FONTI PER LA STORIA DELLA LIGURIA 
III 


Gli Statuti di Albenga 
del 1288 


a cura di Josepha Costa Restagno 
con saggio introduttivo di Vito Piergiovanni 


REGIONE LIGURIA – ASSESSORATO ALLA CULTURA 
SOCIETÀ LIGURE DI STORIA PATRIA 


Genova 1995 


Ringrazio: il sindaco ed il segretario comunale di Camporosso per la loro disponibilità; 
gli amici Guido Milanese, Maria Celeste Paoli Maineri, Giovanna 
Petti Balbi, Antonella Rovere per i loro consigli, ed in particolare Vito Piergiovanni 
e Dino Puncuh per l’aiuto nel risolvere i problemi del testo. 

Ringrazio: il sindaco ed il segretario comunale di Camporosso per la loro disponibilità; 
gli amici Guido Milanese, Maria Celeste Paoli Maineri, Giovanna 
Petti Balbi, Antonella Rovere per i loro consigli, ed in particolare Vito Piergiovanni 
e Dino Puncuh per l’aiuto nel risolvere i problemi del testo. 
Disegni di Enrico Zunino. 
Fotografie di Michele Ferraris. 

Questo volume è il risultato di una parte della ricerca C.N.R. « Trascrizione 
ed edizione degli statuti della Liguria di ponente » ed è stato edito con un contributo 
del C.N.R. 


Le ragioni che inducono alla riscoperta delle radici storiche, individuali, 
familiari o collettive devono essere ricercate nella consapevolezza che tali legami 
di tradizione finiscono essi stessi per essere strumenti utili per instaurare 
un più consapevole e fruttuoso rapporto con la realtà attuale. 

Le ragioni che inducono alla riscoperta delle radici storiche, individuali, 
familiari o collettive devono essere ricercate nella consapevolezza che tali legami 
di tradizione finiscono essi stessi per essere strumenti utili per instaurare 
un più consapevole e fruttuoso rapporto con la realtà attuale. 

L’antecedente storico a cui rifarsi è senza dubbio la Repubblica di Genova, 
nata sul tronco del Comune cittadino nell’XI secolo, sviluppatasi in autonoma 
forma statuale dal XIII secolo in poi, riformata come Repubblica oligarchica 
nel XVI secolo e cancellata dal novero degli ordinamenti sovrani dal Congresso 
di Vienna del 1815: ebbene una delle caratteristiche identificanti della 
Repubblica di Genova è quella di aver dato vita ad uno Stato che ha ben presto 
assestato i propri confini sullo spazio regionale ligure, e la denominazione 
“Liguria” si è spesso confusa con l’entità statuale insediata sul territorio esteso 
dal golfo spezzino fino a Monaco. L’attuale Regione trascende le caratteristiche 
di semplice entità amministrativa, per proporsi ben a ragione come l’erede di 
una antica tradizione di autonomia. 

Tra le testimonianze più cospicue della capacità di autogoverno delle popolazioni 
della Liguria medievale e moderna, l’antica legislazione, cioè gli 
“statuti”, ha certamente una posizione di preminenza per la sua capacità di 
aderire, in ogni momento storico, alle reali esigenze delle comunità. 

La Regione Liguria non poteva rimanere assente da una iniziativa di 
pubblicazione di tali testi, ed è certo motivo di particolare soddisfazione che, 
per primo, si dia alle stampe lo Statuto di Albenga del 1288, un complesso 
normativo tra i più antichi e completi a noi pervenuti, espressione della realtà 
medievale di una delle città più significative della Liguria. 

L’augurio è che, continuando la fattiva collaborazione tra enti operanti in 
campi diversi, dalla politica alla cultura, si possa pervenire alla formazione di 
un “Corpus statutorum” ligure e ad una più diffusa conoscenza di un patrimonio 
storico di grande interesse e originalità. 

MARIA PAOLA PROFUMO 
Assessore al Turismo e Cultura della Regione Liguria 

– V – 


ABBREVIAZIONI E SIGLE 

ABBREVIAZIONI E SIGLE 

Per le abbreviazioni bibliografiche, che sono state utilizzate sia per le note agli studi 
introduttivi, sia per le note al testo, si rimanda alla bibliografia. 


L’ORGANIZZAZIONE DELL’AUTONOMIA CITTADINA 
GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 


di 
Vito Piergiovanni 



SOMMARIO - PARTE I: GLI STATUTI DELL’ITALIA COMUNALE NEL XIII SECOLO E LA SITUAZIONE 
DELLA LIGURIA. 1.- Introduzione; 2.- Il XIII secolo e la nascita dei “Libri statutorum”; 3.- Le fonti 
statutarie liguri del XIII secolo. - PARTE II: GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288. 1.- Introduzione; 
2.- La partizione in libri degli Statuti di Albenga; 3.- Il proemio degli Statuti di Albenga del 
1288 e la procedura di riforma dei capitoli statutari; 4.- Il primo capitolo e la convenzione con 
Genova; 5.- La gerarchia delle fonti, i rapporti processuali con gli ecclesiastici e un “consilium” 
di Odofredo; 6.- Il primo libro degli statuti del 1288; 7. - Il secondo e il terzo libro degli statuti 
del 1288; 8.- Conclusione. 

SOMMARIO - PARTE I: GLI STATUTI DELL’ITALIA COMUNALE NEL XIII SECOLO E LA SITUAZIONE 
DELLA LIGURIA. 1.- Introduzione; 2.- Il XIII secolo e la nascita dei “Libri statutorum”; 3.- Le fonti 
statutarie liguri del XIII secolo. - PARTE II: GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288. 1.- Introduzione; 
2.- La partizione in libri degli Statuti di Albenga; 3.- Il proemio degli Statuti di Albenga del 
1288 e la procedura di riforma dei capitoli statutari; 4.- Il primo capitolo e la convenzione con 
Genova; 5.- La gerarchia delle fonti, i rapporti processuali con gli ecclesiastici e un “consilium” 
di Odofredo; 6.- Il primo libro degli statuti del 1288; 7. - Il secondo e il terzo libro degli statuti 
del 1288; 8.- Conclusione. 

1. -Introduzione 
In una recente ricostruzione della più antica tradizione manoscritta dei 
testi statutari italiani lo statuto di Albenga del 1288 è stato compreso tra le 
testimonianze maggiormente significative del processo di formazione delle 
normative cittadine 1. Le ricerche in questione, operate dall’équipe guidata 
da Keller, « si riferiscono soprattutto al crescente uso della scrittura e del documento 
scritto nell’amministrazione e nelle procedure giurisdizionali dei 
comuni lombardi, dove la parola scritta diventò rapidamente uno strumento 
indispensabile per ordinare ed organizzare la vita politica, giuridica ed economica 
» 2. Le fasi di evoluzione di tale processo vedono dall’inizio alla metà 

——————— 

1 BUSCH, p. 5. 

2 BUSCH, Nuove ricerche, p. 288. Si veda anche, più in generale, il volume Pragmatische 
Schriftlichkeit. 

– IX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
3. Come vedremo, lo statuto ingauno ha 
certamente attraversato i vari momenti di tale evoluzione e, pertanto, può 
anch’esso offrire un contributo alla storia della formazione dei testi normativi 
comunali, ma la sua reale dimensione nella storia giuridica italiana del Medioevo 
deve essere valutata sotto prospettive molteplici, rapportandola all’ambiente 
locale in cui esso si forma; alla sua collocazione in un contesto 
politico-geografico che, in questo torno di tempo, tende a proporsi come 
stato regionale; ad una più generale valutazione della produzione statutaria 
del XIII secolo nella storia italiana ed europea. La comparazione deve poi 
allargarsi agli statuti posteriori della stessa città e cogliere, ove presente, 
l’eco che la normativa duecentesca ha tramandato ai secoli successivi. 

2. -Il XIII secolo e la nascita dei « libri statutorum » 
Nel XIII secolo la voce statutum passa a identificare non solo i singoli 
capitula, ma il loro complesso, cioè il Liber statutorum, nettamente distinto 
dagli altri libri comunali 4. 

Tale processo è una delle conseguenze dei cambiamenti politici in corso 

——————— 

3 BUSCH, p. 5 ss. 

4 BESTA, pp. 504-505, Un ottimo strumento di approccio alle fonti è l’Appendice, aggiornata 
al 1991 e comprendente edizioni di testi e bibliografia statutaria, inserita al fondo 
dell’articolo di ASCHERI, Problemi, pp. 257-285. Per un elenco di testi pubblicati successivamente 
si veda PIERGIOVANNI, La normativa. Dello stesso Ascheri sono da ricordare il saggio 
ASCHERI, La pubblicazione, pp. 95-106, e ASCHERI, Statuti, pp. 145-194. Un approccio di grande 
interesse ai testi statutari è quello proposto da Hagen Keller e dal Gruppo di studio da lui 
organizzato: si veda, ad esempio, Pragmatische Scbriftlichkeit e Statutencodices; alla bibliografia 
statutaria posteriore al volume di Ascheri si possono aggiungere i seguenti contributi: Statuti, 
con un importante articolo di QUAGLIONI, pp. 61-75; Gli statuti cittadini; interessanti le considerazioni 
svolte da CAPRIOLI, pp. 313-322. Riflessioni generali sul fenomeno statutario in 
CHITTOLINI, pp. 7-45, mentre sulla organizzazione territoriale si vedano, da ultimo, i saggi 
contenuti in L’organizzazione del territorio; oltre al sempre fondamentale SBRICCOLI, per un inquadramento 
generale all’interno della storia giuridica medievale si vedano, da ultimo, gli intelligenti 
spunti presenti nell’opera di CARAVALE, specialmente i capp. VI e VII. 

– X – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
5. 

Nei rapporti politici tra l’Impero e i comuni la metà del XIII secolo e 
la morte di Federico II sono momenti cruciali: mentre nella fase precedente, 
infatti, vi sono stati interventi dell’Impero nell’ordinamento comunale, nella 
seconda non vi è che una semplice sovranità nominale dell’impero sui comuni, 
che hanno ormai potere normativo e autonomia politica 6. I Comuni tendono 
a liberarsi progressivamente, oltre che dai condizionamenti politici e 
militari, anche dalle interferenze giuridiche che la precedente situazione di 
fattiva presenza imperiale ha contribuito a creare. La legislazione diventa 
elemento centrale nella dinamica della vita comunale, referenza e garanzia 
di legalità e di certezza sia nei rapporti interni che in quelli con altre città o 
con i poteri tradizionali. In essa confluiscono gli esiti di accordi tra le fazioni; 
i privilegi strappati all’Impero e alla Chiesa, a vescovi e feudatari; i 
patti con altre comunità. La frequenza dei mutamenti nei rapporti politici e 
sociali è la ragione dei continui aggiornamenti normativi, e le modalità concrete 
con cui essi vengono operati spiegano le difficoltà che si incontrano 
nella ricostruzione filologicamente corretta dei testi statutari 7. 

Le prime raccolte normative sono, infatti, il risultato di un progressivo 
affastellamento di materiali, non sempre omogenei, senza alcun ordine che 
non sia la cronologia delle aggiunte successive. Inoltre la variabilità delle 
contingenze politiche, unita alla crescente complessità di una vita sociale ed 
economica che, quasi ovunque nell’Italia cittadina, registra mutamenti radicali, 
induce presto ad interventi razionalizzanti: se, da una parte, si vuole 
conservare la memoria della propria tradizione giuridica, dall’altra, si confida 
di poterla utilizzare come confine politico e come base pattizia per le 
intromissioni esterne in futuro. 

Il risultato, al quale i giuristi offrono spesso la propria competenza, è 
un’opera di riordinamento che, in un primo momento, è essenzialmente 
attinente alla redistribuzione per materia delle norme ritenute ancora valide 
e maggiormente funzionali alla operatività dell’ordinamento, anche senza la 
pretesa di completezza e di esaustività 8. 

——————— 

5 Il riferimento classico rimane CARO. 
6 DE VERGOTTINI, pp. 47-48. 
7 PIERGIOVANNI, La normativa. 
8 BESTA, pp. 535-536. 


– XI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
9, ingannevole una ricostruzione lineare e monodimensionale dell’evolversi 
del fenomeno statutario, che non tenga conto delle differenti realtà in 
cui esso si è manifestato e delle sfaccettate testimonianze testuali che ci ha 
tramandato. 

Si può quindi affermare che la situazione politica del XIII secolo, con il 
ridimensionamento del potere imperiale successivo alla morte di Federico II, 
ha indotto un moto di riaffermazione delle differenti situazioni di sovranità 

o di autonomia da parte delle singole comunità, ed un riscontro si ritrova 
nei testi statutari; a questo movimento politico si affianca il fenomeno della 
scrittura delle normative comunali, per una esigenza di ordine e di certezza, 
che interessa comunità di ogni tipo e quindi statuti fra loro differenti per 
ampiezza e contenuti. 
La valutazione comparativa può apportare, da questo punto di vista, 
interessanti risultati, e, ad esempio, lo statuto di Albenga può essere più 
correttamente apprezzato se lo si ponga in rapporto alla situazione statutaria 
ligure del XIII secolo. 

3. -Le fonti statutarie liguri del XIII secolo 
Già il numero e la tipologia delle fonti statutarie liguri del XIII secolo, 
a noi pervenute, rende molto bene l’idea di un fenomeno estremamente articolato 
e differenziato. È in fase di completamento l’edizione del “Repertorio 
degli statuti liguri”, e l’esame del materiale censito per il XIII secolo riman


——————— 

9 PIERGIOVANNI, La normativa. 

– XII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
10: la utilizzazione 
della sistematica si nota, ad esempio, nella evoluzione normativa dei Comuni 
più importanti, ma si tratta solo di un aspetto del fenomeno statutario 
che, nel suo complesso, è molto più articolato 11. 

Anche per la Liguria il secolo XIII è, un passaggio fondamentale in 
campo politico e normativo. Per Genova, in particolare, l’evoluzione dei 
rapporti con Federico II risulta decisiva per le sorti della città e del suo 
dominio sul territorio regionale 12. 

Le comunità liguri mostrano solo tardi, verso la fine del secolo, i rifles-
si della presenza politica e dell’influenza normativa della città dominante, 
mentre appaiono poco permeabili alle contingenze internazionali. 

Esistono gradi di evoluzione legislativa differenti, in relazione all’importanza 
dei singoli comuni, ma la ricchezza della fonte statutaria si apprezza 
proprio per la presenza di queste diversità. Nel secolo XIII il materiale superstite 
ammonta ad una cinquantina di testi, di produzione interna, come 
statuti e brevi, e intercittadina, come patti e convenzioni. Un esame della 

——————— 

10 Il Repertorio è ormai in fase conclusiva ed è curato da Rodolfo Savelli, che ringrazio 
per avermi consentito di esaminare le parti già concluse. In Umbria è stato di recente pubblicato, 
sullo stesso tema, un Repertorio, e uno studio specifico su uno statuto della stessa zona è 
stato condotto da CAPRIOLI, Una città, pp. 367-445, mentre ha ripreso le pubblicazioni lo 
strumento più utile e completo in questo campo, cioè il Catalogo (Biblioteca del Senato della 
Repubblica), vol. VII, “S”, con una Introduzione di ASCHERI, Gli statuti, pp. XXXI-XLIX. 

11 Una serie di riferimenti alle compilazioni statutarie del XIII secolo si trovano nei repertori 
e nelle edizioni già circolanti – a cominciare da ROSSI, Gli statuti, FONTANA, SFORZA, 
dal Catalogo del Senato della Repubblica, dal Corpus Statutorom Lunigianensium, e sono stati 
ricontrollati sulle schede del nuovo Repertorio curato da Savelli. Su tale base è possibile fornire 
un elenco, in ordine cronologico, dei testi più significativi del XIII secolo. Luni (1200); Sarzana 
(1201); Bolano (1204); Villaregia (1217), pp. 129-133: Montebello (1224); Bolano (1227); 
Sarzana (1230); Ponzanello (1233); Sarzanello (1234 e 1235); Carrara (1235); Nicola ed Ortonovo 
(1237); Albiano (1266); Apricale (1267-1430); Sarzana (1269); Penna (1272-73); Cipressa 
e Terzorio (1277); Rivernario (1281-1462); Zuccarello (1281); Castellaro (1283); Albenga Statuti 
del 1288; Mentone (1290-1230); Cosio, Mendatica e Montegrosso (1292, 1322, 1368); id. 
(1297) in GASTALDI. Per una bibliografia orientativa sui testi statutari liguri e sulle edizioni 
(non sempre di livello accettabile), pubblicate dopo il 1970, si veda (per ordine alfabetico delle 
località): Campo Ligure; Carcare; Celle; Celle 1414; Diano; La Spezia; Lingueglietta; Corpus 
Statutorom Lunigianensium; Millesimo; Novi Ligure; MOLLE; Oneglia; F. BIGA; Ovada; Porto 
Maurizio; Rossiglione; San remo; Savona; Taggia; Triora; Vessalico. 

12 PIERGIOVANNI, La normativa. 

– XIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Schematizzando possiamo individuare tre zone in cui è possibile tentare, 
per la sopravvivenza di specifiche testimonianze normative, un primo 
approccio esemplificativo abbastanza generale: Genova, la Lunigiana e l’estremo 
Ponente ligure. 

Per Genova, in realtà, non è pervenuto alcun testo statutario completo 
del secolo XIII, ma una tradizione, molto ben testimoniata, ricorda l’esistenza 
di un riordinamento che precorre quasi tutte le altre esperienze italiane 
di costruzione sistematica del materiale normativo cittadino e di collaborazione 
tra Comuni e grandi giuristi di scuola. Come ricorda l’annalista Bartolomeo 
Scriba, nel 1229 “celebrato consilio ... iuxta formam capituli de emendatoribus 
eligendis, fuit de voluntate consilii quod dictus dominus Iacobus 
de Balduino solus esse deberet emendator; qui capitula emendavit, et ipsa 
per libros distinxit”. Un grande maestro bolognese, quindi, per un’impresa 
di intervento sul materiale statutario precedente per dare allo stesso ordine 
e sistema. Sulla base di una serie di confronti operati diversi anni fa, soprattutto 
con la successiva redazione del 1304, mi sembra di poter ancor 
oggi riaffermare che la ripartizione del materiale normativo in quattro libri 
rappresenta, per la prima metà del XIII secolo, uno stadio di elaborazione 
abbastanza avanzato e pone soprattutto in rilievo le caratteristiche del modello 
sistematico genovese: la presenza di un primo libro dedicato a materie 
ritenute di pubblico interesse, l’indistinzione del diritto civile sostanziale e 
processuale e la particolarità di un libro dedicato al diritto mercantile in una 
città che non ha mai sentito l’opportunità o la necessità di organizzare corporativamente, 
con normativa e giurisdizione autonoma, la categoria degli 
operatori economici dediti al commercio 13. 

A questa situazione di notevole avanzamento tecnico fa riscontro in Lunigiana, 
nella estrema parte orientale della Liguria, una serie di testimonianze 
che ci portano in un mondo completamente diverso. Siamo in una zona che 
fa parte dell’antico dominio dei vescovi di Luni e le piccole comunità locali 
devono far convivere l’obbedienza al presule lunense con la volontà di 
autoregolamentazione. L’esempio più antico e caratteristico delle suddetta si


——————— 

13 PIERGIOVANNI, Gli statuti di Albenga, pp. 21-22. 

– XIV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
14. È interessante notare come, in un breve del 1204, di Bolano, località 
situata sempre nel dominio vescovile, i giuramenti dei consoli mostrino 
ben altre preoccupazioni; essi si limitano a richiamare la misura delle pene e 
delle composizioni pecuniarie per i reati che maggiormente allarmano la 
comunità: ferite, percosse, rapine, danni alle cose ma soprattutto omicidi, 
incendi e tradimento del castrum 15. 

Il caso più rilevante per la stessa zona è certo quello del Comune di Sarzana, 
che si propone come il centro economicamente e politicamente più importante. 
Ci è rimasto un testo de11269, emendato dagli statutari e confermato 
dal vescovo di Luni che, pur lungo e complesso, rimane nella logica di 
un accumulo di norme nel quale è quasi impossibile ritrovare qualsiasi intento 
sistematico. Oltre alla commistione di norme di varia natura, brevi, delibere 
assembleari e testi di emendatori, sembra soprattutto emergere l’attenzione 
ai rapporti attinenti ad una ordinata vita della comunità, spesso normativamente 
inquadrata nei suoi aspetti più particolareggiati e non generali: magi-
strati, assemblee, organi di controllo, notai, giudici sono inquadrati nei loro 
rapporti con la comunità, ma mancano previsioni che si possano ritenere 
normali in una legislazione civile, penale e processuale, come la regolamentazione 
specifica del diritto di famiglia o dei contratti, alcune importanti figure 
di reato e le relative pene, una soddisfacente guida ai processi. Rimane 
la sensazione, anche in carenza della specifica previsione di una gerarchia di 
fonti, che, in questa prima fase della vita statutaria, la comunità regoli gli 
aspetti più urgenti e contingenti della legalità cittadina, ben sapendo – e la 
protezione vescovile deve essere, da questo punto di vista, una garanzia – 

——————— 

14 Luni, pp. 25-26. 
15 Bolano, pp. 41-42. 


– XV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
16. Uno statuto più completo, complesso e sistematico è una conquista 
che le comunità più importanti pretendono ed ottengono, come simbolo di 
prestigio, ma non è sempre il segno di una maggiore autonomia. La riprova 
di quanto detto si può trovare, per la stessa comunità di Sarzana, nel successivo 
statuto del 1330. Il Comune è cresciuto in ricchezza e in importanza, 
ma è passato dal dominio dei vescovi di Luni a quello di Pisa che invia propri 
giuristi a far parte della commissione di emendatori. Lo statuto è diviso in 
tre parti: il primo libro di 95 rubriche regolamenta la vita pubblica della comunità 
e le sue magistrature.. molto prendendo dai precedenti testi del 1269; 
il secondo libro, di 73 rubriche, è di diritto criminale, mentre il terzo, di 57 
rubriche, tratta del diritto civile e di quello processuale. Anche in questo caso 
la normativa non è certo completa, ma esiste la previsione di surrogazione: 
il magistrato “teneatur in civilibus et criminalibus statuta dicte terre servare, 
et his deficientibus reformationes dicti communis debeat observare, et de 
hiis de quibus statuta vel decreta non loquerentur sequi debeat brevia Pisa-
rum communis, et his deficientibus ius commune” 17. È certo aumentata la 
qualità tecnica del testo statutario, forse a scapito di alcune specificità locali. 
Mi ha colpito, ad esempio, che nel passaggio tra i due statuti si sia persa, in 
quello posteriore del 1330, la composizione delle commissioni degli estimatori 
dei patrimoni a fini fiscali: è scomparsa, infatti, la previsione di una 
commissione formata da tre membri per quartiere “unum de divitibus, alterum 
de pauperibus et reliqum de medianis”, con una suddivisione cetuale 
singolare, almeno nella terminologia 18. Si va ormai verso una omogeneità 
normativa che ha fatto ritenere che sia possibile parlare di identità e di un 
modello lombardo-toscano di statuto 19. 

Anche la zona del ponente ligure presenta, nella seconda metà del XIII 
secolo, una serie di testi interessanti sia per le loro concordanze che per le diversità. 
Esistono differenze di situazione giuridica per i singoli territori ma 
le caratteristiche socio-economiche delle comunità rurali finiscono per dare 
ad una serie di statuti caratteristiche di omogeneità formale e sostanziale. 

——————— 

16 Sarzana (1269), pp. 127-178. 
17 Sarzana (1330), p. 21. 
18 Sarzana (1269), p. 162, e Sarzana (1331), p. 42. 
19 BESTA, pp. 555-556. 


– XVI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
20. Non molto difformi nei contenuti gli statuti di Penna del 1272-73 
e di Castellaro del 1283, anche se cambia l’autorità concedente, rispettivamente 
il Conte di Ventimiglia e la Repubblica di Genova 21. Un inizio di 
elaborazione si ritrova negli statuti concessi dal feudatario a Mentone nel 
1290, con l’indicazione della intitolazione dei capitoli 22, mentre questa stessa 
caratteristica, unita ad una maggiore lunghezza e ricchezza di norme si 
ritrova ad Apricale nel 1267 e a Cosio nel 1297 23. 

Diversa è la situazione dello statuto di Albenga, sede vescovile e città 
che divide con Savona il primato nella riviera occidentale: la redazione a noi 
pervenuta è datata 1288 (pubblicata in questo volume, e su di essa ci soffermeremo 
analiticamente nelle pagine seguenti), ma, al pari di tutte le analoghe 
raccolte coeve, presenta i segni di interventi razionalizzanti che lasciano 
chiaramente sopravvivere tracce di più antiche normative 24. n modello sistematico 
adottato è una tripartizione abbastanza comune che prevede un 
primo libro di carattere costituzionale ed amministrativo; un secondo nel 
quale confluisce la normativa civile, sostanziale e processuale; un terzo con 
il diritto criminale e un’appendice relativa alle gabelle e alla loro vendita 25. 
Manca una parte di diritto mercantile, come esiste a Genova, e le norme concernenti 
il commercio e i contratti ad esso afferenti sono inglobate nel secondo 
libro 26. La divisione del testo in libri ha avuto soprattutto un compito di 
riordinamento sistematico, che rendesse le norme più accessibili, ma non ha 
operato a livello di unificazione formale e di rielaborazione testuale delle 

——————— 

20 Cipressa e Terzorio, p. 200. 
21 Penna, pp. 201-204; Castellaro, pp. 31-37. 
22 Mentone, pp. 38-45. 
23 Apricale, pp. 19-151; Cosio, pp. 46-91. 
24 PIERGIOVANNI, Gli statuti di Albenga, p. 27 e v. infra, in questo volume, COSTA 


RESTAGNO, Gli Statuti di Albenga del 1288. 

25 V. infra par. 2. 

26 PIERGIOVANNI, Gli statuti di Albenga, p. 28. 

– XVII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Da questa analisi emerge, per la zona ligure nel XIII secolo, un panorama 
statutario abbastanza articolato. Esiste una realtà rurale che, in situazioni 
politiche differenziate, produce statuti dati da signori o autoprodotti. 
Questi testi, pur con gradi diversi di elaborazione normativa, hanno in comune 
sia notevoli omogeneità di contenuti, finalizzati a regolamentare i 
problemi più sentiti dalle comunità senza preoccupazioni di completezza, 
sia una carenza di organizzazione sistematica. 

A questa situazione fanno da contrappunto gli statuti delle città più popolose 
ed importanti politicamente ed economicamente, ma anche per esse è 
necessario operare suddistinzioni. Esiste una realtà come quella genovese che 
nella sistematica statutaria mostra notevole precocità e si segnala per dare 
spazio normativo alle proprie peculiarità economiche, isolando un libro per il 
diritto mercantile; più tardo è lo statuto di Albenga, ricco di norme ma con 
una sistematica ancora abbastanza elementare; questo aspetto di riorganizzazione 
interna manca del tutto, prima della riforma trecentesca, nello statuto 
di Sarzana, che solo per la sua estensione si differenzia dagli statuti rurali. 

Se l’esperienza ligure può essere in qualche misura generalizzabile si può 
osservare che, prima di assumere l’organizzazione sistematica come elemento 
di classificazione di gruppi di statuti, è necessaria una divisione preventiva 
delle comunità secondo le rispettive caratteristiche politiche ed economiche. 
La differenziazione tra statuti rurali e cittadini e tra statuti dati ed 
autoprodotti deve essere un criterio di accorpamento pregiudiziale rispetto 
a quello della complessità interna e della sistematica. L’esame dei contenuti 
degli statuti rurali mostra da una parte notevoli omogeneità di regolamentazione 
e dall’altra la presenza di normative specifiche: la completezza legislativa 
non è un problema in presenza di una tradizione giuridica comune a 
cui è sempre possibile fare riferimento. Sempre dal punto di vista dei contenuti, 
la tipologia socio-economica della comunità sembra prevalere anche 
sul dato tecnico-giuridico di uno statuto autoprodotto o concesso da una 
autorità superiore. Anche nel caso di statuti dati la legislazione locale è il 
baluardo dell’autonomia e il suo rispetto è garantito dal giuramento della 
comunità e dei magistrati 27. 

——————— 

27 ASCHERI, Le fonti statutarie, p. 60 ss. 

– XVIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

1. -Introduzione 
L’esame delle caratteristiche paleografiche e diplomatiche del manoscritto 
degli statuti di Albenga del 1288 e l’inquadramento dello stesso nel 
contesto della storia della città 28, ha posto in evidenza come i testi normativi 
medievali siano da una parte la testimonianza delle contingenze di un preciso 
momento storico e, dall’altra, la sedimentazione e la formalizzazione 
della tradizione giuridico-istituzionale della comunità. In entrambi questi 
contenuti è possibile trovare spunti interessanti per la storia giuridica, sotto 
l’aspetto istituzionale, dei rapporti tra le diverse comunità e sul piano del 
diritto privato e processuale. È anche importante rilevare, come si vedrà in 
seguito, gli echi più lontani lasciati da questi statuti, nella letteratura giuridica, 
che giungono fino al secolo XVIII. 

2. -La partizione in libri degli statuti di Albenga 
Sono due i riferimenti che, in apertura dello statuto, chiariscono i criteri 
di partizione sistematica del testo. Il primo, posto alla fine dell’Indice 
dei capitoli, riporta quanto segue 29: 

« In tres dividitur partes liber iste notandas. 
Prima potestatem pars edocet officiari, 
Causidicos facit ad causas pars altera doctos, 
Tercia pars fontes punit, caudata gabellis ». 

La singolarità di questa prima partizione è offerta dai criteri soggettivi 
di imputazione delle prime due parti, identificate non sulla base delle materie 
ma delle persone, il podestà ed i causidici, alla cui attività amministrativa 
e professionale esse sono funzionali. Si torna invece agli oggetti con il richiamo 
della parte penale e di quella finanziaria. 

——————— 

28 COSTA RESTAGNO, in questo volume. 
29 Statuti del 1288, p. 14. 


– XIX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
30: 
« ... in tres partes. § Prima premissa prefatione ... conventione edita inter 
commune dicte civitatis et commune Ianue ... et iudicis et de sacramento 
compagne ac de potestate et iudice ... et de hiis que circa ipsorum spectant 
officium. § Secunda vero pars est <que continet de curia tenenda> sive de 
iure reddendo et de causis et ad causas spectantibus et de <aliis circa> ea. 
§ Tercia autem pars est que continet capitula per que pena irrogatur et 
capitula de maleficiis et de aliis circa ea. Que etiam circa finem continet 
de gabellis et de modo sive forma vendendi eas, et de fraude removenda 
earum ». 

Oltre all’iniziale riferimento ai rapporti con Genova, di cui diremo più 
avanti 31, il contenuto della prima parte viene soprattutto caratterizzato 
sotto due profili: il reciproco impegno di fedeltà, garantito dal giuramento, 
tra la comunità, in questo caso identificata con la “compagna”, ed i magi-
strati che provengono dall’esterno, come podestà e giudici; il richiamo alle 
competenze dell’ufficio di questi magistrati. 

La seconda parte è identificata per la sua attinenza al processo, sia in 
relazione alla funzione del giudice che ai contenuti procedurali. 

La terza parte, infine, riguarda il diritto penale ed è arricchita da una Appendice 
di norme fiscali relative alle gabelle. Quale valutazione è possibile dare 
di tale sistematica in relazione alla situazione dei coevi statuti liguri si è già 
detto 32: è un primo stadio di razionalizzazione normativa che richiama precedenti 
compilazioni, probabilmente connotate da organizzazione cronologica 
dei testi legislativi. È però da osservare che tale sistematica rimane invariata 
nelle compilazioni successive, dal XIV secolo in poi, tanto da far pensare che 
proprio nel XIII secolo la comunità albenganese abbia raggiunto uno sviluppo 
civile ed economico forse mai più eguagliato nei periodi successivi 33. 

——————— 

30 Statuti del 1288, p. 15 e 219. 
31 V. infra, par. 4. 
32 V. supra, par. 3. 
33 ACCAME, pp. 247-251, 340-343, 413-416; Albenga 1519, fo. IIr.-IIIv, XLVIIr.-


XLVIIIr., LXXVIIv.-LXXVIIIv. 

– XX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
-Il proemio degli statuti di Albenga del 1288 e la procedura di riforma dei 
capitoli statutari 
Il proemio degli statuti ricorda i soggetti e la procedura che hanno 
portato alla nuova redazione de11288. Sotto il primo aspetto è notevole la 
circostanza che, al di là delle richiamate divisioni cetuali tra nobili e popolari, 
risalti la presenza di precise professionalità giuridiche garantite da ben tre 
notai su otto componenti la magistratura degli “emendatores” 34. Il testo fa 
inoltre intravedere l’esistenza di un meccanismo di riforma già ben delineato 
e che deve aver già funzionato in passato, rimandando ad un capitolo specificamente 
regolatore di tale procedura 35. In esso si specifica, infatti, che il 
Consiglio decide annualmente sulla opportunità di attivare il procedimento 
di revisione degli statuti e, ove lo ritenga necessario, insedia gli emendatori. 
Anche in questo caso emerge la presenza di un portatore di tecniche giuridiche, 
il giudice, che presenzia ai lavori senza diritto di voto ma con il compito 
di “dictandum et ordinandum capitula et emendationes”. I lavori devono 
procedere con celerità e segretezza, impegnando ad essa gli emendatori per 
mezzo di un giuramento che, con una formula ormai stereotipata, richiama 
il testo che Giustiniano ha imposto ai suoi giudici e che ricorre frequentemente 
nei brevi dei magistrati comunali 36. È forse più curiosa la norma successiva, 
“de dandis capitulis ad scribendum”, che prevede una gara d’appalto, 
con offerte al ribasso, tra i notai che siano in grado di trascrivere le 
emendazioni, “qui vellet ipsas emendas et capitula pro minori precio scribere 
et aptare”, con la clausola cautelativa, a favore del vincitore, “quod compelli 
non possit nec debeat ipsa capitula dare magistratui vel alicui, nisi primo 
facta solutione sibi de precio sibi promisso”. La volontà di impedire il riproporsi 
di situazioni di confusioni interne al complesso statutario si coglie, 
peraltro, nello stesso capitolo, con l’imposizione dell’obbligo di premettere, 
all’inizio delle singole parti del “liber statutorum”, l’indice delle rubriche 
in esso contenute 37. 

——————— 

34 Statuti del 1288, pp. 15-17. 
35 Statuti del 1288, cap. 47, pp. 80-81. 
36 BESTA, p. 520. 
37 Statuti del 1288, cap. 48, pp. 81-82. 


– XXI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
-Il primo capitolo e fa convenzione con Genova 
Per lo studioso del diritto il capitolo iniziale degli statuti, « De conventione 
inter Ianuam et Albingana edita firma tenenda», è sicuramente uno 
dei più complessi ed interessanti per le problematiche che esso propone 38. 

«La percezione mancata di una specificità delle norme e dei rapporti tra 
soggetti muniti, in misura diversa, di prerogative di sovranità, di un diritto 
internazionale cioè, è tipico del diritto medievale: il diritto medievale rimane 
impostato su un complesso unico di ius civile che utilizza gli stessi concetti 
ed il medesimo linguaggio per rapporti che interessano regni, comunità, feudi 
e privati cittadini » 39. Il riferimento più sicuro per inquadrare, sotto questo 
profilo, la situazione di Albenga sono i Libri Jurium genovesi, i quali testimoniano 
l’utilizzazione di una serie di strumenti tecnico-giuridici che sanciscono 
i rapporti con i soggetti internazionalmente rilevanti: « feudatari e 
comunità minori assoggettate vengono costretti ad un “sacramentum”, con 
impegni militari e di residenza in città, a compiere “donationes”, ad accettare 
“laudes”, mentre con città più potenti o più lontane vengono formalizzate 
le prime “conventiones”. Si tratta certamente dello strumento più importante 
e più duttile per stabilire legami ed alleanze, spesso ineguali: se la “pax” 
sembra utilizzata per accordi tra soggetti paritari, e patti ormai si stringono 
con i più potenti sovrani dell’area mediterranea, la convenzione è lo strumento 
più frequente nei rapporti con le comunità assoggettate a diverso 
titolo: dalla seconda metà del XII secolo, ma soprattutto nel XIII, il “dominium” 
genovese in Liguria, nel Mediterraneo ed oltremare si struttura formalmente 
attraverso una serie di tali atti. Si tratta di uno strumento duttile, 
come si è detto, che consente di graduare gli impegni reciproci e di salvaguardare 
diversi stadi di autonomia. Rimane fondamentale lo schema pattizio 
e la bilateralità, tipica della contrattazione privata, a riprova della mancanza 
di una percezione delle peculiarità giuridiche pubbliche dei rapporti internazionali 
» 40. 

Che la convenzione con Genova sia un atto fondamentale nella vita 
politica della comunità è dimostrato dalle numerose tracce da essa lasciate nel 

——————— 

38 Statuti del 1288, cap. 1, p. 17. 
39 PIERGIOVANNI, Fonti. 


40 PIERGIOVANNI, Fonti. 

– XXII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
41 o i signori di Ceva 42. 

Occorre anche osservare che l’inserzione della convenzione nello statuto 
è un obbligo bilaterale, che impegna anche Genova il cui podestà, a nome 
della comunità, così afferma: « Promittimus vobis dictis sindicis et iuramus 
quod hoc anno creabuntur emendatores capitulorum ianue, per quos emendabitur 
et fiet capitulum cum pena sindacationis, de hac conventione attendenda 
et observanda et in brevi compagne ponetur » 43. Se per i magistrati 
della città dominante il mancato rispetto della convenzione comporta la 
pena del sindacato, ben più grave appare la sanzione per i cittadini di Albenga 
che tramino per la sua abolizione: decapitazione, confisca dei beni, 
esilio sono le conseguenze previste, da applicare da parte del podestà che, 
tra l’altro, è un cittadino genovese 44. 

Il contenuto della convenzione ripropone lo stesso modello che Genova 
ha utilizzato, intorno alla metà del XIII secolo, per le città più importanti 
della regione, quali Savona e Ventimiglia, oltre Albenga, che hanno opposto 
maggiore resistenza alla sottomissione 45. Le limitazioni imposte sono di carattere 
politico, militare, fiscale e commerciale: il “castrum albingane, quod 
est in civitate Albingane” passa sotto il controllo diretto di Genova; lo stesso 
avviene per la gabella del sale, mentre gli altri cespiti fiscali rimangono di 
pertinenza del Comune; questi rinuncia a relazioni internazionali autonome 
e assume l’obbligo di fornire uomini e mezzi navali per le guerre della dominante; 
c’è poi l’obbligo di transitare per il porto di Genova con le navi e di 
pagare i diritti relativi alle merci importate; l’obbligo di essere giudicati a 
Genova, in alcuni casi, per le cause con cittadini genovesi; il rifiuto dell’asilo 
ai banditi da Genova; infine da questa città devono provenire il podestà, il 

——————— 

41 Statuti del 1288, cap. 144, p. 144. 
42 Statuti del 1288, cap. 238, p. 206. 
43 Liber Iurium, doc. DCCLXXXIX, col. 1042. 
44 Statuti del 1288, cap. I 1, p. 16. 
45 PIERGIOVANNI, I rapporti, p. 435. 


– XXIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
46. Dalla convenzione emerge che « l’ipoteca politica non è 
certo celata o mediata, ma l’impressione complessiva è che, malgrado la presenza 
certo non imparziale di magistrati provenienti dalla città dominante, le 
caratteristiche autoctone dello statuto non siano condizionate o modificate » 47. 

I magistrati rimangono di elezione comunale e la normativa locale vie-
ne salvaguardata, in quanto con la convenzione « comune ianue concedet et 
sustinebit quod comune albingane faciat capitula et ordinamenta sua et observet 
et iurisdictionem suam non minuet » 48: il podestà si impegna a governare 
il Comune utilizzando, come norma di prima applicazione, come vedremo, 
proprio gli statuti comunali. 

Il rispetto della convenzione con Genova viene ribadito nel testo del 
giuramento dei membri della compagna 49, in quello degli ambasciatori che 
ogni anno si recano a Genova a confermarla 50, in quello per la gabella del 
sale 51, e si dichiara espressamente la diversità di tale patto rispetto ad altri 
che ad esso possano accostarsi 52. Questo atto, come si è detto, ha una protezione 
giuridica speciale, da un punto di vista penale, che convenzioni con 
altre “persona, communitas seu universitas” non possiedono. Oltre a questo 
capitolo generale che dispone i comportamenti da tenere nei confronti di chi 
abbia contraddetto ai patti sottoscritti, negli statuti esiste la menzione di altre 
convenzioni specifiche. La prima, con il marchese di Ceva, prevede il rispetto 
del patto e la sottoposizione al giudizio di sindacato per il magistrato che 
non si sia adeguato 53, mentre per gli uomini di Garessio si instaura un procedimento 
di controllo sulla reciprocità della fedeltà alla convenzione54. 

Gli impegni giuridici ed il significato della convenzione con Genova si 
prolungano nel tempo ed è possibile rilevarne tracce anche in testi di molto 
posteriori al periodo della sua conclusione. 

——————— 

46 Liber Iurium, col. 1039-1042. 
47 PIERGIOVANNI, Gli statuti di Albenga, cit., p. 29. 
48 Liber Iurium, col. 1041. 
49 Statuti del 1288, cap. 4, p. 27. 
50 Statuti del 1288, cap. 112, p. 131. 
51 Statuti del 1288, cap. 166, p. 162. 
52 Statuti del 1288, cap. 172, pp. 165-166. 
53 Statuti del 1288, cap. 238, p. 206. 
54 Statuti del 1288, cap. 144, p. 141. 


– XXIV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
55. Il Comune di Albenga, come 
“non recognoscens superiorem de facto nisi in certis casibus” 56, può invece 
imporre nuove gabelle ai suoi sudditi, e questo potere ha fatto insorgere spes-
so controversie con i luoghi ad esso soggetti. Una testimonianza in questo 
senso, che fa ancora riferimento allo statuto, è offerta da uno dei più famosi 
giuristi quattrocenteschi, il milanese Filippo Decio. Richiesto di un parere di 
appoggio a quello del giurista genovese Giovan Battista Ricci (Ricius), avvocato 
dei cittadini di Albenga, con lo scopo di chiedere una variazione statutaria 
in materia fiscale, Decio ricorda che lo statuto di Albenga ha una norma 
antica che divide il carico fiscale: « in quo quidem statuto cavetur, quod cives 
teneantur solvere tertiam partem, et duas alias partes subire et solvere teneantur 
caeteri homines Burgorum, villarum et districtus, et tale statutum 
longo tempore observatum fuit ». Il giurista ricorda che tale partizione fotografava 
la situazione economica del momento in cui lo statuto era stato 
emanato, e, pertanto, “illa distributio collectarum erat facta secundum aequitatem 
et iustitiam”. In seguito, però, “civitas est depauperata et facultates 
civium sunt diminutae ita quod inspecto praesenti statu civitatis ilIa distributio 
non parvam continet iniquitatem”. Allo stato presente, quindi, lo statuto è 
divenuto iniquo e il consiglio del giurista è quello di rivolgersi all’autorità 
superiore, quindi a Genova, per chiederne la correzione: l’astuzia avvocatesca 
si rinviene nel procedimento suggerito, cioè la richiesta a Genova di rimettere 
la decisione al suo rappresentante locale che sarebbe, nel caso, il 

——————— 

55 Bosco, cons. LXXXXIV, p. 156. 
56 Bosco, cons. CCIII, p. 320. 


– XXV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
57. 

Il richiamo alla convenzione e agli statuti è considerato evidentemente 
un argomento molto valido soprattutto nei confronti delle autorità centrali 
di Genova. Ancora nel 1764, per una controversia con Alassio, sempre per 
problemi di fiscalità, Albenga cerca di dare il massimo valore giuridico all’antichità 
dei propri rapporti convenzionali con Genova: « Rivolgasi di grazia il 
pensiero a quelli primi tempi della, per così dire, ancora bambina Liguria; si 
consideri per un poco la condizione in cui era la detta Città, e leggasi la rassegnazione 
spontanea, che nell’anno 1179 praticò verso la Sereniss. Repubblica 
nelle prime convenzioni, e da queste si passi alle ultime dell’anno 1251 
tutte registrate negli Statuti Municipali, emetta in dubbio chi può, se le risoluzioni 
di quei Cittadini siansi eccitate da altro, che dalla rispettosa stima, 
e divozione verso la Sereniss. Repubblica. Staremo a vedere che pretendano 
di aver avuto parte o influenza alcuna in quelle determinazioni le Ville e 
Luoghi ora contrastanti, nessuno de’ quali in quei tempi non era ancor 
uscita dal profondo caos del nulla » 58. 

In questo caso il richiamo ai patti è più politico che giuridico, ma è certo 
figlio di una prassi applicativa della convenzione che ha attraversato i secoli. 

Un esempio molto significativo è offerto da una sentenza della Rota civile 
di Genova, certo uno dei più famosi tribunali europei, chiamata a giudicare 
una causa tra un genovese e un albenganese. La controversia è in realtà, 
come dice la stessa Rota, di non difficile soluzione nel merito, trattandosi 
di una partita di frumento già pagata e non consegnata, con la conseguenza 
dell’immediata condanna del vettore. La Rota però ammette che esiste un 
problema: « Sola difficultas eo reducta fuit, quod dicebatur Rotam incompetentem 
stantibus conventionibus initis inter Remp. Genuae, et civitatem Albinganae, 
quibus conventum fuit, ne Albinganenses, nec eius districtuales 
possint in civitatem Genuae trahi ad litigandum (tribus exceptis casibus videlicet, 
nisi personaliter Genuae reperti fuerint, vel Genuae contractum fuerit, 
vel alibi conventum, ut Genuae conveniri possint), et asserebatur dictum Iulianum 
esse Alaxiensem, et per consequens districtualem Albinganae ». Con 
una interpretazione estensiva la Rota finisce per condannare l’alassino, consi


——————— 

57 DECIUS, I, n. 335, fo. 363v.-364r. 
58 Supplemento alla stampa della città d’Albenga, p. 4. 


– XXVI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
59. 

5. -La gerarchia delle fonti, i rapporti processuali con gli ecclesiastici e un “consilium 
di Odofredo” 
Come in quasi tutti gli statuti anche in quello di Albenga sono contenuti 
alcuni riferimenti alle normative a cui i magistrati devono attenersi nell’espletare 
le proprie funzioni, soprattutto giurisdizionali. Senza voler caricare tali 
riferimenti di significati storiografici assoluti, in relazione ai rapporti tra diritto 
comune e diritti particolari, non sembra neppure opportuno togliere 
importanza storico-politica a norme che, proprio per essere una costante 
presenza nei testi statutari (che pure hanno tante altre lacune di previsione, 
ad esempio ad Albenga in campo successorio, come vedremo), certamente 
hanno rappresentato una delle forme più comuni ed usate per la rivendicazione 
e la formalizzazione della sfera di autonomia normativa delle comunità 
cittadine e rurali. 

Nel testo albenganese il primo richiamo ad una gerarchia delle fonti si 
ha nei capitoli sul giuramento del podestà e del giudice che si impegnano a 
« regere et facere regimen civitatis Albingane et districtus bona fide et sine 
fraude secundum leges romanas et iura, salvis semper in omnibus capitulis 
civitatis Albingane, que tenear observare » 60. 

Il richiamo preciso ad una prevalenza degli statuti locali sul diritto comune 
è perfettamente in linea con la maggior parte dei comuni che non riconoscono 
superiore e, per Albenga in particolare, discende anche dalla 
convenzione con Genova che ha garantito alla comunità il mantenimento 
della propria autonomia normativa. 

All’interno del testo statutario l’eccezione alla applicazione di tale gerarchia 
di fonti riguarda, come si ritrova anche negli statuti di Genova 61, gli 
ecclesiastici, o anche altre persone, che accettino la giurisdizione albengane


——————— 

59 Decisiones Rotae Genuae, decisio CV, p. 245. 
60 Statuti del 1288, cap. 2, pp. 18-19 e cap. 3, p. 24. 
61 PIERGIOVANNI, Gli statuti, pp. 45-46. 


– XXVII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
62. 

I contrasti di competenza con la Chiesa inducono il Comune a tornare 
sul tema. In un altro capitolo si invita il vescovo a nominare un vicario che 
dirima le controversie tra ecclesiastici e cittadini albinganesi, ma lo faccia 
« secundum formam capitulorum et statutorum Albingane, et secundum leges 
de hiis de quibus capitula non essent ». Il vescovo può rifiutarsi di aderire 
a questo invito, con la conseguenza di far tornare la competenza al giudice 
locale, il quale, peraltro, non può definire la questione « secundum capitula 
vel statuta Albingane, sed tantummodo secundum iura civilia » 63. 

Da questi testi emerge una attenzione molto viva degli ordinamenti 
cittadini alla difesa di spazi di autonomia giurisdizionale che possono venire 
messi in discussione da privilegi tradizionali, come quelli ecclesiastici e feudali, 
e da nuove situazioni di potere politico. Una indiretta riprova della 
potenziale fondatezza di tali timori proviene da un “consilium”, rilasciato ai 
giusdicenti albinganesi nel 1263 da uno dei più famosi giuristi medievali, il 
maestro bolognese Odofredo Denari. 

Il testo fornisce una esemplificazione pratica molto significativa del capitolo 
statutario sulla utilizzazione del parere dei giuristi da parte dei tribunali 
medievali: è un “consilium mei Odofredi doctoris legum de Bononia”, 
dato in questa città “in domo dicti domini Odofredi”, e un notaio imperiale 
attesta che “predictum consilium, mandato dicti domini Odofredi, scripsi 
et in publicam formam redegi et de voluntate ipsius presens consilium clausi 
et sigillum dicti domini Odofredi apposui”. 

Il parere riguarda una controversia nella quale una famiglia feudale, i 
della Lengueglia, richiede il risarcimento dei danni e la restituzione di terre 
occupate dal comune di Albenga. Gli attori specificano nella loro richiesta 
che ritengono che la controparte “condempnari debet ex forma iuris et capitulorum, 
et predicta postulat ex forma capitulorum Ianue et omni iure legum 
quo uti potest et capitulorum”. Odofredo respinge la domanda in quanto 
l’accusa non è sufficientemente documentata e, in carenza di elementi probatori 
convincenti, è il reo a prevalere. Il suo parere è dato sulla base di “auctoritates” 
tratte dal diritto romano, “omni iure legum” come richiesto dagli 

——————— 

62 Statuti del 1288, cap. 66, p. 92. 
63 Statuti del 1288, cap. 157, p. 15-3. 


– XXVIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
64. 

6. -Il primo libro degli statuti 
Se si ponga a confronto il primo libro degli statuti di Albenga del 1288 
con il successivo testo del 1350 e con quello pubblicato ne11519, che pure 
hanno conservato la tripartizione della materia e sostanzialmente rispettato 
la divisione contenutistica, si nota chiaramente come si tratti della parte 
maggiormente soggetta alle variazioni legate alle contingenze politicoambientali. 
I duecentocinquantatre capitoli del primo libro del 1288 si riducono 
di oltre un centinaio di numeri nelle redazioni successive, perdendo 
tutto quanto non è più attuale. 

Si tratta di un tema che interessa la maggior parte degli statuti italiani, 
spesso accusati da contemporanei e posteri di estrema mutevolezza: sono 
proverbiali le accuse alla « legge fiorentina, fatta la sera è guasta la mattina », 

o alla « legge de Verona, dura da terza a nona ». Come mi è già capitato di 
scrivere « in realtà le situazioni di variabilità, che finiscono per coinvolgere 
nella voce pubblica l’intero statuto, toccano invece con gradualità, e direi 
quasi con ragionevolezza, le parti più cospicue di esso, come quelle relative 
al sistema contrattuale, al processo o al diritto penale: alle nuove esigenze 
economiche e commerciali ci si adegua progressivamente, senza radicali sconvolgimenti. 
Negli statuti, quando non si sia operata una differenziazione di 
volumi, che sembra però peculiare dei comuni più grandi, esiste una parte 
relativa all’organizzazione politica, certo più esposta alle mutevolezze contingenti 
derivate dai contrasti politici e quindi maggiormente passibile di 
cambiamento » 65. 
Sembra questo il caso dello statuto di Albenga: scompaiono articola


——————— 

64 Il testo è pubblicato da ZUCCHI, pergamena n. XXIV (31 dicembre 1263), pp. 119-120. 
Si veda PAVONI, pp. 317-362. Su Odofredo si rimanda a WEIMAR, pp. 133 ss. 

65 PIERGIOVANNI, Statuti e riformagioni, p. 95. 

– XXIX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
66 66. Rimangono, invece, le articolazioni istituzionali 
più importanti della città; le procedure elettorali; alcune norme di 
ordine e di igiene pubblica; la manutenzione delle strade, dei ponti, degli alvei 
dei fiumi; le norme di polizia campestre; i mestieri tradizionali e irrinunciabili 
legati alla produzione e commercializzazione di generi di prima 
necessità come pane, carne, pesce, vino, olio, sale; le norme di gestione dei 
rapporti con le località del “districtus”, con i feudatari e con Genova. 

Il trascorrere del tempo e la progressiva stabilizzazione della collocazione 
politica all’interno del dominio genovese, anche se non la eliminano 
totalmente, sembrano tendere a depurare lo statuto da una normativa occasionata 
da singole contingenze, e a renderla più astratta e generale. 

7. -Il secondo e il terzo libro degli statuti del 1288 
Il secondo libro degli statuti del 1288 è indubbiamente molto più organico 
dal punto di vista tecnico giuridico, contenendo le disposizioni inerenti 
allo svolgimento del processo civile e quelle relative agli istituti contrattuali, 
familiari, successori e mercantili. A questo processo di coerenza sistematica 
sembra essere estraneo solo un capitolo, intitolato « Ut venditio molendinorum 
de Garso firma sit », riferito a un contratto di vendita del 1248 67: es-
so è compreso in una serie di capitoli concernenti alienazioni immobiliari, e 
ciò spiega la ratio dell’inserzione in tale contesto, ma, al contrario degli altri 
testi, non possiede i requisiti di regolamentazione di fattispecie generali ed 
astratte. 

Ricorrono le fasi del procedimento romano canonico che ha tra i protagonisti, 
oltre alle parti, giudici, avvocati e consulenti; ci sono norme sulla 
proprietà immobiliare, la tutela, la curatela, la dote, il matrimonio, le società, 
l’usura. 

Nel passaggio dalla redazione del 1288 a quella del 1350 i capitoli si ri


——————— 

66 COSTA RESTAGNO, Gli Statuti di Albenga del 1288, (in questo volume). 
67 Statuti del 1288, cap. 95, p. 291. 


– XXX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Un esempio significativo è relativo ai riferimenti ai patrimoni dei minori, 
che si ritrovano, sostanzialmente negli stessi termini, nei vecchi statuti 
albenganesi e in quello genovese. Anche ad Albenga il problema dell’impiego 
del denaro dei minori e dei limiti di responsabilità dei tutori si presenta soprattutto 
per le speculazioni legate alla contrattazione marittima. Il legislatore 
non sembra aver dubbi nello stabilire che tali speculazioni debbono 
essere affrontate a rischio del pupillo, e nell’obbligare all’azione il tutore 
che per timore non affronti tali pericoli che si propongono lo scopo di aumentare 
il patrimonio a lui affidato 68. 

Un esempio, questa volta a contrario, relativo al ricorso alla tradizione 
giuridica romanistica e alla percezione non certo drammatica dell’esistenza 
di lacune nella normativa statutaria, è dato da un parere legale di uno dei più 
famosi giuristi del Medioevo, Baldo degli Ubaldi. Il giurista, vissuto nella 
seconda metà del Trecento, è richiesto di un parere fondato sul capitolo 
dello statuto di Albenga sulla successione intestata. Si tratta certo di un 
istituto di grande rilievo pratico il quale, però, non è regolamentato dallo 
statuto del 1288: a tale lacuna si pone rimedio nel 1350 69, ed è su questo testo 
che Baldo basa il proprio parere, favorevole all’estensione della successione 
al ramo femminile della famiglia 70. 

8. -Il terzo libro degli statuti 
Anche la parte criminale, contenuta nel terzo libro degli statuti del 
1288, rimane immutata, nelle sue linee generali, nelle epoche successive: ai 

——————— 

68 Per gli statuti genovesi trecenteschi si veda PIERGIOVANNI, Gli statuti, p. 55 ss., mentre 
per Albenga Statuti del 1288, cap. 62, p. 274. 

69 ACCAME, cap. De sucesionibus et decedentibus ab intestato, pp. 378-383. 

70 BALDI UBALDI PERUSINI, I, cons. CCCCLX, fo 147v.-148r. 

– XXXI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Un contenuto vasto, quindi, e non certo strettamente rigoroso dal pun-
to di vista delle tecniche di legislazione penale: eppure, forse più delle altre, 
questa parte, nella sua disorganicità, rende al meglio lo spirito dello statuto 
e di tanti altri testi locali. A mio parere 71, il disordine sopra rilevato, a saperlo 
leggere, non sembra privo di significato. I reati tradizionali, come 
l’omicidio, la bestemmia, le percosse, la rapina, l’ingiuria ed altri, sono calati 
e commisti in un contesto attento alle peculiarità locali: tra i primi capitoli 
si inserisce, ad esempio, la norma che punisce il procurato incendio o l’avventatezza 
di chi circoli, in un giorno ventoso, con torce accese. Le conseguenze 
spesso rovinose di tali comportamenti, sia per l’incolumità pubblica 
all’interno della città, sia, al di fuori di essa, per l’economia agricola e boschiva, 
certo spiegano tale posizione di preminenza della norma. La stessa 
cura ed importanza assumono le norme sanzionatorie di altri comportamenti 
lesivi della salute pubblica, causati da immissioni nocive, da animali 
lasciati liberi, da alimenti igienicamente non protetti. 

In questo libro le norme sopra ricordate si mescolano con altre più legate, 
a livello concettuale, alla tradizione romanistica. Come già notato per Genova 
72, anche ad Albenga, nel passaggio dagli statuti del 1288 a quelli del 1350, 
scompare la differenza tra omicidio manifesto ed occulto, con tutto il rituale 
del deferimento del duello che quest’ultimo prevede 73. Alla pena di morte si 
aggiungono, per questo reato, anche conseguenze di tipo patrimoniale, come 
la confisca della metà dei beni 74. Doveva essere frequente il tentativo di evitare 
oltre alla pena capitale, sottraendosi ad essa con la fuga, anche le pene accessorie 
e lo statuto nega validità ai contratti conclusi dal malfattore dopo 
l’evento criminoso: nel 1350 si vuole chiudere ulteriormente qualsiasi possibilità 
di evitare la confisca e, basandosi evidentemente sulle esperienze 
precedenti, si aggiunge alla norma un inciso secondo il quale « Et per inde 
habeatur ac si factus non esset non obstante aliquo capitulo vel iure canonico 
vel civili in contrarium faciente ». Negli statuti trecenteschi viene anche elimi


——————— 

71 PIERGIOVANNI, Gli statuti di Albenga, pp. 30-31 
72 PIERGIOVANNI, Gli statuti, p. 231. 
73 Statuti del 1288, cap. 30, pp. 325-326. 
74 ACCAME, cap. De homicidio, pp. 431-432. 


– XXXII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
75: ad evitare pericolose 
tensioni di rapporti con la dominante, nella stessa norma, si esclude da 
questa impunità chi commetta tale reato nei confronti di un genovese o assimilato. 


Una ultima notazione può farsi relativamente all’uso della tortura nei 
confronti del cittadino di Albenga. Dopo aver ricordato i gravi delitti, come 
omicidio, rapina ed altri, che consentono la detenzione, lo statuto ricorda 
che il cittadino non può essere torturato se non in presenza di sicuri indizi 
e presunzioni di colpevolezza: la peculiarità consiste nel fatto che la sussistenza 
di tali presupposti deve essere vagliata da un “sapientem legistam 
non suspectum”, che possa quindi offrire al cittadino buone garanzie di rispetto 
della legalità76 76. 

8. -Conclusione 
L’esame, sia pure breve, del testo legislativo di Albenga del 1288 può 
suggerire alcune considerazioni conclusive. In primo luogo lo statuto dimostra 
la capacità di offrire, come forse nessun altro tipo di fonte, una testimonianza 
completa della vita di una comunità in un determinato momento 
storico: l’organizzazione politica, le stratificazioni sociali, la convivenza 
quotidiana, che richiede comportamenti rispettosi del bene pubblico e degli 
altrui diritti, le attività economiche foriere di prosperità collettiva, sono 
analiticamente regolamentate nel testo normativo albenganese che, formatosi 
nel tempo, rappresenta un patrimonio comune di memoria e di civiltà. 

Lo statuto si dimostra anche lo specchio della complessità dei rapporti 
giuridici che attengono alla comunità albenganese. Esso rimane il simbolo 
della autonomia locale, anche quando deve attestare, con le sue norme, che 
a questa si è dovuto in buona parte rinunciare per ragioni di rapporti di forza, 
ma nel contempo ne attesta la partecipazione ad un organismo politico 
di maggiore dimensione, come la Repubblica genovese. 

——————— 

75 Statuti del 1288, cap. 31, pp. 326-327. 
76 Statuti del 1288, cap. 39, p. 333. 


– XXXIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
77, sono 
la dimostrazione dell’esistenza di un tessuto di relazioni che collega senza 
problemi i centri produttori di cultura professionale alla periferia anche più 
lontana. 

Resta infine la lunga sopravvivenza di questa normativa nel tempo, con 
pochi cambiamenti ed adeguamenti: è certo la documentazione di un momento 
in cui la città è stata potente, autonoma e creativa, ma è anche la testimonianza 
della capacità dello strumento statutario di continuare a documentare 
nel tempo l’identità e i valori espressi dalla comunità. 

——————— 

77 A questi si può aggiungere G.M. CASAREGI, Ragioni della M. Città di Albenga a favore 
della di lei giurisdizione contra la Comunità di Alassio, Genova 1712 (si veda PIERGIOVANNI, 
Dottrina, pp. 514-515). 

– XXXIV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
E IL GOVERNO COMUNALE TRA DUE E TRECENTO 


di 
Josepha Costa Restagno 



SOMMARIO: 1. - Il documento; 2. - La formazione del Liber Statutorum; 3. - Dal 1288 al 1350: 
Stesura, revisioni e aggiunte. 

SOMMARIO: 1. - Il documento; 2. - La formazione del Liber Statutorum; 3. - Dal 1288 al 1350: 
Stesura, revisioni e aggiunte. 
-Il documento 
*Ai primi di gennaio del 1288, quattro nobili e quattro providi viri di 
Albenga, ufficialmente incaricati ed eletti dal consiglio comunale della città, 
pongono mano alla riforma ed alla stesura di nuovi statuti. Il lavoro dura circa 
un mese; a febbraio i capitula vengono letti in consiglio e quindi approvati, 
e il compito di scrivere l’esemplare ufficiale è affidato al notaio Giacomo 
Malasemenza: il nuovo statuto andrà in vigore con le calende di maggio. 

Il codice steso nel 1288 è quello che, attraverso sette secoli, è giunto 
fino a noi 1. Di esso non sono note copie integrali coeve o più tarde. Sol-
tanto alcuni capitoli sono trascritti in una pergamena, priva di data, ma data-
bile con sicurezza agli anni 1334-35 dai nomi del podestà e del giudice che 
hanno richiesto la copia 2; poiché i capitoli trascritti ricopiano lo statuto del 
1288, ma con brani in più che non si ritrovano nell’originale, si può supporre 
che la trascrizione sia avvenuta da una copia dello statuto, poi dispersa, cui 
erano state apportate aggiunte non presenti nell’originale 3. Esistono poi 

——————— 

* Questa introduzione utilizza ed integra il testo della comunicazione presentata da chi 
scrive al Convegno per il VII centenario degli Statuti di Albenga del 1288, pubblicata negli Atti 
dello stesso Convegno: Legislazione e società, pp. 39-54. 
1 Statuti di Albenga del 1288, ms. perg. 1288, Biblioteca Doria, Camporosso (IM) (d’ora 
innanzi Statuti del 1288). 
2 ACA, I, Perg., 3. Per gli elenchi dei magistrati v. n. 38. 
3 Del resto l’esistenza e l’utilizzo, da parte del comune o di privati, di varie copie dello 

– XXXVII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
4 e sicuramente 
tratte dall’originale; una copia seicentesca del proemio e di ventotto 
capitoli, sulla quale è stata condotta l’edizione dell’Accame, oggi non 
è rintracciabile 5. Possediamo infine la trascrizione dello statuto eseguita nel 
1867 da Girolamo Rossi 6, particolarmente utile in quanto contiene il testo 
pertinente ad alcune carte dell’originale andate perdute da tale data ad oggi. 

Il codice membranaceo, le cui carte misurano mm. 345/354 x mm. 240/245, 
era originariamente composto di otto fascicoli per complessive 94 carte, che 
recano la cartulazione coeva nell’angolo superiore destro del recto 7. In totale, 
oggi risultano mancanti sette carte (XVI, XVII, XXVII, LXXIIII, LXXV, LXXXII, 
LXXXVIII); all’epoca della trascrizione del Rossi mancavano già le carte XXVII, 
LXXIII e LXXV, mentre non si può conoscere a quando risalga la perdita della 

——————— 

statuto oltre l’originale sembra risultare dal testo dello statuto stesso: ad esempio il capitolo I 
174, che prescrive che il quaternus in cui erano trascritte le convenzioni fosse di volta in volta 
unito al liber capitulorum ... qua utitur curia Albingane, sembra sottintendere la presenza di più 
di una copia del libro. 

4 ARRA, Diversorum II, docc. 199, 200; filza 6. 

5 Dal carteggio intercorso tra l’Accame ed il comune di Albenga a proposito dell’edizione 
degli Statuti risulta che tale copia apparteneva alla famiglia Doria e fu prestata per la trascrizione 
tramite il comune; invece le ricerche compiute per rintracciare l’originale, consultato e copiato 
alcuni anni prima presso gli stessi Doria da Girolamo Rossi, furono infruttuose (ACA, IV, cart. 
varie: 1891 ag. 7 - 1897 giu. 3). 

6 Bordighera, Istituto Internazionale di Studi Liguri, Biblioteca di Girolamo Rossi, 
ms. 74 t. 

7 Il volume risulta così suddiviso: il primo fascicolo era costituito di dodici carte, delle 
quali le prime due, contenenti l’indice della prima parte dello statuto, non recano cartulazione, 
mentre le successive hanno cartulazione I-X; il secondo fascicolo era costituito di dodici carte, 
con cartulazione XI-XXII (risultano mancanti le carte XVI e XVII); il terzo fascicolo era costituito 
di dodici carte con cartulazione XXIII-XXXIIII (risulta mancante la carta XXVII); il 
quarto fascicolo era costituito di dodici carte con cartulazione XXXV-XLV: tra le carte XLII e 
XLIII vi è una carta priva di cartulazione, contenente parte dell’indice della seconda parte dello 
statuto; il quinto fascicolo era costituito di dodici carte con cartulazione XLVI-LVII; il sesto 
fascicolo era costituito di dodici carte con cartulazione LVIII-LXVIII: tra le carte LXIII e 
LXIIII vi è una carta priva di cartulazione, corrispondente a parte dell’indice della terza parte 
dello statuto; il settimo fascicolo era costituito di dodici carte con cartulazione LXVIIIILXXX 
(risultano mancanti le carte LXXIIII e LXXV); l’ottavo fascicolo era costituito di dieci 
carte, con cartulazione originaria nelle carte LXXXI-LXXXV e di mano posteriore nelle successive 
carte LXXXV-LXXXX (risulta mancante la carta LXXXVIIII). 

– XXXVIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

La materia scrittoria è una pergamena di colore piuttosto intenso e di 
grana media, che reca evidenti in alcuni casi le imperfezioni della pelle 8. Risultano 
molto sciupate, con ampie lacerazioni e lacune, le prime due carte, 
non numerate, che contengono l’indice della prima parte dello statuto; minori 
lacerazioni, ma che giungono ad interessare parte del testo, presentano le 
carte I e II, mentre le lacerazioni o abrasioni delle carte successive interessano 
soltanto i margini, soprattutto quello superiore; ne conseguono modeste lacune, 
che riguardano le aggiunte al testo scritte sui margini e che sono evidenti 
soprattutto nel caso delle aggiunte apposte sul margine superiore 9. Della legatura 
originaria rimane soltanto lo spago che tiene insieme e collega tra loro 
i fascicoli e conserva tracce consistenti di cuoio posto a rinforzo del dorso. 
Circa a metà del margine esterno delle cc. XLIII e LXIIII, che corrispondono 
all’inizio rispettivamente della seconda e della terza parte del testo statutario, 
si notano resti di fettuccia in pergamena cui doveva essere collegata una 
linguetta o segnalibro, appunto per segnare la partitura del codice. 

Il testo è steso in una libraria notarne accurata e regolarissima; sappiamo 
che la stesura stessa è dovuta al notaio Giacomo Malasemenza, scriba del 
comune 10, ma ignoriamo se egli abbia eseguito personalmente il lavoro, come 
è affermato dal proemio, o ne abbia affidato l’incombenza ad un amanuense 
alle sue dipendenze: in questo senso non è possibile alcuna verifica, 
in quanto tutte le carte rogate dallo stesso Giacomo Malasemenza che ci 
sono pervenute sono stese in minuscola notarne, ben diversa dalla libraria 
dello statuto 11. Tale grafia è, come abbiamo detto, molto regolare ed accura


——————— 

8 V. a cc. XIII, XXX, LIIII, LX, LXXIII, LXXXIIII, LXXXVII. 

9 V. a cc. XI v., XIII v., XV r., XX r. e v., XXI v. 

10 Per Giacomo Malasemenza e la sua attività v. oltre nel testo dello statuto la n. 4. 

11 V. ad es. ACA, I, Perg., 356 (1283 ott. 7), 350 (1283 dic. Il), 376 (1284 mar. 10), 357 
(1284 giu. 24), 360 (1284 giu. 25), 358 (1284 lug. 1), 395 (1286 mar. 19), 408 (1286 mar. 30), 
418, 433 (1288 febb. 8), 434 (1288 febb. 18), 425 (1288 febb. 20). 

– XXXIX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
12. Una lunga 
sbavatura di inchiostro rosso, da attribuire verosimilmente al momento del-
l’aggiunta delle iniziali, attraversa dall’alto al basso tutta la c. XVIII r. 

Lo statuto è diviso in tre parti, come d’altronde spiega la strofetta in 
versi premessa al testo. Ogni parte è preceduta dall’indice, che contiene il 
titolo dei capitoli con il rimando alle carte relative: ciò permette di ricostruire 
quasi completamente l’elenco originario dei capitoli, che non è noto per 
intero a causa della già citata mancanza di alcune carte. L ‘indice della prima 
parte è peraltro lacunoso, per il cattivo stato di conservazione delle carte 
iniziali del codice. 

Che il codice in nostro possesso sia sicuramente l’originale è provato 
dall’esame degli aspetti formali e testuali; è inoltre confermato dalle note 
marginali, che provano la sua consultazione in caso di vertenze assai gravi, 
che richiedevano il controllo del testo più antico ed autorevole, anche se nel 
frattempo erano state redatte almeno quattro altre compilazioni statutarie. 
Sono infine probanti le copie seicentesche di alcuni capitoli, in cui si dichiara 
che essi sono stati trascritti dallo Statuto veteri Civitatis Albingane condito de 

——————— 

12 Da c. LXXXV a c. LXXXVII, cap., III 113-131. 

– XL – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
13; esattamente le stesse lacune sono pre-
senti nel codice in nostro possesso (c. I v.). 

Lo statuto, con i documenti più importanti del comune, era conservato 
nei secoli XVII e XVIII in uno scrineo nella sacrestia della cattedrale di San 
Michele 14. A partire dai primi anni dell’Ottocento subì invece varie vicissitudini, 
che si possono in parte ricostruire. Fu utilizzato per i loro studi sia 
dallo storico e segretario comunale Giuseppe Cottalasso, sia da altri eruditi; 
si può quindi supporre che in tale epoca abbia lasciato l’archivio comunale: 
certo fu acquisito, con ogni probabilità negli anni sessanta dell’Ottocento, 
da Gio Batta Doria, marchese di Dolce acqua, che risiedeva ad Albenga 15. Nel 

——————— 

13 ARRA, Diversorum II, doc. 200. 

14 ARRA, Diversorum II, doc. 199: In Statuto veteri Civitatis Albingane condito de anno 
1288 ... qui quidem liber asservatur in capsia, et Archivio Civitatis et Communis Albingane in sacrestia 
ecclesie Sancti Michaelis, adsunt et reperiuntur capitula ...; doc. 200: 1688 die 21 augusti: In 
Statuto veteri civitatis Albingane conscripto in pergameno existente in capsia seu Archivio Communis 
in sacristia Sancti Michaelis presentis civitatis Albingane reperiuntur Rubrice infrascripte ... 

V. anche ACCAME, p. 221. 
15 Il passaggio del codice nelle mani di Giuseppe Cottalasso è supposto in quanto lo storico 
lo utilizzò ampiamente per il suo Saggio storico; egli, segretario comunale e riordinatore del-
l’archivio, poteva disporre liberamente del volume, che potrebbe essere stato da lui consultato a 
domicilio all’epoca della compilazione del suo studio ed essere passato, dopo la sua morte 
(1838), nella biblioteca di un altro erudito locale, il canonico Domenico Navone. Queste vicende 
sembrano ricostruibili in quanto nello stesso fondo di manoscritti della Biblioteca Doria 
a Camporosso cui appartiene oggi il codice degli statuti, si trovano alcuni volumi intitolati Diversorum 
i cui passaggi di proprietà sono più facili da seguire grazie alle grafie dei successivi 
possessori. I Diversorum consistono in raccolte di documenti in parte di mano del benemerito 
erudito seicentesco Gio Ambrogio Paneri, in parte provenienti dall’archivio comunale e forse 
da altri fondi, riuniti dal Cottalasso (sono infatti di suo pugno molte annotazioni, copie di documenti, 
aggiunte, infine la numerazione delle carte ed uno degli indici) ed in seguito passati al 
Navone: ciò è provato dalla presenza, nel vol. Diversorum III, dell’annotazione: « 1839. Acquistato 
dal can.co Navone dalli Eredi Avv.to Cottalasso per lire 60 », di pugno del Navone stesso. 
Il complesso sarebbe infine stato acquistato, dopo la morte del Navone (1861), dal marchese 
Gio Batta Doria: questo passaggio si suppone in quanto una copia dello statuto di Albenga 
stampato in Asti nel 1519, anch’essa appartenuta a Giuseppe Cottalasso come dimostrano le 
numerose note di suo pugno, e tuttora di proprietà dei discendenti di Gio Batta Doria, reca 
questa annotazione: « Doria G.B. acquistato nel 5 maggio 1862 ». 

– XLI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
16; egli lo utilizzò per la Storia della città e Diocesi di Albenga 
e, soprattutto, ne esegui la trascrizione 17. Successivamente, il volume fu 
per più di sessant’anni introvabile, e Paolo Accame, che pubblicò nel 1901 
gli statuti trecenteschi e quattrocenteschi di Albenga, non riuscì ad averne 
notizia 18. Nel 1907 Oberto Doria, ultimo in linea maschile del ramo dei Do-
ria marchesi di Dolceacqua, lasciò per testamento la sua casa con la biblioteca 
al comune di Camporosso, uno degli antichi feudi della famiglia 19; e 
presso tale biblioteca il codice fu rintracciato, dopo alcuni decenni, dal prof. 
Nino Lamboglia. 

2. -La formazione del Liber Statutorum. 
Il processo di redazione del testo statutario è chiaramente descritto 
nel proemio e si adegua perfettamente alla prassi dell’operazione quale è 
sancita dalle norme fissate dagli statuti stessi nel cap. I 47, De emendatoribus. 
Ne risulta evidente come nel 1288 si sia trattato della revisione, seppur 
importante e circostanziata, di un testo statutario precedente; nello 
stesso proemio è infatti specificato che il volume contiene gli Statuta ... 
condita et emendata : il secondo termine indica con chiarezza che è avvenuta 
una riforma, una risistemazione di statuti preesistenti. In questa direzione 
di ricerca e sulla base dei documenti disponibili si è quindi cercato di identificare 
l’esistenza di precedenti compilazioni statutarie e la loro approssimativa 
datazione. Le indicazioni in questo senso si possono ottenere sia 
dall’analisi della documentazione più generale relativa al comune, sia dall’esame 
del testo stesso. 

——————— 

16 Bordighera, Istituto Internazionale di Studi Liguri, Biblioteca di Girolamo Rossi, ms. 

83: « Statuti di Albenga de11288, note cavate da un codice pergamenaceo appartenente al marchese 
Gio Batta Doria (ottobre 1867) ». 
17 V. sopra n. 6. 
18 ACCAME, p. 6: « Il marchese Doria nol possede e nell’archivio di famiglia non si poté 
rinvenire »; v. sopra n. 5. 
19 Testamento notaio Carlo Bono di Ceriale, 5 febbraio 1907; inventario dell’eredità notaio 
Gibelli di Camporosso, 15/16 aprile 1907. 

– XLII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
20, in una città con chiara vocazione di cerniera 
tra l’entroterra e il mare: le concessioni di privilegi in Terrasanta del 
1104 e 1109, ad esempio, sono palese indizio della frequentazione delle rotte 
mediterranee e dell’apertura ai commerci marittimi 21; il comune si considera 
già organizzato nel 1127, anno cui risale la prima citazione nota di consoli 
22. Nel pieno secolo XII esso va progressivamente affermando la propria 
identità: i pur rari documenti provano come si sviluppino sia il processo di 
affrancamento dagli antichi signori feudali, sia la creazione di una rete di 
alleanze e di equilibri. Sono testimonianze isolate, ma significative di una 
politica di ampio respiro: la alleanza con Pisa, del 1146 23, e la prima alleanza 
con Genova, datata intorno al 1150 24; la conferma dei privilegi comunali da 
parte di Federico I, nel 1159 25; dopo l’incendio da parte dei Pisani, nel 
1165 26, il riavvicinamento a Pisa con la convenzione del 1178 27 seguito dalla 
convenzione con Genova del 1179 28; ma la sua crescente potenza determina, 
per la città maggiore, la necessità di eliminare gli spunti autonomistici 
dei comuni circostanti e di assimilarne i territori; si giunge così alla convenzione 
del 1199 29, di portata estremamente limitativa per Albenga come per 
le altre città rivierasche. A questo patto fanno seguito, per tutta la prima metà 
del secolo XIII, alterne vicende di collaborazione e di contrasto, con la pro


——————— 

20 Dopo le opere ottocentesche, COTTALASSO e ROSSI, vari documenti sulla storia medievale 
della città e del territorio sono editi in ACCAME; l’edizione e il commento di singoli documenti 
in LAMBOGLIA, Le più antiche carte; ZUCCHI, La più antica alleanza; LAMBOGLIA, Il Comune; 
LAMBOGLIA, La più antica alleanza; si v. anche COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti; COSTA 
RESTAGNO, Albenga. 

21 Codice Diplomatico, nn. 15 e 24; I Libri Iurium, docc. 61, 119. 

22 Cartulaire, doc. CLXVIII. 

23 ZUCCHI, La più antica alleanza. 

24 LAMBOGLIA, La più antica alleanza. 

25 LAMBOGLLA, Le più antiche carte cit., doc. IV; Friderici I Diplomata. 

26 Annali Genovesi, p. 180. 

27 LAMBOGLIA, Le più antiche carte, doc. V. 

28 I Libri Iurium, doc. 251. 

29 Codice Diplomatico, n. 123. 

– XLIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
30, la politica filo imperiale 31. Ma è un 
processo che si concluderà, alla metà del secolo, con la definitiva supremazia 
della potenza genovese su Albenga 32, come sulle altre città della Riviera. 

La prima notizia dell’esistenza di statuti risale al 1222; in tale data, in 
occasione di un cospicuo mutuo contratto dal comune, si assicura che l’impegno 
relativo verrà inserito ab emendatoribus statuti seu capituli communis 
Albingane in ipso capitulo 33: ciò prova che, in funzione di statuti già in uso, 
nell’organizzazione comunale erano a tale data previste ed operanti le figure 
degli emendatores, a noi ben note dal testo del 1288. Una successiva citazione 
è di poco posteriore: nella convenzione tra vescovo e comune stipulata 
nel 1225 si specifica che verrà redatto uno speciale capitolo riguardante 
il giuramento dei rappresentanti del comune nei confronti del vescovo, dei 
suoi sudditi e dei suoi beni, capitolo quod ponatur in capitulario capitulorum 
communis Albingane 34. Le formule di giuramento sancite dalla convenzione 
si ritrovano alla lettera nello statuto del 1288 35; sono quindi identificabili, al 
suo interno, come un brano che risale probabilmente al 1225. 

La sottomissione a Genova è segnata dalla convenzione del 18 febbraio 
1251; con essa muta radicalmente la prospettiva della gestione comunale albenganese, 
sia in politica sia nei rapporti economici, anch’essi pesantemente 
condizionati dal polo genovese. È probabile e logico che un emendamento 
degli statuti, se non un rifacimento vero e proprio, ne sia stato la conseguenza; 
nel testo del 1288 spicca la rigida subordinazione a Genova, che certo 
non doveva esistere negli statuti anteriori al 1251 ; essa è particolarmente evidente 
nelle severissime norme e sanzioni rivolte a stroncare ogni tentativo 

——————— 

30 ASG, Buste Paesi, 1/341. 

31 Il comune ottiene successive conferme delle precedenti investiture da Ottone IV nel 
1210, da Federico II nel 1238, da Arrigo VII nel 1311: la trascrizione seicentesca dei diplomi, a 
tale epoca ancora conservati nell’archivio comunale, in A. PANERI, Descrizione della cittade e 
contado di Albenga, ms. sec. XVII, BCBG, cc. 23 r. - 25 r. 

32 La sottomissione di Albenga a Genova è sancita dalla convenzione del 18 febbraio 

1251: Liber Iurium I, doc. DCCLXXXIX. 

33 ASG, Buste Paesi, 1/341. 

34 A. PANERI, Descrizione cit., cc. 56 r. -61 v.; ACCAME, doc. XII. 

35 Statuti del 1288, I 2, 3, 4. 

– XLIV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
36. E, ad esempio, il contesto delle norme del capitolo I 69 De Villa 
Nova de Garso ne fa supporre la stesura in data di poco posteriore alla delibera 
di costruzione della « villa » stessa, che risale al 1250 37. 

Per quanto riguarda la politica interna successiva al 1251, è molto probabile 
che l’amministrazione di Albenga, città convenzionata con Genova e 
retta da podestà e giudice genovesi 38, risentisse dei mutamenti politici che 
avvenivano a Genova, e vi si verificassero di conseguenza condizioni simili a 
quelle della città maggiore. Non è facile però seguire le vicende politiche locali, 
cui i documenti accennano solo di rado e di sfuggita; a tal fine, sarebbe 
forse utile una indagine sulle presenze dei partiti nella composizione del 
consiglio comunale, ricerca peraltro di difficile realizzazione per la non chiara 
suddivisione degli schieramenti 39. È probabile che appena dopo il 1251 si 
sia verificato un cambiamento nella gestione comunale, con una graduale 
immissione di nomi « nuovi »; forse alcuni rappresentanti della parte che si 
può chiamare popolare sono identificabili in consiglio già nel 1252 40, ma la 
loro presenza si fa più numerosa a partire dal 1257, e si può supporre che 
ciò sia avvenuto in concomitanza con l’avvento al potere a Genova di Guglielmo 
Boccanegra 41; indizio certo di rivolgimenti politici sono i disordini 
avvenuti in città nello stesso 1257, quando il podestà, funzionario di estrazione 
genovese, e il suo milite, dovettero subire trattamenti ingiuriosi e la 

——————— 

36 Statuti del 1288, I 1: il capitolo prevede la pena capitale per gli eventuali trasgressori. 
37 COSTA RESTAGNO, La fondazione. 
38 Un elenco dei podestà di Albenga nel medioevo in ZUCCHI, pp. 83-89; per podestà e 


giudici v. ARA, ms. 53 e 54; i giudici, per speciale deroga, erano talvolta scelti tra giuristi non 
genovesi: v. ad esempio ACA, I, Perg. 381 (1295), 788 (1334). 

39 Un tentativo di identificazione delle famiglie di parte popolare è stato fatto in COSTA 
RESTAGNO, Ceti dirigenti; ma sono evidenti i limiti del metodo di attribuzione agli schieramenti 
politici in base all’appartenenza ai gruppi familiari, dati i ben noti spostamenti da un 
partito all’altro anche in seno ad una stessa famiglia. Per i partiti ed i populares v. PETTI 
BALBI. 

40 COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti, p. 153. 
41 Per le vicende della storia genovese in questo periodo si v. soprattutto CARO, in particolare 
I pp. 17-122, e PETTI BALBI, in particolare pp. 97 sgg. 

– XLV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
42. 

In seguito il governo di Albenga sembra rifarsi a quello della città maggiore 
anche nella denominazione delle magistrature: sono citati a varie riprese 
gli anciani populi Albingane, che affiancano i normali consiliarii; ma sembra 
trattarsi di una distinzione più che altro formale, documentata solo per un 
anno, tra il novembre del 1258 ed il dicembre del 1259 43, Successivamente i 
96 seggi dei consiglieri e le altre cariche comunali appaiono ripartiti, non 
sappiamo se in modo paritario, tra la nobiltà e quel ceto cittadino che nello 
statuto del 1288 sarà chiamato dei boni mediani; dall’esame e dal confronto, 
che per ora è stato compiuto solo per campioni, degli elenchi dei consiglieri 
comunali, sembra infatti di poter supporre che ad Albenga non si sia avuto 
un totale ritorno al regime nobiliare, come era avvenuto a Genova tra il 
1262 ed il 1270. In tale anno nella città maggiore si concretava infine un accordo 
tra nobili e popolari e veniva codificato il dualismo comune – populus 
44, È probabile che un accordo di questo tipo si sia verificato anche ad 
Albenga, poiché l’organizzazione paritaria e sistematica tra i due gruppi che 
regola lo statuto del 1288 presuppone precisi patti, con suddivisione di cariche 
e competenze: anche se si può supporre che si sia trattato soltanto, 
sulla scia della situazione genovese, o addirittura per imposizione genovese, 
di una definitiva formale codificazione del rapporto nobili – mediani, forse 
in Albenga già operante da tempo. 

Una cesura politica avvenuta intorno al 1270 traspare del resto anche 
dal contesto degli statuti. È per esempio evidente che il testo che possediamo, 
soprattutto nella prima parte e non in particolare nei brani che, come 
vedremo, sono stati aggiunti de novo nel 1288, risulti impostato sulla rigida 
partizione tra nobili e mediani, e lasci molto spazio all’abate del popolo ed 
alla sua organizzazione. È inoltre interessante notare come emerga il duali


——————— 

42 Da ACA, I, Perg., 101 e 129 (1257 giu. 18) risulta il risarcimento dei danni patiti 
dai due funzionari: in particolare il podestà riceve una somma cospicua, libras quadrigentas 
... pro restitucione et menda rerum quas ... amisit in castro civitatis ... et pro iniuria eidem dicta 
et facta. 

43 ACA, I, Perg., 125 (1258 nov. 16), 117 e 424 (1258 nov. 24), 131 (1259 dic. 5). 
44 CARO, I, pp. 241 sgg.; PETTI BALBI inquadra le vicende e l’affermarsi dei populares, cogliendone 
le mutevoli sfumature politiche. v. anche ARTIFONI. 

– XLVI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
45; un altro esempio di tale dualismo si osserva 
nelle norme che regolano le uscite in campo dell’esercito, che sarà preceduto 
dal gonfalone del comune e dai suoi consiglieri e banderarii, ma anche 
dall’abate cum confalono populi 46. Del resto lo statuto prescrive, per alcuni 
tra i cartulari comunali, la redazione in duplice copia: l’una destinata al magistrato 
titolare dell’ufficio, l’altra all’abate 47. Il capitolo che riguarda l’abate 
risente dell’esempio e dell’imposizione genovese (ad exaltationem dominorum 
capitaneorum communis et populi Ianue), anche nella scelta dei santi invocati, 
Simone e Giuda protettori del populus genovese 48: sembra quindi evidente 
sia stato redatto in un programma di riorganizzazione politica della res publica, 
nel 1270, quando venne probabilmente istituita anche ad Albenga la 
figura dell’abate del popolo, o in data di poco successiva 49. 

Ancora altre indicazioni, anche di date, traspaiono dal contesto degli 
Statuti e contribuiscono a segnalare l’esistenza di redazioni statutarie precedenti. 
Nel cap. I 19, riferito all’opera dei notai, tra le altre precisazioni sulla 
forma da rispettare nella redazione dei contratti è prescritto l’obbligo della 
citazione dei testimoni; e ciò, si raccomanda, sia negli instrumenti rogati a 
partire dal 27 marzo 1239, sia in quelli che si rogheranno in seguito: sembra 
possibile che la data citata sia quella della redazione della prima parte di questo 
capitolo, o una ad essa molto vicina; la parte finale di esso cita invece il 
1271. I cap. I 86 e 87, relativi al controllo ed alla manutenzione del letto dei 

——————— 

45 Statuti del 1288, I 219, De abbate populi, et electione ipsius et conestabulorum et illorum 
decem qui debent interesse consiliis abbatis. 

46 Statuti del 1288, I 228, De confalonerio et eius consiliariis ac aliis circa exercitum ordinandis. 


47 Statuti del 1288, I 19, 21, 190; III 72. 

48 Statuti del 1288, 1219; CARO, pp. 259 e 264. A questo proposito si può supporre che 
l’intitolazione ai santi Simone e Giuda – caso unico nel territorio di Albenga –, della parrocchiale 
di San Fedele, una delle « ville » del comune, sia da ricollegare a questo momento della 
storia comunale. 

49 Il primo abate del popolo noto ad Albenga è però posteriore di un decennio: ACA, I, 
Perg., 294 (1279 dic. 26), 317 (1280 ott. 3). Un elenco di abati del popolo in COSTA 
RESTAGNO, Ceti dirigenti, p. 177. 

– XLVII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
50: altri capitoli, certo posteriori come il cap. I 177, citano infatti il 
Centa nella posizione attuale a sud della città. Nel cap. II 90 si stabilisce 
che una certa norma abbia vigore, in futuro, dal 1261 in avanti. Il cap. I 94 è 
dedicato a chi abbia riscosso denaro dal comune prima del 1267: ab hinc retro, 
scilicet a M°CC°LXVII° ipso anno comprehenso retro. Il cap. II 82 stabilisce, 
per i debitori, una moratoria di due anni nel pagamento, a partire dal 
1° maggio 1269. Il cap. I 109 cita i capitoli del comune come erano nel 1270; 
la stessa data infine è indicata nel cap. I 198 come termine delle possibilità 
di amnistia, prima o dopo del quale i banditi o forestati potevano venire reintegrati 
o meno nei loro diritti. 

L’ordine progressivo di questo elenco di date, all’interno sia della prima, 
sia della seconda parte degli statuti, e in qualche caso all’interno dei capitoli 
stessi, è spia della stratificazione cronologica dei capitoli, che sarebbero 
stati aggiunti a poco a poco ad un gruppo iniziale; e dei loro contemporanei 
progressivi rimaneggiamenti. Le norme sulla revisione degli statuti da parte 
dell’apposita magistratura, gli emendatores, otto giuristi che ricevono dal consiglio 
l’incarico di stendere il testo con la supervisione del giudice, presuppongono 
del resto la possibilità di aggiornamenti che potevano essere anche 
annuali, secondo le necessità contingenti e la decisione del consiglio 51; ma 
certo fu in seguito ai più significativi mutamenti, soprattutto politici, che 
tali revisioni furono effettuate. 

Sulla base della documentazione e dei brani statutari che abbiamo esaminato, 
mi sembra si possa concludere che un primo corpus di statuti fosse 
già esistente prima del 1222, e che rimaneggiamenti o aggiunte ad esso siano 
da ascrivere al 1225 o a una data vicina, anteriore al 1239. Anche se non abbiamo 
notizie dirette di una revisione dello statuto successiva alla convenzione 
del 1251, tale operazione sembra provata dalle formule contenute nei 
giuramenti di podestà, giudice e compagna e dai precisi riferimenti alla con


——————— 

50 ZUCCHI, Topografia. 
51 Statuti del 1288, I 47, De emendatoribus. 


– XLVIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

D’altra parte, proprio nello statuto del 1288 è messo in risalto il lavoro 
di risistemazione del testo precedente: probabilmente sono gli stessi emendatores 
a stabilire che da parte dello scriba vengano ben evidenziate le nuove 
norme inserite nello statuto e le interpolazioni: le parole, le frasi, i periodi 
aggiunti nella stesura del 1288 sono segnalati a margine con l’espressione de 
novo, e sono inoltre indicati da un particolare, minuscolo segno, composto 
di un punto ed una linea trasversale, apposto in alto sulla riga all’inizio e alla 
fine di ogni aggiunta. Nel corso del testo, del resto, è ricordato id quod 
emendatum est de novo, da parte, appunto, degli emendatores 52. Vi sono in-
fine 33 capitoli, che evidentemente furono redatti proprio in occasione 
della stesura del 1288 e risultano scritti alla fine della prima parte degli statuti: 
ad essi è anteposto il titolo Capitula nova, in evidente correlazione con 
i brani aggiunti de novo. Sembra quindi di poter concludere che ciò che non 
venne contrassegnato dalla dizione de novo o capitula nova appartenesse ad 
un testo precedente, ovvero alla più recente revisione di corpus statutari più 
antichi. 

3. -Dal 1288 al 1350: stesura, revisioni e aggiunte. 
A differenza di quanto probabilmente avvenne dopo il 1251 ed intorno 
al 1270, non sembra che la redazione statutaria del 1288 sia stata conseguenza 
di un cambiamento dell’assetto politico cittadino: 10 statuto è piuttosto 
previsto e redatto in funzione di un momento molto delicato nelle vicende 
del comune albenganese: il 1287 ed il 1288 segnano infatti l’acme dello scontro 
che negli ultimi due decenni del secolo aveva opposto duramente il comune 
ai marchesi di Clavesana; la famiglia feudale accampava diritti sul territorio 
comunale in forza di una discendenza diretta, ex foemina, dagli antichi signori 
della marca Arduinica e quindi del comitato di Albenga 53. I capitoli 

——————— 

52 Statuti del 1288, I 7, Quando potestas et iudex debent intrare regimen. 
53 Per i complessi e difficili rapporti tra il comune albenganese ed i suoi antichi feudatari 


v. ZUCCHI e PAVONI. 
– XLIX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
54. E che le villenove fossero volute in funzione antifeudale, sia come difesa 
del territorio, sia con lo scopo di richiamarvi popolazioni già di giurisdizione 
signorile è provato dallo stesso testo statutario, che prevede la confisca 
in favore del comune dei beni di chi abbandonasse una villanova per ritornare 
a risiedere in territorio feudale 55. 

Lo statuto era strumento di uso quotidiano per il podestà, il giudice, i 
responsabili dei diversi settori del comune; naturalmente suscettibile di aggiornamenti 
e continuamente adattato alle esigenze di governo, esso è testimonianza 
del divenire progressivo dell’amministrazione e rispecchia i numerosi 
mutamenti che si verificarono dopo il 1288, per almeno sessant’anni, 
sia nella sfera politica, sia nella più minuta vita cittadina. 

Il testo del 1288 terminava originariamente con il cap. III 112, De contrarietate 
capitulorum. Si iniziò però ben presto ad aggiungere in calce nuovi 
capitoli, che sono in totale 18 56 e sono riferibili a momenti successivi; nessuno 
di essi ha il titolo, a causa, come abbiamo già notato, della mancata esecuzione 
delle rifiniture in inchiostro rosso. La redazione del primo di essi 
deve porsi cronologicamente in un momento non molto lontano dal 1288: i 
termini laudativi che riguardano i marchesi di Clavesana potrebbero far datare 
la stesura del capitolo al momento dell’accordo del comune con i feudatari, 
immediatamente dopo la sentenza dell’aprile 1294, dovuta all’intervento di 
Genova volto a far cessare le ostilità 57: non è però noto da altri documenti 
l’episodio, citato nel testo, dell’incarceramento di Giovanni Bernissone e dei 
suoi figli 58. I capitoli successivi non hanno alcun preciso riferimento tem


——————— 

54 Per la politica territoriale di Albenga e le villenove v. il volume Nuove fondazioni; più 
in generale per il fenomeno delle villenove, con riferimenti anche alla problematica del comune 
di Albenga, v. il recente volume I borghi nuovi. 

55 Statuti del 1288, I 69. 

56 Statuti del 1288, III 113-131. 

57 ZUCCHI, pp. 53 sgg.; PAVONI, pp. 358 sgg. 

58 Statuti del 1288, III 113. 

– L – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
59, 
Il cap. III 129, che prescrive la costruzione di un macello, non ebbe probabilmente 
attuazione per molti anni 60 e non può quindi fornire una datazione 
precisa. Il cap. III 131 infine è posteriore all’aprile 1334, data della 
convenzione tra il comune e gli uomini di Toirano trasferiti a Borghetto, il 
cui testo viene trascritto. I capitoli aggiunti alla fine del volume risultano 
attribuibili all’opera di due o tre scribi, la cui identificazione è problematica; 
dopo la mano di un primo scriba, nel cui testo la grafia è molto irregolare e 
sintassi e ortografia presentano gravi lacune, a partire dal capitolo III 116, 
successivamente in modo saltuario, e poi ancora dal capitolo III 127 in poi, 
sembra di poter riconoscere la grafia dello scriba cui si debbono le modifiche 
apportate al testo originario dello statuto. 

Oltre l’aggiunta finale dei capitoli, il testo presenta numerose correzioni 
e variazioni, che provano l’uso dello statuto, strumento sempre aggiornato, 
legato al divenire della politica ed alla vita economica ed amministrativa 
della città; risultano sia eliminati o sostituiti nomi di magistrature e cariche, 
sia corretti e riscritti prezzi e salari; ma sono stati soprattutto depennati 
interi capitoli e mutato il contenuto di altri. 

Si nota che i capitoli vengono cassati o quasi totalmente cambiati e rifatti, 
o vengono apportate circostanziate aggiunte, per ragioni diverse; certo 
prevalgono i motivi di ordine pratico e contingente, come avviene per l’abolizione 
di certi funzionari comunali divenuti forse superflui – i camparii, le 
guardie camporum 61 –, o per le norme andate in disuso per le mutate condizioni 
topografiche – il « paramuro » di Cisano ormai compiuto, i terreni vicini 
a San Francesco (il convento era stato distrutto intorno al 1320), i canali 
ed i problemi idrici, i ripari contro le piene del fiume presso la chiesa di 
Santa Cecilia, le strade 62 –; si erano verificati inoltre cambiamenti nel sistema 

——————— 

59 BELGRANO-LAMBOGLIA. 
60 La costruzione di un nuovo macello comunale è ricordata dall’epigrafe conservata nel 


Civico Museo Ingauno, del 1381. 

61 Statuti del 1288, I 34, 36, 37. 

62 V. rispettivamente Statuti del 1288, I 148, 199, 111, 201, 105. 

– LI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
63 –; ma sono 
anche frequenti le eliminazioni di capitoli ed i sostanziali rifacimenti dovuti 
sia a motivazioni giuridiche 64, sia a cambiamenti di indirizzo politico. In tale 
lasso di tempo vengono variati anche molti o quasi tutti gli importi di denaro 
indicati nei diversi capitoli dello statuto, sia quelli riguardanti i salari, sia quelli 
relativi a prezzi e costi di mano d’opera e beni di consumo; importi che erano 
certo divenuti inadeguati per la svalutazione intercorsa in un cinquantennio 
segnato ad Albenga come in tutta la Liguria da profondi rivolgimenti 65. 

Per quanto riguarda l’epoca in cui sono state apportate al testo del 1288 
variazioni ed aggiunte, si possono fare alcune osservazioni per cercare di datarle 
più precisamente. Se la più vecchia data citata nel corso di una correzione 
è il 1300 66, si tratta però di un riferimento non probante, poiché ricorda 
un tractatus di tale anno che era stato inserito in capitulo veteri; ne abbiamo 
indicazioni per conoscere a quale testo statutario sia riferita quest’ultima 
espressione. È invece indicativa l’annotazione che ricorda il 24 febbraio 
1335 come la data del consiglio in cui è stato cambiato il numero dei consiglieri, 
cioè la struttura del consiglio comunale 67: si tratta infatti di un preciso 
riferimento a mutamenti istituzionali. Una annotazione risale al 1340, infine 
altre due aggiunte recano la data, che in ambedue i casi è il 1347 68. 

È anche utile, ai fini della datazione delle aggiunte, la copia di alcuni 
capitoli contenuta nella pergamena già citata, che è datata agli anni 133435 
69. Il documento prova che, a tale data, la sostituzione nel testo della citazione 
dell’abate con quella dei consoli non era ancora stata effettuata, né 
erano state variate le cifre dei salari di podestà e giudice 70; se non vi è stata 

——————— 

63 V. rispettivamente Statuti del 1288, I 46, 200, 78, 99. 
64 V. Statuti del 1288, I 8, 33, 37. 
65 PESCE-FELLONI, p. 296: il potere d’acquisto della lira genovese era sceso, tra 1287 e 


1340, da 5,033 a 2,869 grammi d’oro e da 55,61 a 34,21 grammi d’argento. 

66 Statuti del 1288, I 99. 

67 Statuti del 1288, II 37. 

68 Statuti del 1288, I 102, 105, 110. 

69 V. sopra n. 2. 

70 Lo statuto (I 18) reca per il podestà la somma di lire ... quinquaginta, corretta in lire 
ducentas quinquaginta; per il giudice, la somma di lire octoginta, corretta in tantum quantum 
consilio placuerit; la pergamena 3 reca rispettivamente lire CL e LXXX. 

– LII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Esaminando infine la grafia delle aggiunte al testo, si osserva che sia 
quella del 1335 sia quelle del 1347 si possono attribuire con sicurezza alla 
mano dello stesso scriba; e confrontandola con le altre grafie presenti nel 
codice, si può concludere che tutte sono attribuibili alla stessa mano, ad eccezione 
delle due aggiunte datate 1300 e 1340. È quindi evidente che la stesura 
delle modifiche allo statuto veniva quasi sempre affidata allo stesso 
scriba, e che questi operò sicuramente per almeno una dozzina d’anni, dal 
1335 al 1347. 

Appare così verosimile che, dopo qualche aggiunta e sostituzione certo 
apportata progressivamente nel corso degli anni appena successivi il 1288, 
una parziale ma sostanziale revisione del testo statutario sia avvenuta dopo 
un rivolgimento politico, evidentemente quello che portò al potere i populares 
nel 1334; è ipotizzabile che siano contemporanee o successive a questa data 
molte aggiunte che rispecchiano un mutamento negli indirizzi della politica 
comunale: come ad esempio il costante riferimento al populus, alla felix societas 
populi. Risale certo a questo momento anche l’eliminazione dei capitoli 
e dei brani relativi all’abate del popolo, figura divenuta ormai inutile e la cui 
citazione risulta depennata; mentre viene aggiunta la menzione dei consoli, 
magistrati che in molti casi vanno a sostituire appunto l’abate 71; le cifre dei 
salari di podestà e giudice vengono adeguate alla marcata svalutazione che si 
era verificata tra l’ultimo decennio del Duecento ed i primi anni del Trecento 
72; vengono infine operati cambiamenti di parole in senso più « democratico 
» rispetto al precedente testo statutario, come nel brano in cui i rustici, 
gli abitanti dei cosiddetti « borghi e ville » del contado, con dizione più 
elegante e diplomatica vengono chiamati homines ipsius ville 73. Sembra significativa 
di una certa svolta anche un’aggiunta marginale al capitolo che 
regolamenta i rapporti tra i datori di lavoro ed i servitori, capitolo originariamente 
concepito tutto a favore dei primi; l’aggiunta introduce invece la pos


——————— 

71 Si veda ad es. Statuti del 1288, I 73; sono soprattutto addirittura cassati i cap. 1219, De 
abbate populi et electione ipsius et conestabulorum et illorum X qui debent interesse consiliis abbatis, 
e I 220, De conducendo domum unam ad voluntatem abbatis populi. 

72 V. sopra n. 65. 

73 Statuti del 1288, I 15. 

– LIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
74. 

L’utilizzazione continuata del codice è infine testimoniata dalle note 
marginali, che per la grafia si possono riferire sia al momento della stesura 
del testo, sia a periodi successivi. Le prime hanno la funzione di richiamare 
anche visivamente il carattere di norme che dovevano essere rispettate con 
cadenze regolari e fisse, come ad esempio ter in anno, in quolibet parlamento, 
iuret scriba. Le note marginali successive hanno lo scopo di ricordare determinate 
prassi da seguire (in primo vel secundo parlamento a c. VII r., X r., infra 
dies XV a c. XVII v., preconizetur a c. XXVIIII r.) ovvero concernono l’avvenuta 
attuazione della norma prescritta (ricorrono frequentemente espressioni 
come factum est, preconizatum est, ecc.); sono inoltre annotate le variazioni 
nel testo, come cassum est, cassetur in totum. Posteriori alla stesura, ma probabilmente 
anch’essi ascrivibili al periodo tra la fine del XIII e la metà del XIV 
secolo sono infine i disegni eseguiti a margine e riferiti al contenuto del capitolo 
75. 

Il continuo aggiornamento delle norme statutarie consigliò infine la redazione 
di un nuovo corpus di statuti, operazione che fu probabilmente compiuta 
intorno al 1350 76. Il codice del 1288 rimase però, come abbiamo visto, 
nell’archivio comunale, consultato nei casi in cui le vertenze che coinvolgevano 
il comune richiedevano il controllo delle norme di cui lo statuto costituiva 
la più antica prova: di queste occorrenze sono spia annotazioni come 
quella nobiles et mediani, spesso ricorrente e certo riferita alle diatribe fra le 
classi cittadine 77, quelle riguardanti Alaxium, Villanova e le altre « ville », 

——————— 

74 Statuti del 1288, I 159. 

75 V. cc. XVIIII v., XX r., XXVIII v., XXVIIII r., XXXI r., L X v., LXV r. e v., LXXI r., 
LXXVII r., LXXVIIII r., LXXXV v. 

76 La data dello statuto pubblicato da ACCAME e da lui attribuito, con un preciso riscontro 
di documenti, al 1350, non è in effetti chiaramente specificata nel testo stesso; l’originale, 
come già segnalato, non è più rintracciabile. Si indicano come date entro le quali la nuova redazione 
dovrebbe essere stata stesa il 1347 , data della più tarda annotazione a margine che compare 
nello statuto de11288, ed il 1364, anno in cui ha inizio la serie dei verbali del consiglio 
comunale (Consilium), sede in cui, se fosse stata eseguita una nuova redazione del testo statutario, 
ne troveremmo gli atti deliberativi ed esecutivi. 

77 V. cc. VI r., VIII r., XXXI r., XXXVI r., XXXVIIII v., XL r. 

– LIV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
78, 

o quelle concernenti le gabelle 79. Al termine della seconda parte dello statuto 
è apposta la sottoscrizione Iacobus Scotus civis Albingane, di mano seicentesca 
(c. XLII v.). 
Una nota in calce all’ultima carta ricorda come il volume fu portato a 
Genova nel 1560, in occasione della causa mossa al comune dagli abitanti di 
Borghetto. E ancora all’argomento del secolare dissenso tra città e territorio è 
riferita l’annotazione che lo stesso notaio Giacomo Scotto, che sappiamo fu 
per molti anni ambasciatore del comune di Genova, scrive il 23 agosto 
1606, quasi a consegnare al volume degli Statuti un amaro ricordo: quello 
del momento in cui, a Genova, nanti i Governatori del Senato, i rappresentanti 
dei Borghi e Ville si erano ribellati ad Albenga, prendendo posizione 
contro la città per ottenere la maggioranza – i due terzi – dei riformatori 
degli statuti criminali: tempore calamitatis et miserie, commenta con incisiva 
immediatezza il notaio 80. 

Ad un altro aspetto della mentalità medievale ci riporta infine la citazione 
apposta, sempre sul verso dell’ultima carta, da un ignoto scriba trecentesco. 
Si tratta di una lunga frase dal sapore scientifico-filosofico, che descrive 
una simbolica scala con sette gradini, fatti di pietre preziose e d’oro (ma 
l’ultimo è di terra) e che è certo mediata da ricordi di testi classici o cristiani, 
probabilmente ancora ben noti alla formazione filosofica medievale; ma rima-
ne una apertura isolata su quello che poteva essere il bagaglio di conoscenze 
della classe colta dell’Albenga trecentesca 81. 

Il testo dello statuto, quale è giunto fino a noi, costituisce quindi, anche 
per le sue aggiunte, un singolare documento; testimonianza sia della 
evoluzione della normativa, continuamente adattata a mutamenti, soprattutto 
politici, dei quali ben poca traccia sarebbe rimasta negli altri documenti 
comunali, sia dei sentimenti e delle passioni che di tali cambiamenti 
erano l’origine: fonte unica, nel suo complesso, per la conoscenza della vita 
e della storia della città. 

——————— 

78 V. cc. XIII v., XVIIII r., XXXIII v., XXXVI v., XXXVII r. e v., XL r. 
79 V. cc. VII v., VIIII v., XIII r., XXXII v. 
80 Statuti del 1288, pp. 389-390. 
81 Statuti del 1288, pp. 388-389. 


– LV – 


FONTI INEDITE UTILIZZATE 

FONTI INEDITE UTILIZZATE 
: 
PERGAMENE, VOLL. I-II, 1092-XV SEC. 
STATUTI E CONVENZIONI 
Consilium, 1364-1425 
Foliatia Consilii, XIII-XV sec., 1600-1610. 
Magistri Rationales, 1362-1400 c. 
Registrum, 1310-1426 
Cause, Borghetto, XVI-XVII sec. 
Ufficio di Borghi e Ville, 9-11 

ACapA: Pergamene, (XIII-XV sec.), 1256-1400 
AOA: Fondo Caritatis Scoferiorum, Pergamene: 1204-1451 
ARA: Mss. 1-7, 33-35, 53-60 e passim 
ARRA: Diversorum I, II, III 
ASG: Buste Paesi, Albenga 

Ms. Membr. LXXXII 
BCBG: A. PANERI, Descrizione della cittade e contado di Albenga, 
M.R.IV.4.23, sec. XVII 
Biblioteca Doria Camporosso: Statuti del 1288 
Diversorum I, II, III 
Biblioteca Girolamo Rossi, Istituto di Studi Liguri, Bordighera: Ms. 74, 75, 
80, 83, 84 

LVII 


BIBLIOGRAFIA 

BIBLIOGRAFIA 

ACCAME, Statuti 1413 = P. ACCAME, Legislazione medioevale ligure. Statuti 
di Albenga dell’anno 1413, Finalborgo 1901. 

Albenga 1519 = Statuta seu municipalia iura inclite civitatis Albingane optime 
castigata, Ast, per Magistrum Francischum Silvam, MDXIX. 

Albiano = Albiano (15 luglio 1266). Statuti, in Corpus Statutorum Lunigianensium, 
I. 

Annali Genovesi = Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori, a cura 
di L.T. BELGRANO, I, Genova 1890. 

Apricale = Gli antichi statuti di Apricale (1267-1430), a cura di N. 
LAMBOGLIA, CSALO XXIV, Bordighera 1986. 

ARTIFONI = E. ARTIFONI, La società del « popolo » di Asti tra circolazione 
istituzionale e strategie familiari, in « Quaderni Storici », XVII (1982), 5, pp. 
1027-1053. 

Artigiani e salariati = Artigiani e salariati. Il mondo del lavoro nell’ltalia dei 
secoli XII-XV. Atti del Convegno Internazionale di Studi di storia e d’arte, 
Pistoia 1984. 

ASCHERI, Gli statuti = M. ASCHERI, Gli statuti: un nuovo interesse per una 
fonte di complessa tipologia, in Catalogo. 

– LVIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

ASCHERI, Le fonti = M. ASCHERI, Le fonti statutarie: problemi e prospettive 
da un’esperienza toscana, in Legislazione e società. 

ASCHERI, Problemi = M. ASCHERI, Problemi di edizione delle fonti statutarie, 
Diritto medievale e moderno, in Problemi del processo, della cultura e 
delle fonti giuridiche, Rimini 1991. 

ASCHERI, Statuti, legislazione = M. ASCHERI, Statuti, legislazione e sovranità: 
il caso di Siena, in Statuti città. 

BALDI UBALDI PERUSINI = BALDI UBALDI PERUSINI, Consilia sive responsa, 
Venetiis MDLXXV (ristampa Torino 1970). 

BARELLI = Cartario della Certosa di Casotto, a cura di G. BARELLI, Biblioteca 
della Società Storica Subalpina CLXXIX, Torino 1957. 

BELGRANO = A. BELGRANO, Lo statuto di una corporazione medioevale in 
Liguria, in « Bollettino della Società Storico Archeologica Ingauna e Intemelia 
» ( = « RSL »), I (1934), 3-4, pp. 135-151. 

BELGRANO-LAMBOGLIA = A. BELGRANO-N. LAMBOGLIA, Guelfi e Ghibellini 
in Albenga dal 1320 al 1322, CSALO II 2, Albenga 1933. 

BESTA = E. BESTA, Fonti, legislazione e scienza giuridica dalla caduta 
dell’Impero romano al secolo decimosesto, in Storia del diritto italiano sotto la 
direzione di P. DEL GIUDICE, 1/2, Milano 1925. 

BIANCHI = M.D. BIANCHI, Fonti giuridiche del Castello di Diano, Diano 
Marina, Miscellanea di storia, arte archeologia dianese, Quaderni della 
‘Comunitas Diani’, IV, 1980. 

BIGA = F. BIGA, La Valle d’Oneglia negli statuti dei Doria. Antico codice 
manoscritto tradotto dal latino da prete Benedetto Amirato al termine del secolo 
XVI, che rappresenta attualmente un ‘unicum’ in lingua volgare; redatto, 

– LIX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

BOCCHI = P. BOCCHI, La città e l’organizzazione del territorio in età medievale, 
in Le città, pp. 51-80. 

Bolano 1204 = Bolano (11 luglio 1204). Statuti, in Corpus Statutorum Lunigianensium, 
I. 

Bolano 1227 = Bolano (14 marzo 1227). Statuti, in Corpus Statutorum Lunigianensium, 
I. 

BOSCO = BOSCO, BARTHOLOMEI DE, Consilia, Lodani 1620. 

BUSCH = J.W. BUSCH, Einleitung: Schriftkultur und Recht am Beispiel der 
Statutencodices, in Statutencodices. 

BUSCH, Nuove ricerche = J.W. BUSCH, Nuove ricerche sui più vecchi statuti 
lombardi, in Legislazione e società. 

CALVINI = N. CALVlNI, Nuovo glossario medievale ligure, Genova 1984. 

CAMILLA = P. CAMILLA, I mulini negli statuti medievali del Cuneese, in 
Mulini da grano, pp. 153-162. 

Campo Ligure = Statuto civile e criminale del Feudo di Campo, riproduzione 
anastatica del manoscritto, Campo Ligure 1984. 

CAPRIOLI = S. CAPRIOLI, Una città nello specchio delle sue norme. Perugia 
milleduecentosettantanove, in Società e istituzioni dell’Italia comunale: l’esempio 
di Perugia (secoli XII-XIV), Perugia 1988. 

CAPRIOLI, Per una convenzione = S. CAPRIOLI, Per una convenzione sugli 
statuti, in « Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio 
Muratoriano », 95 (1989). 

CARAVALE = M. CARAVALE, Ordinamenti giuridici dell’Europa medievale, 
Bologna 1994. 

– LX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

CARO = G. CARO, Genova e la supremazia sul Mediterraneo, 2 voll., in 
« ASLI », n.s., XIV (1974) e XV (1975). 

Carrara = Carrara (22 maggio 1235). Statuti, in Corpus Statutorum Lunigianensium, 
I. 

Cartulaire = Cartulaire de l’Abbaye de Lerins, par H. MORIS-E. BLANC, Paris 
1855-1905. 

Castellaro = Statuti di Castellaro, del 1283, in ROSSI, Gli statuti. 

Catalogo = Catalogo della raccolta di statuti, consuetudini, leggi decreti, ordini 
e privilegi dei comuni, delle associazioni e degli enti locali italiani dal 
Medioevo alla fine del secolo XVIII, I-VI (A-R), a cura di C. CHELAZZI, 
Roma 1943-1963; VII (S), a cura di G. PIERANGELI e S. BULGARELLI, Biblioteca 
del Senato della Repubblica, Firenze 1990. 

Celle = M. CERISOLA, Gli statuti di Celle (1414), CSALO XVI, Bordighera 
1971. 

Celle 1414 = Gli statuti di Celle 1414 detti il ‘Negrin’, trad. di A.P. 
CASTAGNO, Celle Ligure 1983. 

CHITTOLINI, Statuti = G. CHITTOLINI, Città e contado nella tarda età comunale 
, in « Nuova Rivista Storica » LIII (1969), pp. 706-719. 

CHITTOLINI = G. CHITTOLINI, Statuti e autonomie urbane. Introduzione, 
in Statuti città. 

Cipressa e Terzorio = Capitoli conceduti da Federico abate del monastero di 
Santo Stefano di Genova agli uomini di Cipressa e di Terzorio (1277), in G. 
ROSSI, Gli statuti. 

Città e servizi = Città e servizi sociali nell’Italia dei secoli XII-XV. Atti del 
XII Convegno Internazionale di studi di storia e d’arte, Pistoia 1990. 

– LXI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Corpus statutorum lunigianensium = Corpus statutorum lunigianensium, I, 
1140-1308, a cura di M.N. CONTI, Studi e documenti di Lunigiana V, La 
Spezia 1979. 

Cosio, Mendatica, Montegrosso = Statuti di Cosio, Mendatica e Montegrosso 
del 1297; con aggiunte e riforme del 1322 e 1368, in G. ROSSI, Gli statuti. 

COSTA RESTAGNO = J. COSTA RESTAGNO, Albenga. Topografia medioevale. 
Immagini della città, CSALO XXI, Bordighera 1979. 

COSTA RESTAGNO, Albenga = J. COSTA RESTAGNO, Albenga 2, Genova 1993. 

COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti = J. COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti e 
famiglie di Albenga: feudo, città e territorio, in La storia dei Genovesi. Atti 
del Convegno di studi sui Ceti dirigenti nelle istituzioni della Repubblica di 
Genova 4, Genova 1983, pp. 145-179. 

COSTA RESTAGNO, Contributi =J. COSTA RESTAGNO, Contributi dell’indagine 
d’archivio sulle sedi abbandonate nella piana d’Albenga, in Un approccio 
interdisciplinare allo studio delle sedi abbandonate in Liguria, Genova 1971, 
pp. 63-101. 

COSTA RESTAGNO, De casana = J. COSTA RESTAGNO, De casana habenda. 
Una istituzione del XV secolo ad Albenga, in « La Casana », XXIII (1981), 1, 
pp. 34-39. 

COSTA RESTAGNO, Gli Statuti = J. COSTA RESTAGNO, Gli statuti di Albenga 
del 1288, in Legislazione e società, pp. 39-54. 

COSTA RESTAGNO, La fondazione = J. COSTA RESTAGNO, La fondazione 
di Villanova d’Albenga, in « RII », n.s., XIII (1958), pp. 135-146. 

COSTA RESTAGNO, La politica = J. COSTA RESTAGNO, La politica territoriale 
del Comune di Albenga tra Due e Trecento: le nuove fondazioni, in Nuove fondazioni 
e organizzazione del territorio, in « RII », n.s., XL (1985), pp. 73-91. 

– LXII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

COSTA RESTAGNO, Popolazione = J. COSTA RESTAGNO, Popolazione e distribuzione 
della ricchezza nel territorio di Albenga all’inizio del Trecento, in 
« RSL », L (1984), pp. 95-153. 

COSTAMAGNA = G. COSTAMAGNA, Scribi comunali e notai di collegio ad 
Albenga, in Legislazione e società, pp. 503-515. 

COTTALASSO = G. COTTALASSO, Saggio storico sopra l’antico ed attuale 
stato della Città di Albenga, Genova 1820. 

DE ANGELIS CAPPABIANCA = L. DE ANGELIS CAPPABIANCA, Le vicende 
di una grande famiglia dell’aristocrazia del contado piemontese nei secoli XII


XIV: i marchesi di Ceva, in Felix Olim Lombardia. Studi di storia padana 
dedicati dagli allievi a Giuseppe Martini, Milano 1978, pp. 67-101. 
Decisiones = Decisiones Rotae Genuae de mercatura et pertinentibus ad eam, 
in De mercatura decisiones et tractatus varii et de rebus ad eam pertinentibus, 
Lugduni 1610 (ristampa Torino 1971). 

DECIUS = DECIUS PHILIPPUS, Consilia, sive responsa, Lugduni MDLXV. 

DELFINO = R. DELFINO, Argenterie sacre ad Albenga: produzione e committenza 
dal XIV al XIX secolo, Tesi di laurea, Università di Pisa, anno acc. 
1989-1990. 

DE VERGOTTINI = G. DE VERGOTTINI, Lezioni di storia del diritto italiano. 
Il diritto pubblico italiano nei secoli XII-XV, I, Milano 1960. 

Diano = N. CALVINI, Statuti comunali di Diano (1363), Diano Marina 1988. 

DUCANGE = CH. DUCANGE, Glossarium mediae et infimae latinitatis, 
Graz 1954. 

FONTANA = L. FONTANA, Bibliografia degli Statuti dei Comuni dell’Italia 
superiore, voll. 3, Torino 1907. 

– LXIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

FUMAGALLI = V. FUMAGALLI, Città e campagna nell’Italia medievale. Il 
centro-nord, secoli VIII-XIII, Bologna 1979. 

GASTALDI = G. GASTALDI, Cosio in Valle Arroscia, II, Le norme, parte I, I 
‘capitula castellaniae Cuxii’ emendati il 4 febbraio 1297. Studio e testi, Genova, 
Pro loco di Cosio d’ Arroscia, 1987. 

GIOFFRÉ = D. GIOFFRÉ, Il commercio genovese del sale e il monopolio fiscale 
nel secolo XIV, in « Bollettino Ligustico », X (1958), pp. 3-32. 

Gli statuti cittadini = Gli statuti cittadini. Criteri di edizione. Elaborazione 
informatica, Atti delle giornate di studio 20-21 marzo 1989 (Centro di studi 
internazionali Giuseppe Ermini, Ferentino), Roma, 1991. 

Gli statuti sassaresi = Gli statuti sassaresi. Economia, Società, Istituzioni a Sassari 
nel Medioevo e nell’Età Moderna, a cura di A. MATTONE-M. TANGHERONI, 
Atti del Convegno di studi, Sassari 12-14 maggio 1983, Cagliari 1986. 

GRECI = R. GRECI, Il problema dello smaltimento dei rifiuti nei centri urbani 
dell’Italia medievale, in Città e servizi, pp. 439-464. 

GRECI, Il commercio = R. GRECI, Il commercio del vino negli statuti comunali 
di area piemontese, in Vigne e vini, pp. 245-280. 

I borghi nuovi = I borghi nuovi, a cura di R. COMBA e A.A. SETTIA, Cuneo 
1993. 

Il Centa = Il Centa. Atti del Convegno, in « RII », n.s., 1995, in corso di stampa. 

Il Museo Diocesano = Il Museo Diocesano di Albenga, Itinerari Liguri Musei 
e Monumenti 1, Bordighera 1982. 

KEHR-GIRGENSOHN = P.F. KEHR-D. GIRGENSOHN, Regesta Pontificum 
Romanorum, Italia Pontificia, Berolini-Turici 1906-1975. 

– LXIV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

LAMBOGLIA, I documenti = N. LAMBOGLIA, I documenti sulla costruzione del 
campanile della Cattedrale di Albenga, in « RII », n.s., XX (1965), pp. 52-58. 

LAMBOGLIA, Il Comune = N. LAMBOGLIA, Il Comune di Albenga, Cervo e 
i marchesi di Clavesana in una sentenza inedita del 1196, in « RII », n.s., 
XVIII (1958), pp.46-49. 

LAMBOGLIA, Il Palazzo Vecchio = N. LAMBOGLIA, Il Palazzo vecchio del 
Comune di Albenga, in « RII », n.s., VIII (1953), pp. 1-15. 

LAMBOGLIA, La datazione = N. LAMBOGLIA, La datazione del Ponte Lungo 
di AIbenga, in « RII », n.s., IV (1949), pp. 1-8. 

LAMBOGLIA, La più antica alleanza = N. LAMBOGLIA, La più antica alleanza 
tra Albenga e Genova, in « RII », n.s., XVIII (1963), pp. 81-84. 

LAMBOGLIA, La ripresa = N. LAMBOGLIA, La ripresa degli scavi nella basilica 
cemeteriale di San Calocero ad Albenga, in Atti del III Congresso Nazionale 
di Archeologia Cristiana, in « Antichità alto adriatiche », VI (1974). 

LAMBOGLIA, La topografia = N. LAMBOGLIA, La topografia e la stratigrafia 
di Albingaunum dopo gli scavi 1955-65, in « RSL », XXXVI (1970), pp. 23-62. 

LAMBOGLIA, Le più antiche carte = N. LAMBOGLIA, Le più antiche carte 
dell’Archivio Storico Ingauno, in « RII » ( = « RSL »), III (1937), pp. 102-113. 

LAMBOGLIA, Toponomastica = N. LAMBOGLIA, Toponomastica di Alassio 
e Laigueglia, CSALO V, Albenga 1934. 

La Spezia = Spedie iura (liber primus ex tribus), a cura di G. TURRA 
BIAVASCHI, Studi e documenti di Lunigiana VIII, La Spezia 1985. 

LECA = A. LECA, L’esprit du droit corse d’après le plus ancien code insulaire: 
les statuts de San Colombano de 1348, La Marge édition, 1989. 

– LXV – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Legislazione e società = Legislazione e società nell’Italia medievale. Per il VII 
centenario degli statuti di Albenga (1288). Atti del Convegno, CSALO XXV, 
Bordighera 1990. 

Liber Iurium = Historiae Patriae Monumenta edita iussu Regis Karoli Alberti, 
Liber Iurium Reipublicae Genuensis, I, Torino 1854. 

Libri Iurium = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, Introduzione, a cura 
di D. PUNCUH-A. ROVERE, Fonti per la storia della Liguria I, Genova 1992. 

Libri Iurium, I, 1 = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, 1/1, a cura 
di A. ROVERE, Fonti per la storia della Liguria II, Genova 1992. 

Lingueglietta = N. CALVINI, Il feudo di Lingueglietta e i suoi statuti comunali 
(1434), Oneglia-Imperia 1986. 

L’organizzazione del territorio in Italia e Germania: secoli XIII-XIV, a cura di 

G. CHITTOLINI e D. WILLOWEIT, Annali dell’Istituto storico italo-germanico, 
Quaderno 37, Bologna 1994. 
Luni = Terre di giurisdizione del vescovo di Luni (1200). Leggi decretate dal 
vescovo Gualterio, in Corpus statutorum Lunigianensium, I. 

MARCHESANI-SPERATI = C. MARCHESANI-G. SPERATI, Ospedali genovesi 
nel medioevo, in « ASLSP », n.s., XXI (1981), I. 

MASSONE = C. MASSONE, Demografia e popolamento rurale nell’albenganese 
fra XIII e XIV secolo, in Demografia e società nell’Italia medievale, a cura di 

R. COMBA e I. NASO, Cuneo 1994, pp. 147-163. 
MAZZI = M.S. MAZZI, Un « dilettoso luogo »: l’organizzazione della prostituzione 
nel tardo medioevo, in Città e servizi, pp. 465-480. 

Mentone = Statuti di Mentone, del 1290; con aggiunte e riforme del 1330, in 

G. ROSSI, Gli statuti. 
– LXVI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

MOLLE = G. MOLLE, Statuti di Oneglia e della sua valle. Statuti Speciali di 
Oneglia, Bestagno, Chiusanico, Torria, Gazzelli e Testico. Statuti criminali di 
Carlo Emanuele I. Glossario, Imperia 1979. 

Montale = Montale (1 settembre 1202). Delimitazione della ‘iura’ e statuti 
per il comune, in Corpus Statutorum Lunigianensium, I. 

Montebello = Montebello (21 settembre 1224). Conferma di precedente statuto 
e nuove norme, in Corpus Statutorum Lunigianensium, I. 

Mulini da grano = Mulini da grano nel Piemonte medievale, a cura di R. 
COMBA, Cuneo 1993. 

MUSSA = E. MUSSA, Gli agrumi nell’estremo ponente ligure (1110-1843), in 
« RII », n.s., XXXIX (1984), 1-2, pp. 29-46. 

Nicola-Ortonovo = Nicola ed Ortonovo (marzo 1237). Statuti, in Corpus 
Statutorum Lunigianensium, I. 

NIERMEYER = P. NIERMEYER, Totius latinitatis lexicon minus, Leiden 19591976. 


NOBERASCO = P. NOBERASCO, Uomini e acque in val Neva, in Il Centa. 

NOBERASCO, La fondazione = P. NOBERASCO, La fondazione di Cisano sul 
Neva nei documenti d’archivio, in Nuove fondazioni, pp. 92-97. 

Novi Ligure = Statuti civili concessi dalla Repubblica di Genova a Novi, con 
decreto del 15 marzo 1535 e con aggiunte in materia dello stesso secolo XVI, 
Alessandria, 1976 (rist. a cura della Società storica del Novese dell’edizione 
Alexandriae, apud Pelicem de Mottis, 1605). 

Nuove fondazioni = Nuove fondazioni e organizzazione del territorio. Atti 
del Convegno (Albenga, 19-21 ottobre 1984), in « RII », n.s., X L (1985), 
1-3. 

– LXVII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Ovada = Statuti di Ovada del 1327, recensione e traduzione di G. FIRPO, 
Ovada 1989. 

PAOLI = M.C. PAOLI, Il restauro delle mura di Villanova d’Albenga, in 
« RII », n.s., XIII (1958), pp. 167-169. 

PAVONI = R. PAVONI, Una signoria feudale del Ponente ligure: i marchesi di 
Clavesana, in Legislazione e società, pp. 317-362. 

PENCO = G. PENCO, Il monastero della Gallinaria e le sue vicende medioevali, 
in « RII », n.s., XVIII (1963), pp. 10-21. 

Penna = Capitoli conceduti dai Capitani del comune di Genova agli abitanti 
del luogo di Penna (1272-73), in G. ROSSI, Gli statuti, pp. 201-204. 

PERGOLA = PH. PERGOLA, La chiesa ed il monastero di S. Calocero fuori le 
mura ad Albenga: relazione preliminare sulle campagne di scavo 1985 e 1986, 
in Archeologia in Liguria III.2, Genova 1987, pp. 445


PESCE-FELLONI = G. PESCE-G. FELLONI, Le monete genovesi, Genova 1975. 

PETRACCO SICARDI = G. PETRACCO SICARDI, L’idronimia della piana di 
Albenga, in Il Centa. 

PETTI BALBI = G. PETTI BALBI, Genesi e composizione di un ceto dirigente: i 
populares a Genova nei secoli XIII e XIV, in Spazio, società e potere, pp. 85-103. 

PETTI BALBI, Istituzioni = G. PETTI BALBI, Istituzioni cittadine e servizi 
scolastici nell’Italia centro-settentrionale tra XIII e XV secolo, in Città e servizi, 
pp. 21-48. 

PFLUGK-HARTTUNG =J. PKLUGK-HARTTUNG, Acta Pontificum Romanorum 
inedita, Tubinga-Stoccarda 1881-1886. 

PIERGIOVANNI = V. PIERGIOVANNI, I rapporti giuridici tra Genova e il 

– LXVIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

n.s. XXIV (1984), pp. 427-449. 
PIERGIOVANNI, Dottrina = V. PIERGIOVANNI, Dottrina, divulgazione e 
pratica alle origini della scienza commercialistica: Giuseppe Lorenzo Maria 
Casaregi, Appunti per una biografia, in « Materiali per una storia della cultura 
giuridica » (1979), pp. 289-327. 

PIERGIOVANNI, Fonti = V. PIERGIOVANNI, Fonti giuridiche e rapporti internazionali 
a Genova nel Medioevo, in Tradizioni normative cittadine e diritto 
internazionate nell’Europa dei secoli XII-XV, Atti del Convegno Pisa 
12-15 dicembre 1994 (GISEM), in corso di stampa a cura di G. ROSSETTI. 

PIERGIOVANNI, Gli Statuti = V. PIERGIOVANNI, Gli statuti civili e criminali 
di Genova nel Medioevo. La tradizione manoscritta e le edizioni, Genova 1980. 

PIERGIOVANNI, Gli Statuti di Albenga = V. PIERGIOVANNI, Gli statuti di 
Albenga ed il progetto di un ‘corpus’ degli Statuti liguri, in Legislazione e società, 
pp. 25-37. 

PIERGIOVANNI, La normativa = V. PIERGIOVANNI, La normativa comunale 
in Italia in età fredericiana, in ... colendo iustitiam et iura condendo ... Federico 
II legislatore del Regno di Sicilia nell’Europa del Duecento. Per una storia comparata 
delle codificazioni europee, Convegno Internazionale di studi, 20-24 
gennaio 1995, Messina (Atti in corso di stampa a cura di A. ROMANO). 

PIERGIOVANNI, Statuti e riformagioni = PIERGIOVANNI, Statuti e riformagioni, 
in Civiltà comunale: libro, scrittura, documento, Atti del Convegno, 
Genova, 8-11 novembre 1988 in « ASLP », n.s., XXIX (1989). 

POLONIO-COSTA RESTAGNO = V. POLONIO-J. COSTA RESTAGNO, 
Chiesa e città nel basso medioevo: vescovi e capitoli cattedrali in Liguria, in 
« ASLSP », n.s., XIX (1989), I, pp. 85-210. 

Ponzanello = Ponzanello (25 giugno 1233). Statuti, in Corpus Statutorum 
Lunigianensium, I. 

– LXIX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Pragmatische = Pragmatische Schriftlichkeit im Mittealter, Erscheinungsformen 
und Entiwicklungsstufen, hrg. von H. KELLER, K. GRUBMUELLER, N. 
STAUBACH (Münstersche Mittelalter-Schriften, 65), München 1993. 

PUERARI = G. PUERARI, Il tardo medioevo ad Albenga: casa, abbigliamento 
e artigianato, in Legislazione e società, pp. 363-423. 

PUERARI, Propedeutica = G. PUERARI, Propedeutica di storia economica 
alassina dal XIV al XIX secolo, in Musica ad Alassio dal XVI al XIX secolo, 
Quaderni di storia alassina 1, Savona 1994, pp. 21-25. 

QUAGLIONI = D. QUAGLIONI, Legislazione statutaria e dottrina degli statuti 
nell’esperienza politica altomedievale, in Statuti e ricerca. 

QUAINI = M. QUAINI, Perla storia del paesaggio agrario in Liguria, in 
« ASLI », n.s., XII (1972), pp. 201-359. 

Ragguaglio = Ragguaglio delle principali misure e pesi in uso nella Diocesi di 
Albenga, colle misure e pesi decimali, Oneglia 1849. 

Repertorio = Repertorio degli statuti comunali umbri, a cura di P. BIANCIARDI 
e M.G. NICO OTTAVIANI, Centro italiano di studi sull’alto medioevo, 
Quaderni del Centro per il collegamento degli studi medievali e umanistici 
nell’Umbria, 28, Spoleto 1992. 

Rivernario = Statutum civile et criminale et conventiones castellanie Rivernarii, 
Arnaschi, Cenesii et pertinentiarum (1281-1462), Balestrini, Typis Josephi 
Rubei, 1703 (il testo è identico a quello di Zuccarello). 

ROCCA = P. ROCCA, Pesi e misure di Genova e del Genovesato, Genova 1865. 

ROLANDI RICCI = G. ROLANDI RICCI, Le vicende medioevali del castello 
di Ortovero, in « RII » (=« RSL »), III (1937), pp. 114-148. 

ROLANDI RICCI, Franchigie = G. ROLANDI RICCI, Franchigie concesse dal 

– LXX – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

ROSSI = G. ROSSI, Storia della Città e Diocesi di Albenga, Albenga 1870. 

ROSSI, Gli statuti = G. ROSSI, Gli statuti della Liguria, in «ASLSP», XIV (1878). 

Rossiglione = Statuti di Rossiglione, Ovada, Comune di Rossiglione, 1979. 

ROSSINI = G. ROSSINI, L’architettura degli ordini mendicanti in Liguria nel 
due e trecento, CSALO XXII, Bordighera 1981. 

ROVERE = A. ROVERE, I Libri Iurium dell’Italia comunale, in Civiltà comunale: 
libro, scrittura, documento, in « ASLI », n.s., XXIX, II, pp. 157-199. 

Sanremo = N. CALVINI, Statuti comunali di Sanremo, Sanremo 1983. 

Santo Stefano = Capitula et franchisie concesse hominibus Ville Sancti Stephani 
(1217), in N. CALVINI-A. SARCHI, Il Principato. 

Sarzana (1201) = Sarzana (22 aprile 1201). Patti, convenzioni e statuti, in 
Corpus statutorum Lunigianensium, I. 

Sarzana (1230) = Sarzana (3 settembre 1230). Prescrizioni edilizie, in Corpus 
Statutorum Lunigianensium, I. 

Sarzana (1269) = Sarzana (5 novembre 1269). Statuti, in Corpus Statutorum 
Lunigianensium, I. 

Sarzana 1330 = Sarzana 1330, in I. GIANFRANCESCHI, Gli Statuti di Sarzana 
del 1330, Collana Storica della Liguria Orientale III, Bordighera 1965. 

Sarzanello = Sarzanello (20 dicembre 1234 e 23 marzo 1235). Statuti, in 
Corpus Statutorum Lunigianensium, I. 

Savona = L. BALLETTO, Statuta antiquissima Saone (1345), I-II CSALO 
XVII-XVIII, Bordighera 1971. 

– LXXI – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

SETTIA = A.A. SETTIA, Castelli e villaggi nell’Italia padana. Popolamento, 
potere e sicurezza fra IX e XIII secolo, Napoli 1984. 

SETTIA, Comuni in guerra. Armi ed eserciti nell’Italia delle città, Bologna 1993. 

SETTIA, La casa forte = A.A. SETTIA, La casa forte urbana nell’Italia centrosettentrionale: 
lo sviluppo di un modello, in La maison forte au Moyen-Age, 
Paris 1986, pp. 325-330. 

SFORZA = G. SFORZA, Saggio d’una bibliografia storica della Lunigiana, in 
« Deputazioni di storia patria per le province modenesi e parmensi, Atti e 
Memorie », VI (1872), VII (1874). 

Spazio, società e potere = Spazio, società e potere nell’Italia dei Comuni, Napoli 
1986. 

Statutencodices = Statutencodices des 13. Jahrhunderts als Zeugen pragmatischer 
Schriftlichkeit. Vie Handschriften von Como, Lodi, Novara, Pavia und Voghera, 
hrg. von H. KELLER-J.W. BUSCH (Münstersche Mittelalter-Schriften, B. 
64), München 1991. 

Statuti città = Statuti città territori in Italia e Germania tra Medioevo ed Età 
Moderna, a cura di G. CHITTOLINI e D. WILLOWEIT, Annali dell’Istituto 
italo-germanico, Quaderno 30, Bologna 1991. 

Statuti e ricerca = Statuti e ricerca storica, Atti del Convegno (Ferentino, 
11-13 marzo 1988), Ferentino 1991. 

Supplemento = Supplemento alla stampa della città d’Albenga in attestato 
della sua divozione alla Serenissima Repubblica, Genova, Stamperia Gesiniana, 
MDCCLXIV. 

SZABÒ = TH. SZABÒ, Il controllo dello spazio e la genesi della rete viaria comunale 
nel medioevo, in Spazio, società e potere, pp. 27-36. 

– LXXII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Taggia = N. CALVINI, Statuti comunali di Taggia del 1381, Taggia, 1981. 

Tavole = Tavole di ragguaglio degli antichi pesi e misure degli Stati di Sua 
Maestà in Terraferma, Torino 1849. 

Tecnica e società = Tecnica e società nell’Italia dei secoli XII-XIV, Atti del 
IX Convegno Internazionale di Studi di Storia e d’Arte, Pistoia 1987. 

Triora = L. LANTERI, Gli statuti comunali di Triora, Triora 1988. 

Vessalico = B. BATTISTIN, Gli statuti di Vessalico del 1513, Oneglia-Imperia 
1987. 

Vigne e vini = Vigne e vini nel Piemonte medievale, a cura di R. COMBA, 
Cuneo 1990. 

Villaregia = N. CALVINI-A. SARCHI, Il Principato di Villaregia, Sanremo 1977. 

WEIMAR = P. WEIMAR, Die legistische Literatur der Glossatorenzeit, in Handbuch 
der Quellen und Literatur der neuren europäischen Privatrechtsgeschichte, 
I, Mittelalter, hrg. H. COING, München 1973. 

Zuccarello = Statutum civile et criminale marchionatus Zucareli et vallis 
Cohaedani (1281), Balestrini, Typis Josephi Rubei, 1704 (il testo è identico 
a quello di Rivernario). 

ZUCCHI = V. ZUCCHI, Le lotte tra il comune di Albenga ed i marchesi di 
Clavesana nei secoli XIII e XIV, CSALO VI, Albenga 1945. 

ZUCCHI, La più antica alleanza = V. ZUCCHI, La più antica alleanza tra 
Albenga e Pisa, in « RII », n.s., I (1946), pp. 2-5. 

ZUCCHI, Topografia = V. ZUCCHI, Topografia storica della piana di Albenga 
nel Medioevo. I corsi d’acqua, in « RII » ( = « RSL »), IV (1938), pp. 18-52. 

– LXXIII – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 


a cura di 
Josepha Costa Restagno 



AVVERTENZE 

AVVERTENZE 
originale - Biblioteca Doria, Camporosso. 
B: copia coeva o di poco posteriore, perduta. 
C: copia da B di cinque capitoli - ACA, I, Pergamene, 3. 
Metodo di pubblicazione: si trascrive A, integrando alcune lacune con C. 
Il testo originario è in sostanza privo di errori, per cui solo in rari casi si sono riscontrate 
anomalie, segnalate in nota. Nello scioglimento dei nessi e nella trascrizione in generale è stato 
rispettato l’uso corrente per le edizioni documentarie. Il nesso della parola commune è stato 
sciolto con la doppia m perché tale sembra l’uso dello scriba: nel testo, in due casi compare infatti 
commune, communis scritto per esteso, con la doppia m. Lo stesso criterio è stato seguito 
per lo scioglimento delle abbreviazioni Albing. e Albingan.; le due diverse forme sono state ricondotte 
al genitivo Albingane, più che all’aggettivo Albinganensis, poiché in alcuni casi Albingane 
appare scritto per esteso. 

Il latino in cui è steso lo statuto è generalmente corretto, sia per quanto riguarda la sintassi, 
sia per le forme lessicali, ed i periodi risultano ben articolati, pur tenendo conto della 
struttura complessa e ripetitiva delle formule giuridiche; si segnalano soltanto come anomale le 
forme pigneris per pignoris (genitivo di pignus) e accomodatio per acomendatio (v. rispettivamente 
i capitoli II 14, 15, III 2, e II 62, 64, 65, 66, 67). Il testo delle aggiunte appare molto più 
scorretto di quello del testo del 1288 steso da Giacomo Malasemenza: sono frequenti le ripetizioni 
o le omissioni di sillabe, la caduta di consonanti, l’utilizzo del singolare per il plurale; è 
tipico di questo notaio l’uso delle forme scripba, scripbere per scriba, scribere; capta, libta per capra, 
libra; infine il frequente utilizzo di termini in volgare latinizzati. 

Sono state segnalate e trascritte le note marginali, sia quelle coeve, tra cui si segnalano i 
frequenti de novo riferiti ai brani aggiunti al testo preesistente con la stesura de11288, sia quelle 
successive; sono state soltanto omesse le note recenti (sec. XIX), peraltro poco frequenti, apportate 
per chiarire la lettura di parole con abbreviazioni paleografiche. 

I frequenti cambiamenti apportati al testo del 1288 hanno creato non pochi problemi di 
trascrizione; si era infatti optato, in un primo tempo, per la restituzione del testo originario. 
Ma la presenza contemporanea di brani eliminati e brani riscritti avrebbe creato notevoli difficoltà 
nella scorrevolezza e nella leggibilità del testo; inoltre, non era possibile risalire all’intera 
stesura originaria nei casi in cui sia una frase, sia una o più righe, sia, ed è un caso limite, un intero 
capitolo, erano stati abrasi per scrivere la nuova versione del testo. Si è quindi preferito, 
per riprodurlo secondo una logica sintattica e di contenuto, trascriverlo tenendo conto delle 
modifiche apportate alla prima stesura in tempi successivi; sono state riportate in nota le minori 
porzioni del testo originario depennate o cassate ma leggibili; solo nei casi in cui interi capitoli 
siano rimasti integri, anche se depennati o cassati, essi sono stati riprodotti nel testo, ma in 
corpo più piccolo. 


I 



[Rubrice prime partis]* 

[Rubrice prime partis]* 
e 
conven[tione in]ter Ianuam et Albin[ganam edita 
firma tenenda] I 
[2]De sacra[mento] potestatis et [possessionibus civium 
manutenendis] I 
[3]De sacramento iudicis 
II 
[4]De [sacra]mento compagne 
III 
[5]De his qui non sunt de compagna 
IIII 
[6]De [illis qui sunt] rebelles ad compagnam 
IIII 
[7]Q[uando potestas] et iudex debent intrare regimen IIII 
[8]De salario potestatis et iudicis 
IIII 
[9]Ut potestas et iudex post exitum sui regiminis stent in 
Albingana IIII 
[10]De solucione per regimen suis creditoribus facienda IIII 
[11]De servitio non accipiendo per potestatem aut iudicem V 
[12]De servitio per iudicem non accipiendo 
V 
[13]De electione potestatis 
V 
[14]De electione iudicis 
V 
[15]Ut non permittatur rector in villis nisi ex ipsarum rusticis V 
[16]De officialibus eligendis 
VI 
[17]De non dando officio alicui habere nolenti 
VI 
[18]De non dando officio alicui inhonestam famam habenti VI 
[19]De faciendis instrumentis et reddendis et testibus apponendis 
VI 
[20]De scribis communis 
VI 
[21]De clavigeris 
VII 
[22]Ut claviger vocem habeat in consilio 
VII 
[23]Ut claviger teneatur infra dies VIII postquam condenna- 
VIII 
ciones receperit solvere hiis qui habent partem in ea 
[24]De extimatoribus 
VIII 
– 4 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[26]Ut nemo sit officialis qui non sit civis et non suprasedat 
terram citainam X 

[27]De ponderibus 
X 

[28]De libris pro oleo mensurando 
X 

[29]De arzennis et quintaneis et fimo non amassando X 

[30]De pensatore grani et farine 
XI 

[31]Quantum molinarii et pensatores accipiant pro mulctura XI 

[32]De ripario ripe arborum et antennarum 
XI 

[33]De vino apportato de extero non vendendo XII 

[34]De guardiis camporum 
XIII 

[35]De guardiis civitatis 
XIII 

[36]De campariis 
XIIII 

[37]De pecudibus a campariis non nutriendis 
XIIII 

[38]Quantum accipiatur pro solandis subtellaribus XIIII 

[39]De afaitaris 
XIIII 

[40]De gumbis sive oleariis 
XIIII 

[41]De aurifabris 
XIIII 

[42]De cannavaciis 
XIIII 

[43]De muratoribus 
XV 

[44]De sartoribus 
XV 

[45]De draperiis 
XV 

[46]De textricibus XV 
[47][De e]mendatoribus XV 

[48]De dandis capitulis ad scribendum 
XV 

[49]De [numero consi]liariorum 
XV 

[50]Ut ultra tres questiones in uno consillio non po[nantur XVI] 

[51]De firmis tenendis consiliis XVI 
[52][De non faciendo] consilium nisi abbas et duo per quarterium 
sciverint [primo causam ] 

[53]Ut nullum debeat utare in consilio nisi [sit de consilio ] 

[54]Ut featerii non [maneant in consilio 
] 

[55]De [non permittendo aliquo in consilio pro quo aliqua 
questio ponatur ] 

[56]De laudibus [non nisi in consilio faciendis 
] 

[57]De non faciendo [instrumenta, condempnaciones 
vel 
apodesias que] commune Albingane alicui [dare teneatur ] 

– 5 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Sancti Michaelis] non tenendo, nec [in die sabbati ] 
[59]Ut laudes contra forenses [ponantur in cartulario ] 
[60]De non affidando extraneis [contra quos homines Albingane 
habent laudes ] 
[61]De citandis marchionibus, [comitibus et castellanis ] 
[62]De denunciando extranee cu[rie ut meo civi faciat 
rationem XVIII] 
[63]Ut nullus compellat [alium ad extraneam curiam XVIII] 
[64]Ut nullus clericus citet [aliquem ad extraneam curiam XVIII] 
[65]De clerico n[olente facere rationem coram magistratu 
Albingane XVIII] 
[66]De cive [citato ad extraneam curiam XVIII] 
[67]De [terris, sopennis et rebus communis venditis XVIII] 
[68]De [castris custodiendis XVIIII] 
[69]De Villa Nova de Garso XVIIII 
[70]Ut [in muro Ville Nove annuatim expendantur libras 
XXV XVIIII] 
[71]De cas[tris communis custodiendis XVIIII] 
[72]De turribus et [domibus muniendis XVIIII] 
[73]Ut potestas non pos[sit munire turres, nisi primo super 
hoc con]silio celebrato, [et voluntate consilii XX] 
[74]Ut rescindatur societas [per quam merces venduntur 
cariores XX] 
[75]De fontibus et puteis [XX] 
[76]Ut nichil expendatur de [collecta, nisi in re pro qua 
imposita fuerit XX] 
[77]Ut ille super quo scripta fuerit possessio [solvat collectam XX] 
[78]De ferrariis [XX] 
[79]De hiis qui veniunt nuper habitare Al[binganam XX] 
[80]De hiis qui volunt fieri cives [XX] 
[81]De non recipiendo aliquem in civem Albing[ane, nisi XX] 
venerit ad ha]bitandum Al[binganam 
[82]De quantitate ambaxatori danda [XX] 
[83]De equitatura non accipienda per magistratum [Albingane XX] 

– 6 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d 
interceden[dum XXI] 


[85]De cambio in exercitu vel andata recipiendo XXI] 

[86]De alveo Arocie et Neve determinando [XXI] 

[87]De non faciendo edificio in alveo Arocie et remo[vendo] 
quod ibi factum est vel plantatum [XXI] 

[88]De drizando Nevam XXI 

[89]De nundinis faciendis [XXI] 

[90]Ut [nullum capitulum preiudicet] fratribus [minoribus XXI] 

[91]Ut fratres minores sint exempti a gabellis XX[I] 

[92]De custodibus caritatis et sindicis fratrum audiendis in 
causis absque lamentatione et pignere banni XXI 
[93][Ut rocii de] ambaxatis factis [occasione fratrum nihil 
percipiant vel habeant XXII/ 

[94]De eo qui habuit iniuste de communi] XXII 
[95][Ut cogatur habens arborem in alienam terram] eam 
vendere XXII 
[96][De muro communi inter aliquos] XXII 
[97][De hiis qui habent quintaneam communem] XXIII 
[98][De pontellis ponendis ad domos] vicinorum XXIII 
[99][De citandis piscatoribus] XXIII 
[100][De salariis officiariorum solvendorum] XXIII 
[101][De hiis qui requisiti sunt per potest]atem vel iudicem ire 
[secum pro factis communis] XXIII 
[102][De officiariis communis quando ex]iverint pro communi XXIII 
[103][Ut cuilibet liceat vindemi]are quando voluerit XXIII 
[104][De via reparanda que est in contrata] Allani XXIII 
[105][De stratis reficiendis] XXIII 
[106][De purgandis fossatis Rimerdarii et flum]en Antognani XXIIII 
[107][De tenendo aperto fossato qui est in brai]da quondam 
[Ramundi Orcoite XXIIII 

[108]De ponte Arociorum reficiendo XIIII 

[109]De pontibus Alavenne et Valaoni XXIII]I 
[110][De non constituendo sindico vel procuratore] ad 
ob[ligandum commune in Ianua] XXIIII 
[111][De beudis molendinorum refici]endis XXIIII 

– 7 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

XXV 
[113][De non faciendo exercitum vel] cavalcatam nisi 
volunta[te consilii XXV 

[114]De non] compellendis iudicibus [consulere in questione 
cri]minali XXV 
[115][De sepibus que sunt] in civitate infra barbacanas, et feno 
[vel palea infra ci]vitatem non tenendo XXV 
[116][De terris silvestri]bus non banniendis XXV 
[117][De terris silvestr]ibus banniendis extraneis personis XXV 
[118][De non aliena]ndo terram civilem nisi civi Albingane XXV 
[119][De re data] insolutum per aliquem delegatum vel 
commissum XXVI 
[120][De infirmis morantibus] apud Sanctum Laçarum XXVI 
[121][De hiis qui] missi sunt pro communi in cavalcatam vel 
andatam XXVI 
[122][...]ando iuxta barbacanam apud Centam XXVII 
[123][De] expendendo in barbacana que est iuxta domum 
Egi[dii ...]rii omni anno libras XXV XXVII 
[124][D]e accipienda securitate ab extraneo sive forense 
suspecto [...] illum alicui civi Albingane personaliter 
offendatur XXVII 
[125][De] securitatibus capiendis de non offendendo XXVII 
[126][Ut] potestas vel iudex non possit dare licenciam de 
confinibus [si]bi assignatis alicui parti, nisi fecerit venire 
ad [no]ticiam alterius partis XXVII 

[127]De non compellendis aliquibus [ad secu]ritates 
prestandas, nisi maleficia fecissent X [XVII] 
[128][...] utilitatem [...] dicta sint XXVII 

[129]De [...]s imponendis XXVII 

[130]Ne miles potestatis [possit] potestatis officium [exercere] XXVII 

[131]Ne aliquis de familia potestatis possit habere aliquod 
officium nec rocii preter suum 

XXVII 

[132]Ut non expendatur aliquid de communi in castro de mari 
nec in opere ipsius castri XXVII 

[133]Ut potestas non se intromittat de condempnationibus 
cassatis XXVIII 

– 8 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[135]De non petendo securitatem alicui ultra duplum in quo 
commisisset XXVIII 

[136]De non faciendo aliqua statuta vel decreta XXVIII 

[137]Ut potestas teneatur facere expendere in communi omnes 
qui hinc retro expendere consueverunt XXVIII 

[138]Ut potestas teneatur dicere causam illis a quibus petit iurare 
eius precepta XXVIII 

[139]Potestas vel iudex non possit facere venire Albinganam 
aliquos cum armis XXVIII 

[140]De registro communis XXVIII 

[141]De non prohibendo tenere cultellum ad latus in consilio XXVIII 

[142]Ut mine et quartarie sint eiusdem latitudinis et mensure XXVIII 

[143]De porciliis sive stationibus porcorum removendis XXVIII 

[144]De conventione Garrexii observanda XXVIII 

[145]Ut potestas teneatur facere extimare de novo omnes terras 
et possessiones et mobile inquiri, ante quam collecta sive 
mutuum imponatur XXVIII 

[146]Ut potestas teneatur servare interdicta et sententias 
secundum formam iuris et capitulorum per iudicem datas XXVIII 

[147]Ut cives extranei non possint forestari XXVIII 

[148]Ut potestas vadat Cixanum ad discernendum ubi possit 
fieri paramurus XXIX 

[149]De libris capitulorum et cartulariis communis et 
defunctorum notariorum inquirendis XXIX 

[150]Ut capitula legantur per potestatem ter, vel ea sibi legi 
faciat ter in anno XXIX 

[151]Ut nullus sit de consilio, qui non expendat in communi vel 
avariis communis pro libris XXV XXIX 

[152]De portu previdendo XXIX 

[153]De domo [sive lo]ia facienda in ripa ubi fiunt nundine XXIX 

[154]De inq[uirendis s]ecuritatibus a civibus extraneis XXIX 

[155]De [non celebrand]o consilio super alienatione vel 
remi[ssione castri Li]gi et Cucularie XXX 
[156][Ut mina pani]s coquatur pro duobus denariis XXX 
[157][De requirendo episco]po X[XX] 

– 9 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
faciendo iurare [homines et pedissecas ut salv]ent res 
dominorum XXX/ 
[159]De pedisseca vel alio furante domino suo [vel aufugiente 
ante] terminum XXX 
[160]De eligendis quatuor XXXI 
[161]Ut operantes lanam non permittant batere in domo sua de 
nocte et de penso eorum XXXI 
[162]De aptando viam que est ultra ecclesiam Sancti Francisci XXXII 
[163]De faciendo scurari fossatum qui est inter terram Alaxie 
Cavagne et terram Guillelmi Trencherii quondam XXXII 
[164]De reparanda via et reficienda sive strata que vadit a domo 
Guillelmi Faraudi quondam usque in rectitudinem domus 
Nielle Plocie XXXII 
[165]De massario sive syndico vel procuratore operis ecclesie 
Sancti Michaelis XXXII 
[166]De inquirendo per potestatem si aliqua persona 
exoneraverit salem in civitate Albingane vel districtu XXXII 
[167]De ponendo ferro in canna communis XXXII 
[168]De complendo muro sive barbacana que est iuxta portam 
Turlate, iuxta beudum et viam XXXIII 
[169]De requirendo iudice ut intersit condempnationibus et 
absolutionibus faciendis XXXIII 
[170]De non detinendo consiliarios in consilio vel alibi pro 
peccunia recuperanda, postquam potestas de ipso consilio 
vel loco exiverit XXXIII 
[171]Ut nomina omnium notariorum Albingane et districtus 
ponantur in libro capitulorum et legantur in parlamento XXXIII 
[172]Ut potestas non audiat aliquam personam, nec eius 
homines, qui ruperit conventionem XXXIII 
[173]Ut sindicus habere debeat expensas a communi XXXIII 
[174]De conventionibus exemplandis XXXIII 
[175]De complenda clavica que est incepta in trevo qui vadit 
versus pontem Arociorum, usque ad puteum Auree XXXIII 
[176]De reficiendo viam de Alaxio XXXIII 
[177]De non faciendo aliquo edificio in flumine Cente XXXIII 
[178]Ut quelibet persona extranea victualia deferens possit 
secure venire Albinganam XXXIIII 
– 10 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[180]De incidendis albaris et aliis arboribus fructum non 
portantibus XXXIIII 

[181]De denunciando hominibus villarum suprasedentibus terram 
civilem ut se scribi faciant si terram suprasedeant citainam [XXXIIII] 

[182]De tractatoribus super aliquo facto electis [XXXIIII] 

[183]Ne aliqua alienatio fiat boschi seu lecti aque XXXIIII] 

[184]De venditione seu alienatione super rebus immobilibus 
celebrata XXXIIII 

[185]Ut molendinum [hospitalis vendi non possit XXXV] 

[186]Ut campsor [extraneus det securitatem XXXV] 

[187]Ut qui duxe[rit lignamen et fecerit dampnum emendet illud XXXV] 

[188]Ut potestas et [iudex se abstineant ne dicant alicui 
iniuriam] nec turpia verba [XXXV] 

[189]De audiendo [extraneo contra quem laus petitur fieri XXXV] 

[190]De exemplandis [condempnationibus XXXV] 

[191]De faciendis instrumentis que t[angant commune per 
scribas communis compositis XXXV] 

[192]De expendendo in barb[acana Cente] XXXV 

[193]De non habendo consilio ab ali[quo cive invi]to XXXV 

[194]De visitando Villam Franc[am] XXXV 

[195]De instrumentis emancipationum in cartulariis communis 
annotandis XXXV 

[196]De faciendo manuali sive cartulario occasione legatorum XXXV 

[197]De non terminandis terris citainis ab aliis XXXV 

[198]De restitutis XXXV 

[199]De destruendo opere in terra super communi facto seu 
faciendo desubtus ecclesiam Sancti Francisci XXXVI 

[200]De coriis tenendis in murta XXXVI 

[201]De palaficata ante ecclesiam Sancte Cecilie XXXVI 

[202]De armis imponendis XXXVI 

[203]De faciendo murari pusternas XXXVI 

[204]Ne prohibeatur bestiis Albingane pascere extra districtum 
Albingane ubi non est bannita XXXVI 

[205]De perforandis balanciis in lingueta XXXVI 

– 11 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[207]De faciendo villam apud Pulium XXXVI 

[208]Ut extranea persona non debeat pascare super terram 
communis XXXVI 

[209]De non constituendo aliquo vicario loco potestatis XXXVII 

[210]De custodiendo publico Torani XXXVII 

[211]De non expendendo pecuniam nisi in re pro qua recuperata 
fuerit XXXVII 

[212]De faciendo villam unam apud caput Dancium XXXVII 

[213]De collegio scribarum XXXVII 

[214]De pedagio contra homines vallis Arocie XXXVIII 

[215]De trumbatoribus XXXVIII 

[216]De tractando extraneos sicut tractantur cives ab extraneis XXXVIII 

[217]De palis ponendis in ripa ad extrahendum ligna XXXVIII 

[218]De habendo magistro bono in arte gramatica XXXVIII 

[219]De abbate populi et electione ipsius et conestabulorum et 
illorum X qui debent interesse consiliis abbatis XXXVIII 

[220]De conducendo domum unam ad voluntatem abbatis populi XXXIX 

[221]De observando consilio facto occasione castri Uncii et 
hominum vallis Vendoni inter commune Albingane ex una 
parte et Carlos ex alia, et firma tenenda conventione 
Carlorum [XXXIX] 

[222]Ut potestas teneatur observare cuilibet persone 
iurisditionem [hominum habenti prout observare tenetur] 
Carli XXXIX 
[223][Ut potestas teneatur facere consilium] siquis vo[luerit 
vendere communi castrum vel villam] XXXIX 
[224][De occupatione castrorum et rerum communis] XXXIX 
[225][De danda licentia civibus habentibus] iurisditionem 
[hominum capiendi ipsos et res eo]rum XXXIX 
[226][De civibus recipiendis] XXXIX 

[227]De registro [memori]e sive clonica XXXIX 

[228]De confalone[rio et ei]us consiliariis ac aliis circa 
exercitu[m ordi]nandis XL 

[229]De villa construenda in Mazarasca XL 

– 12 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[231]De facienda villa de Arvilio XL 

[232]De villa ordinanda in Roxina XL 

[233]De equis imponendis XL 

[234]De aptanda domo capituli communis XL 

[235]De hiis qui promittunt alicui facere laborerium aliquod et 
non faciunt, et econverso XL 

[236]De massario defunctorum eligendo XL 

[237]De nunciis et precone communis XL 

[238]De observanda conventione domini Nani XL 

[239]De tractatibus observandis factis in potestacia domini 
Ansaldi Aurie XLI 

[240]De redimendo pascuo pratorum Sancti Georgii XLI 

[241]De clavica facienda in contrata Bocheriorum XLI 

[242]De non facienda tinctoria in civitate Albingane nec eciam 
intra barbacanas XLI 

[243]De cimiterio extra civitatem ordinando XLI 

[244]De remittenda quarta parte condempnationum illis qui 
solverint infra mensem XLI 

[245]De non dando auxilio vel favore alicui contra iura 
communis Albingane XLI 

[246]De non vendendo terram infra barbacanas neque fossata 
civitatis Albingane XLII 

[247]Ut nemo possit operari opus fornacis nisi prius sibi dato 
precio et forma per consilium Albingane XLII 

[248]De salicibus vel albaris non plantandis infra barbacanas XLII 

[249]De non vendenda herba de plaçia Marenca alicui de AndoriaXLII 

[250]De audiendis fratribus predicatoribus summarie sine 
lamentatione et pignere banni XLII 

[251]De faciendis domibus in Villa Nova XLII 

[252]De dannis emendandis per commune datis per dominum 
Manuelem marchionem Cravexane 

XLII 

[253]De recipiendo in cives aloerios de Torano et illos de 
sentencia si requisierint 

XLII 

* Le prime carte del codice, che contengono l’indice della prima parte del testo statutario, 
risultano in pessimo stato; le integrazioni sono proposte inbase al confronto con il testo stesso. 

– 13 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

In tres dividitur 

Nomen burgi novi de ripe Toyrani est de voluntate consilii facti M° CC° 
LXXX° III die XXIII ianuarii [...] Burgus Sanctus Spiritus a 1./ 

a In tres dividitur. Nomen burgi - Spiritus: di mano posteriore; la lettura è incerta. 

——————— 

1 L’annotazione è riferita alla fondazione della “villanova” di Borghetto Santo Spirito, 
attuata dal comune nel quadro dell’articolata politica di organizzazione del territorio, che fu 
codificata appunto dagli Statuti. V. i cap. I 203 e III 131 per Borghetto e i cap. I 69, 70, 194, 
229-232 per le villenove in generale. V. anche gli atti del convegno Nuove fondazioni ed ivi in 
particolare COSTA RESTAGNO, La politica territoriale 

– 14 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
I r.) Liber iste capitulorum civitatis Albingane tres [...] a in tres 
partes. § Prima quarum premissa prefa[tione... con]ventione a edita inter 
commune dicte civitatis et commune Ianue [...] a et iudicis et de sacramento 
compagne ac de potestate et i[udice ...] a et de hiis que circa ipsorum spectant 
officium. § Secunda vero pars est [que continet de curia tenenda] b sive 
de iure reddendo et de causis et ad causas spectantibus et de [aliis circa] c ea. 
§ Tercia autem pars est que continet capitula per que pena irrogatur et capitula 
de maleficiis et de aliis circa ea. Que etiam circa finem continet de 
gabellis et de modo sive forma vendendi eas, et de fraude removenda earum. 
Note marginali: sul margine interno: 1288, di mano cinquecentesca. 

a cm. 4,5. b cm. 3,5. c cm. 2,5. 

Incipit proemium sive prefacio. 

Capitula civitatis Albingane ad laudem, gloriam et honorem domini nostri 
Jesu Christi, qui omnipotens Pater et Filius et Spiritus Sanctus Deus benedictus 
et verus homo, pax, via, veritas et vita, cuius nomen est in omnibus 
piis actibus invocandum, necnon et gloriosissime matris eius beate Marie 
semper virginis, et beati archangeli Michaelis principis angelorum ducis nostri, 
ac omnium sanctorum condita et emendata, currente anno dominice 
Nativitatis millesimo ducentesimo octogesimo octavo, indictione prima, per 
capitularios dicte civitatis electos et constitutos per consilium civitatis predicte, 
secundum formam capituli “De emendatoribus” 2: videlicet nobiles Guillelmum 
Necum, Franciscum Malasementiam, Bonumvassallum de Lodano et 
Percivalem Ferrum, ac providos viros Bellotum de Belloto, Iohannem Contessam, 
Iacobum Brigam et Iacobum Zavaterium 3; et per manum Iacobi 

——————— 

2 V. I 47. 

3 Le figure dei capitularii sono note per un’ampia documentazione. 

Guglielmo Necus è consigliere per gli anni 1257, 1259, 1262, 1263, 1265, 1267, 1268, 12701275, 
1277-1284, 1286-1297: la sua presenza in consiglio risulta da oltre cento carte (ACA, I, 
Perg.); egli è anche, in molti casi, procuratore e ambasciatore del comune. In alcuni documenti egli 
è chiamato Guglielmo Necus Baapicius, ma non è nota l’origine di questo abbinamento dei due cognomi; 
poteva forse trattarsi di un’aggregazione familiare sul tipo degli alberghi genovesi, poiché i 

– 15 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
4 annotata, in regimine nobilis viri domini Ansaldi 
Aurie potestatis, sapienti viro domino Guillelmo de Petra ipsius civitatis 
iudice existente 5. Que incepta de mense ianuarii et in mense februarii in 

——————— 

Baapici erano una delle più antiche famiglie consolari (COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti, pp. 149, 
175-176); ma la scarsità di documenti non permette di approfondire questa ipotesi. Nel corso 
degli scontri tra il comune e i marchesi di Clavesana viene devastata dalle truppe dei Clavesana 
una proprietà di Guglielmo Necus a Leca, e i danni sono risarciti dal comune (ZUCCHI, docc. 
LXIX-LXX; PAVONI, pp. 350-351); la questione della scorreria a Leca è trattata nel cap. I 252. 

Francesco Malasementia, notaio, è consigliere per gli anni 1278, 1283, 1284, 1286, 12881292; 
nel 1294 è massaro del comune (ACA, I, Perg., trentotto carte). Egli appartiene ad una 
delle antiche famiglie cittadine, i cui membri risultano tra i consoli a partire dal 1159. La torre 
Malasementiorum, la torre dell’attuale palazzo comunale, sorge davanti al campanile della cattedrale, 
localizzazione che conferma l’importanza e l’antichità della famiglia (LAMBOGLIA, Il 
Palazzo Vecchio; COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti, p. 149). 

Bonvassallo de Lodano, di famiglia feudale legata al potere vescovile (COSTA RESTAGNO, 
Ceti dirigenti, pp. 150-151), è consigliere per gli anni 1257, 1262, 1268-1270, 1272-1275, 12771287 
(ACA, I, Perg., ottanta carte). 

Percivalle Ferro è consigliere per gli anni 1274, 1275, 1278-1292 (ACA, I, Perg., settantanove 
carte). 

Bellotus de Belloto, notaio, compare come testimone, procuratore, notaio e scriba del 
comune a partire dal 1250; è consigliere negli anni 1260, 1262, 1265, 1267, 1268, 1270-1272, 
1274, 1275, 1277, 1278, 1280-1296; nel 1283 e nel 1294 è abate del popolo (ACA, I, Perg., 
centoquarantacinque carte). 

Giovanni Contessa è consigliere negli anni 1275, 1278-1300 (ACA, I, Perg., centoquattro 
carte). È documentata la sua attività commerciale nel campo dei tessuti (ACA, I, Perg., 259, 
1275 giu. 27). 

Giacomo Briga, notaio, è consigliere negli anni 1275, 1280-1285, 1287-1296 (ACA, I, 
Perg., sessantatre carte). 

Giacomo Zavaterius è consigliere negli anni 1274, 1280, 1281, 1283-1286, 1288-1290, 12961299 
(ACA, I, Perg., cinquantotto carte); nel 1287 è abate del popolo (ACA, I, Perg., 414). 

4 Il notaio Giacomo Malasementia, appartenente all’antica famiglia consolare (v. n. 3), 
roga numerosi atti comunali ed è consigliere, procuratore e sindaco del comune dal 1282 al 
1316, come risulta da sessanta carte relative a tali anni (ACA, I, Perg.); in alcuni di tali atti egli 
si sottoscrive Giacomo Semencia, ma con il medesimo signum tabellionis degli atti sottoscritti 
come Malasementia; una carta del 1288 (ACA, I, Perg., 435) conferma che nell’ anno della redazione 
degli statuti egli era scriba del comune. 

5 Il podestà Ansaldo Doria risulta in carica almeno dal dicembre 1287 (ACA, I, Perg., 
422, edita in ZUCCHI, doc. XXXIX) all’aprile 1288 (ACA, I, Perg., 433, edita in ZUCCHI, doc. 
XLII; 425, 464, edita in ZUCCHI, doc. LXX). Per Ansaldo Doria v. anche I 239 e nota relativa. 
Guglielmo de Petra, giudice nel 1288-89 (ZUCCHI, doc. LXIX), aveva già ricoperto la carica di 
giudice nel 1272 (ARA, ms. 53 e 54), e nel 1279 (AOA, Perg. A 36, 1279 febb. 20). 

– 16 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
6. 

Note marginali: sul margine interno: tempus 1288, di mano seicentesca. 

Incipit prima pars. 

[1] De conventione inter Ianuam et Albinganam edita firma tenenda. 
Ad honorem Dei altissimi et gloriose Virginis Marie, et decus et deco-
rem et laudis gloriam Ianue honorabilis civitatis, et ad tranquillitatem et statum 
pacificum civitatis Albingane et omnium amicorum suorum, statutum et 
firmatum est et similiter ordinatum quod vera pax et purum concordium a 
civitate Albingane civitati Ianue vero corde et animi puritate iuxta conventionem 
editam inter utramque civitatem perpetuo teneatur, et secundum ea 
que possent maioris amoris inducere firmitatem. Et quod potestas Albingane 
et qui pro tempore fuerit teneatur perpetuo successive illum vel illos qui face-
rent vel inquirerent seu darent operam vel tractarent quod civitas Albingane 
discederet vel discedi posset ullo tempore a concordio et conventione inter 
civitatem Ianue et civitatem (c. I v.)[Albingane ...] a eius eorumque capita 
amputando, vel de eis si eos haberet [...] a sicut sibi videbitur iustitiam faciendo. 
Et si eius vel eorum [...] a et bonis eius vel illorum universis devastatis 
et publicatis [...] a et districtu et posse sine spe redeundi, et insuper 
eius eorumque [...] b istentur 7. 

a cm. 4,5. b cm. 3. 

——————— 

6 Le modalità della revisione e della stesura del nuovo testo dello statuto, qui esposte, so-
no conformi a quanto prescritto dai cap. I 47 e 48. 

7 La convenzione tra Genova e Albenga del 18 febbraio 1251 (Liber Iurium I, doc. 
DCCLXXXIX) costituisce il documento finale della opposizione sorta fin dalla metà del XII 
secolo, con alterne vicende, tra le città della Riviera (principalmente Ventimiglia, Albenga e Savona) 
e Genova. Tale lotta, il cui studio potrebbe essere ancora approfondito per quanto riguarda 
Albenga, è il tema di fondo di uno dei più significativi periodi della storia della Riviera. Si v. 
PIERGIOVANNI. Per la convenzione con Genova si v. anche I 4, 112, 166, 172. Il proemio ed il 
cap. 1 sono editi in ACCAME, pp. 221-222; v. anche ibid. pp. 15-17. 

– 17 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[2] De sacramento potestatis et possessionibus civium manutenendis. 
E[go pote]stas Albingane ad honorem Dei omnipotentis et gloriose Virginis 
Marie et omnium sanctorum, iuro ad sancta Dei evangelia a kalendis 
maii usque per totum mensem aprilis regere et facere regimen civitatis Albingane 
et districtus 8 bona fide et sine fraude secundum leges romanas et iura, 

——————— 

8 Il termine districtus, che indica nei documenti medievali il territorio sottoposto alla città, 
assume valori diversi secondo le vicende storiche del comune. Nel secolo XII esso è spesso 
riferito all’antico territorio della diocesi e del comitato, le entità storico-amministrative che 
hanno continuato nel medioevo il significato e soprattutto l’estensione del municipium romano. 
Successivamente l’ambito del districtus si va restringendo e precisando; e proprio all’epoca 
degli statuti del 1288 il territorio del comune assume un assetto quasi definitivo. I limiti del districtus 
più frequentemente indicati nel secolo XIII sono: sul mare, a nord est, la Caprazoppa (a 
capite Borgii: v. I 33, 99, 101; II 71; III 34, 97), evidente limite geografico; in questa zona però, 
talvolta il confine comunale è posto a Loano (I 2, 15; III 45), a causa della giurisdizione feudale 
del vescovo sui territori da Loano alla Caprazoppa; a sud ovest il capo Mele che chiude la baia 
di Alassio (I 15, 33, 99, 101; II 71; III 22, 97, 102, 103), oppure, più verso Albenga, la costa 
delle Serre, la costiera rocciosa che scende sul mare sepa rando Alassio da Laigueglia (I 2; 
III 34, 45): e ciò per l’appartenenza del terri torio di Laigueglia alla giurisdizione di Andora 
(dei marchesi di Clavesana e da essi ceduta nel 1252 a Genova: Liber Iurium, I, doc. 
DCCCXXXIII, DCCCXXXIV; v. anche oltre n. 56). Verso l’interno il districtus nel 1288 
giungeva a Villanova (III 45, 102), Cisano (qui, più precisamente, al ponte Calcinato a monte 
di Cisano: II 71; III 45, 102) e Pogli (I 101), tutti borghi fondati dal comune tra 1250 e 1288, 
alla cui organizzazione e potenzia mento sono dedicati vari capitoli dello statuto (v. oltre I 69, 
70, 148, 207). All’interno di questi più ampi confini vi erano posizioni diverse nei confronti 
della giurisdizione comunale, posizioni il cui esatto valore non è stato ancora studiato: la maggioranza 
dei centri minori della piana – le “ville” – rientrava nell’antico territorio di giurisdizione 
più diretta della città (quello, in termini ecclesiastici, del piviere della Cattedrale); i 
“borghi” di nuova fondazione avevano convenzioni e privilegi soprattutto fiscali nei confronti 
del comune, cui erano tenuti a rinnovare ogni anno il giuramento di fedeltà; infine una condizione 
particolare era quella degli uomini della cosiddetta Ingaunia orientale (da Borgio a Ceriale) 
che era feudo vescovile ed il cui legame con il comune era stato sancito da una convenzione 
intercorsa tra vescovo e comune nel 1225 (ACCAME, doc. XII): la vasta zona, con i centri 
di Ceriale, Toirano, Loano, Pietra, Giustenice, Borgio, Verezzi e numerosi minori nuclei 
dell’entroterra, apparteneva come giurisdizione feudale al vescovo di Albenga, ma il comune la 
considerava parte integrante del suo territorio; il vescovo doveva in caso di guerra consegnarne 

– 18 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a civitatis Albingane, que b tenear observare 
c. Et custodire et salvare honores et possessiones ecclesie Sancti Iohannis 
Albingane et homines eiusdem ecclesie quos et quas nunc habet vel pro 
tempore habere posset, et personam presentis episcopi et futuri d, et defen


——————— 

i castelli al comune, cui i suoi sudditi erano tenuti a “far oste e cavalcata” e a prestar giuramento 
di fedeltà, come è specificato in questo stesso capitolo (v. oltre, testo in corrispondenza delle 
nn. 15 e 16). Il comune dal canto suo era impegnato a difendere e mantenere i possessi vescovili. 
Per questi ultimi, si v. ACA, I, Perg., 31 (1238 febb. 23) che nomina le proprietà vescovili 
nella piana di Albenga a capite Dancio usque ad Sanctum Martinum; 87 (1255 lug. 20) in cui si 
parla esplicitamente dei problemi derivati dall’estimo de terris sitis ... in ... locis episcopalibus occasione 
terrarum citainarum positarum intra confines episcopales et occasio ne terrarum episcopalium 
quas tenent cives Albingane; 118 (1258 lug. 23), sempre inerente a problemi fiscali; 209, 
210, 211 (1270 lug. 21 e 27) relative alla richiesta fatta dal comune al vescovo per l’invio di suoi 
uomini nell’esercito comunale che assedia Castelbianco; 250 (1274 dic. 5), 268 (1275 mar. 5), 
397 (1287 dic. 22) con la richiesta al vescovo di consegnare i castelli di Pietra e Giustenice, 573 
(1296 mar. 2), per gli uomini di Toirano, Pietra e Giustenice, 580-581 (1296 apr. 12), con parte 
dei capitoli tra vescovo e comune per i castelli dei feudi vescovili, 607 (1298 apr. 22) contenente 
una sentenza per la stessa questione, 704 (1305 nov. 25) in cui il comune contrae un 
mutuo per ricuperare al vescovo il castello di Giustenice; e ancora passim. Negli stessi territori 
vescovili, le situazioni erano differenziate: infatti Toirano risultava un caso ancor più particolare, 
in quanto una parte del suo territorio era di giurisdizione comunale e vi si contavano numerosi 
uomini, detti aloerii (l’espressione si ricollega ad alodiarius o proprietario: NIERMEYER, p. 
36) che erano esenti da ogni sudditanza feudale, avevano giurato la compagna di Albenga ed 
erano considerati cittadini albenganesi a tutti gli effetti (v. oltre I 181, 210, 253; III 34 e n. rel.; 

v. anche ACCAME, pp. 26-28; COSTA RESTAGNO, Popolazione, pp. 113-115); il comune albenganese 
eleggeva a Toirano propri rettori e camparii, e considerava le terre possedute dagli aloerii 
come se fossero parte dei territori comunali, anche ai fini fiscali (v. I 25, 197, 210). Una situazione 
analoga a quella di Toirano sussisteva per Alassio, su cui aveva parziale giurisdizione 
feudale l’abate della Gallinaria, ma che si trovava incluso nel territorio comunale il cui confine, 
come si è detto, era posto oltre Alassio, alla costa delle Serre; anche ad Alassio infine il comune 
eleggeva propri rettori e funzionari (v. I 36; III 72); per Alassio v. PUERARI, Propedeutica e v. 
anche, per le controversie di giurisdizione, ACA, I, Perg., 88 (1255 lug. 21) e 486-487 (1289 
giu. 19, 21). Questa situazione proprio all’epoca degli statuti subirà consistenti modifiche per 
la fondazione di nuovi borghi da parte del comune (Borghetto, Pogli, Villafranca: v. I 194, 207, 
212) e la progettazione di numerosi altri (v. I 229/232, III 118). Successivamente al 1288, ma 
prima della redazione di un nuovo corpus statutario alla metà del Trecento, si avranno, in ordine 
cronologico: l’acquisto di tutti i diritti su Alassio dal monastero della Gallinaria nel 1303, su 
Curenna dai Cepolla nel 1313, su Ceriale e il suo territorio dal vescovo nel 1314, infine 
l’acquisto di Ortovero da diversi signori feudali nel 1341 (COSTA RESTAGNO, La politica territoriale, 
con la bibliografia relativa). Per l’organizzazione del territorio da parte del comune 
vedi CHITTOLINI, FUMAGALLI e BOCCHI. 
– 19 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
9. Et custodire et salvare honorem ecclesie 
Beati Michaelis archangeli nostri ducis 10 et omnium ecclesiarum que sunt in 
districtu Albingane, et earum possessiones et iura, que sunt in civitate Albingane 
vel districtu. § Et manutenere et defendere honorem et bonum statum 
et universas et quaslibet rationes civitatis Albingane et civium singulorum 
eiusdem, et omnem iurisditionem contra omnes personas et singulas, que 
vim, tortum seu iniuriam de illis faciunt vel facient, vel facere voluerint seu 
fecerint, cum lamentatione vel sine lamentatione sicut melius potero, et attendere 
et observare et attendi et observari facere universa capitula civitatis 
Albingane meo posse. § Et ad manutenendas per me et commune Albingane 
possessiones civium nostrorum quas habent in districtu Albingane vel extra 
districtum, et res quaslibet de quibus expendunt in posse communis Albingane 
et de quibus faciunt ostem et cavalcatam, pacem et guerram ad voluntatem 
communis Albingane ex conventione et pacto, per bonam fidem operam 
prestabo et adiutorium dabo et contra non veniam ullo modo. § Et siquis ci-
vis Albingane veniet ante me dicendo quod aliqua persona abstulerit terras 
vel possessiones suas vel res aliquas, vel quod eas sibi impediat, ego admonebo 
illum per me vel meum missum sive litteras meas, qui abstulerit aut impedierit 
terras vel possessiones aut res, ut eas meo civi restituat infra mensem 
post admonitionem vel dimittat et non impediat; quod si facere noluerit, ego 
si inde expenderit hinc retro vel expendere consueverit in communi, possessiones 
illas vel ipsas pro posse meo defendam et manutenebo bona fide, et 
ipsum vel ipsam pro posse meo in possessionem et tenutam ipsarum rerum 
reducam; ita quod ipse vel ipsi de hominibus et terris donneis quos et quas 
ibi habent, exercitum et cavalcatam, pacem et guerram ad voluntatem com


——————— 

9 L’espressione “chiesa di San Giovanni” non è riferita ad un edificio, ma alla diocesi, al 
vescovato come entità giuridica; per la distinzione tra San Michele, titolo della cattedrale e San 
Giovanni, titolo della diocesi, v. COSTA RESTAGNO, pp. 32-35. Negli statuti si parla delle proprietà 
e degli uomini della chiesa di San Giovanni, e cioè del vescovato, con esplicito riferimento 
al dominio temporale del vescovo di Albenga, nel secolo XIII assai vasto; v. sopra n. 8 e 
POLONIO - COSTA RESTAGNO. 

10 La chiesa di San Michele è la cattedrale di Albenga, costante punto di riferimento non 
solo per l’organizzazione religiosa di città e diocesi, ma anche per il comune che in essa si radunava, 
sia come parlamento sia come consiglio, fin oltre la metà del secolo XIII. Per la cattedrale 
e la relativa bibliografia si v. COSTA RESTAGNO, pp. 32-44 e POLONIO - COSTA RESTAGNO. 

– 20 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
e de plano Albingane. 
Et de predictis observandis et attendendis [faciant publicum] f instrumentum 
et promittant sub certa pena arbitrio magistratus et obligatione bonorum 
g; et si inde non expenderit vel non expenderint hinc retro vel expendere 
consueverint in communi, nullum sibi consilium dare tenear vel iuvamen, 
nisi terre ipse vel possessiones fuerint ecclesie, vel nisi de terris et 
possessionibus illis serviatur communi Albingane in oste et cavalcata, pace 
et guerra ad voluntatem communis ex conventione et pacto, quas manutenebo 
et defendam meo posse. § Et tenebor, infra mensem post introitum mei 
regiminis, denunciare et interrogare vel denunciari facere omnibus hominibus 
Albingane habentibus homines sive iurisditiones hominum, si volunt fa-
cere de ipsis hominibus suis ostem et cavalcatam, pacem et guerram et expensas, 
dispendia pro communi Albingane, quociens commune Albingane 
ostem et cavalcatam, pacem et guerram et expensas faceret; quorum civium 
predictorum responsio scribatur, et inde fiat scriptura publica, et publicum 
instrumentum in quo promittat predicta perpetuo observare, sub pena librarum 
CC ianuinorum et ultra arbitrio magistratus, et sub obligacione bonorum 
suorum; et prestet de predictis ydoneam cautionem arbitrio magistratus, que 
cautio renunciet iuri de principali et omni iuri; que ponantur in registro 
communis Albingane h scripto manu Guillelmi Becarii notarii 11, et in fine libri 
capitulorum Albingane. § Quod si facere noluerint vel facere recusaverint, et 
non responderint precise quod velint facere predicta et se obligare et promittere 
ut supra in perpetuum, vel si nichil omnino responderint i, non teneatur 
nec debeat magistratus vel l commune Albingane pro ipsis civibus quantum 
pro dictis hominibus et terris facere ostem, cavalcatam, pacem nec guerram 
nec aliquas expensas de here communis; sed sint dicti homines predictorum 
civium cum predictis terris exempti et privati ab omni beneficio et auxilio 
communis Albingane, donec per eorum dominos responsum fuerit et observatum 
ut supra m. § Ita tamen quod propter hoc seu propter remissionem 
ipsorum civium commune Albingane non remittit aliquod ius quod habet 
vel habere consuetum est in hominibus ipsis et terris civium predictorum, nec 

——————— 

11 Non vi è traccia di questo registro nell’archivio comunale, né se ne sono trovate finora 
altre citazioni. 

– 21 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
12. § Item 
tenebor infra mensem post introitum mei regiminis, si placuerit consilio vel 
maiori parti, per me vel iudicem meum cum sapientibus huius civitatis qui 
viderentur mihi, ire ad inquirendum pro communi fortilicia et requirendum 
fidelitates hominum qui debeant facere fidelitatem communi Albingane habitantium 
a Vesaleo citra, et de quibus mihi datum fuerit in scriptis ut dictum 
est; et debeam recipere fidelitates pro communi Albingane ab ipsis ho-
minibus sicut facere debent eas dicto communi 13. Et si aliquis ipsorum hominum 
fidelitatem ipsam facere nollet ut debet, in reditu meo illud ponam 
ad consilium per campanam collectum, et sicut consilium vel maior pars illius 
tunc consulerit, facere tenebor. § Item tenebor denunciare vel denunciari fa-
cere in primo parlamento quod fecero, quod omnes homines habitantes a Costa 
/ (c. II v.) [Orzolii et a foss]ato n Macagne in iusum versus mare et ab 
aqua Lodani citra et a [canello qui] o est ultra serras Alaxii sive costa in qua 
termini positi sunt, qui termini diffiniunt posse Albingane a posse Andorie, 
citra 14, et omnes cives iam dicte civitatis Albingane habentes a XVIII annis 

——————— 

12 Queste disposizioni rispecchiano la particolare situazione del comune di Albenga nella 
seconda metà del secolo XIII; se esso si era ormai svincolato da ogni diritto sulla città da parte 
degli antichi feudatari, i marchesi di Clavesana, con gli stessi sorgevano però continui attriti per 
la giurisdizione su una parte del territorio; vi erano inoltre numerose famiglie di feudalità minore 
che avevano legami di vassallaggio con i Clavesana; esse prendevano però parte attiva alla 
gestione comunale, ed erano probabilmente in alcuni casi impegnate verso il comune a prestazioni 
militari; si v. ZUCCHI; PAVONI, pp. 317-362; COSTA RESTAGNO, Ceti dirigenti, pp, 145179; 
COSTA RESTAGNO, Cepolla. Si v. inoltre I 54, 61, 179, 214, 221, 222, 223, 225. 

13 V. sopra n. 8. Il riferimento agli uomini abitanti a Vesaleo (l’attuale Vessalico) citra allude 
a quella parte della valle Arroscia su cui il comune cercava di estendere la propria giurisdizione; 
in questa zona gruppi di uomini avevano evidentemente scelto o ottenuto, in modi e tempi 
a noi ignoti, l’appartenenza al comune; e qui verrà fondato, con un apposito capitolo degli statuti, 
il nuovo borgo di Pogli (v. I 207). I giuramenti di fedeltà al comune dei borghi del districtus 
sono frequenti nelle successive delibere dei secoli XIV, XV, XVI: ACA, I, Consilium, passim. 

14 Sono qui meglio precisati i limiti del territorio più strettamente legato al comune (v. n. 
8), pur con la coesistenza di diritti feudali ecclesiastici. L’aqua Lodani dovrebbe corrispondere 
al Varatella , che scorre tra Borghetto e Loano, a quest’epoca già appartenente ai Doria. Il confine 
comunale verso sud è posto alla costa delle Serre, in questo caso espressamente indicata 
come termine divisorio tra la giurisdizione di Albenga e quella di Andora (per questo confine 

v. anche n. 56); dei confini verso monte, l’uno corrisponde al piccolo centro di Orsorio in val 
Lerrone, scomparso in seguito alla fondazione di Villanova (COSTA RESTAGNO, La fondazione 
e Contributi), mentre il toponimo Macagne non è oggi identificabile. 
– 22 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
p 15. §Item tenebor infra mensem unum mei regiminis post introitum 
precise, nullo inde consilio celebrato, mittere unum ambaxatorem et scribam 
ad faciendum iurare et scribi omnes homines Torani et Iustenice et qui habitant 
a capite Borgii usque ad caput Dancium, salvare ac manutenere et defendere 
honores et possessiones communis Albingane et civium, faciendo 
exercitum et cavalcatam, guerram et pacem contra omnem personam vel personas, 
ad honorem, utilitatem et voluntatem communis et hominum Albingane; 
et castra Torani, Petre et Iustenice guarnita et disguarnita reddere et deliberare 
communi Albingane, tociens quociens pro guerra facienda dicto 
communi ipsa castra habere placuerit, sicut in conventione facta inter dictum 
commune et dominum episcopum continetur. Et eos scriptos in registro sive 
cartulario communis Albingane facere poni q. Et si ut dictum est dicti homines 
iurare nollent infra dictum terminum, potestas teneatur penam ducentarum 
marcharum argenti, que continetur in conventione predicta, exigere et 
accipere a dicto episcopo vel suis hominibus vel rebus eorum ubique inventis, 
usque ad duos menses; salvo siquis qui habitet infra dictos fines super hoc 
iustam faceret defensionem 16. Quod si potestas omnia predicta universaliter 
et singulariter in quolibet puncto et articulo dicti § non duxerit ad effectum, 
non possit modo aliquo vel ingenio aliquid sui salarii accipere vel habere vel 
accipi facere vel haberi. § Item iuro ad sancta Dei evangelia nullum tractatum 
facere, nullam operam dare, nullam curam vel exercicium habere per me 
vel per aliquem de familia mea, nec etiam per aliquam aliam personam, circa 
proximum futurum regimen et officium iudicatus civitatis Albingane, excepto 
in consilio, sicut in capitulo “De electione potestatis et iudicis” continetur 17. 
§ Item iuro ad sancta Dei evangelia quod non emam nec emi faciam vel 
aliquo alio titulo in me vel familiam meam suscipiam vinum de Aquelia vel 
quod non sit natum infra districtum Albingane, videlicet pro usu meo et 

——————— 

15 Per la compagna v. I 4, 5, 6. 
16 Per i rapporti del comune con il vescovo e la sua giurisdizione feudale v. sopra n. 8. 
17 Si tratta in realtà di due capitoli, I 13 e 14. 


– 23 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
18. Item iuro ad sancta Dei evangelia 
defendere et manutenere populum et felicem societatem Albingane, et velle 
quod populus et felix societas sit et esse debeat in Albingana, nec tractare 
nec consentire aliquid quod sit in detrimentum vel minoranciam dicti populi 
et societatis. §Item tenebor infra mensem post yntroytum mei regiminis 
cum consulibus communis r facere congregari omnes homines populares ab 
annis XVIII usque in LXX districtus Albingane in publico parlamento, et ipsis 
precipere et denunciare, quod usque ad dies XV tunc proxime venturos debeant 
iurasse et fecisse sacramentum populi et felicis societatis Albingane; et 
ab eis qui tunc inventi fuerint non iurasse, et quolibet eorum, tenebor auferre 
soldos X ianuinorum; et ipsos nichilominus facere iurare, nisi super hoc 
iustam fecerint defensionem, arbitrio potestatis et consulum s 19(19). 

Note marginali: a c. II r., sul margine esterno ed interno: infra mensem; sul margine ester-
no: in primo parlamento; a c. II v., sul margine interno: infra mensem, tutte della stessa mano; 
confines Alassio comprehenso, di mano settecentesca. 

a Segue, in C: statutis et tractatibus. b Segue, in C: et quos. c Segue, in C: exceptis 
statutis factis per dominum Ansaldum Auriam potestatem Albingane, quorum primus incipit 
“Primo enim statuit” et cetera, et ultimus “Item statuit, precepit et ordinavit quod homnes 
homines et quelibet persona villarum” et cetera; que servare non tenear nisi secundum quod consilio 
Albingane placuerit. d Segue, in C: et hoc tantum quantum dominus episcopus convencionem 
observaverit. e cm. 3,5; si integra con C. f cm. 2,5; si integra con C. g Et de 
predictis - bonorum: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. h Et publicum - Albingane: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. i Et non responderint - responderint: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. l nec debeat magistratus vel: al 
brano corrisponde, sul margine interno: de novo. m sed sint - ut supra: al brano corrisponde, 
sul margine interno: de novo. n cm. 3,5; si integra con C. o cm. 2,5: si integra con C. 
p et eos - facere iurare: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. q Et eos - poni: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. (r) consulibus communis: C: Abate populi. 
s Item iuro ad sancta Dei evangelia defendere et manutenere populum - consulum: sul margine 
inferiore. Consulum: C: abbatis. 

——————— 

18 Questo divieto fa parte delle misure protezionistiche per la produzione e il commercio 
del vino, dettagliate e ripetute (v. I 4, 33 e n. rel.). 

19 Per questa e le altre aggiunte ai cap. I 3 e 4 v. sopra, pp. LII-LIII. Il cap. 2 è edito in 
ACCAME, pp. 222-225, v. anche ibidem pp.18-26. Le frasi presenti in C, e non nell’originale, lo 
fanno considerare estratto da una copia B, poi dispersa, cui erano state apportate aggiunte successive 
al 1288, tra cui in particolare il richiamo a capitoli stesi nello stesso 1288 dal podesta 
Ansaldo Doria. 

– 24 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De sacramento iudicis. 
Ego iudex communis Albingane iuro ad sancta Dei evangelia quod a 
presenti die usque ad ultimam diem mensis aprilis per totam diem, de universis 
de quibus potestas Albingane pro communi a me consilium postulabit, seu 
de quibus debebo communi consiliari, per bonam fidem sicut melius scivero 
et novero secundum leges romanas prestabo, salvis per omnia capitulis Albingane. 
§ Et universas causas sive placita, que potestas cognoscendas et cognoscenda 
mihi commiserit, vel de quibus ante me querimonia facta fuerit, in 
bona fide rationabiliter cognoscam, et utriusque partis in quantum melius et 
brevius potero rationes cognoscere studebo, nec fraudulenter causam protraham; 
et infra dies VIII postquam cognovero et mihi liquidum fuerit, palam 
inde sententiam feram, nisi potestas per se sententiam ferat; quod facere possit 
cum / (c. III r.) consilio iudicis communis Albingane, et aliter non, secundum 
quod iustum esse cognovero, nisi quanto de iusto impedimento aut oblivione 
vel parabola illius qui reclamationem faceret seu cui iniuria facta fuerit 
remanserit, salvis semper capitulis Albingane. § Nullum servitium ab aliqua 
persona que ante me vel potestatem causam habeat accipiam, vel accipi faciam 
ab aliqua persona pro ipsius placito vel negocio, quod ante me vel potestatem 
agitetur vel tractetur. §Si vero potestas Albingane aut commune Albingane 
pro aliquo vel aliquibus negociis me extra miserit, ego sicut melius 
potero negocium ipsum sive negocia promovere et complere studebo, ad honorem 
et utilitatem communis Albingane; et ea que ex rebus communis in 
mea pervenient potestate salvabo et custodiam ad utilitatem communis, et 
clavigero vel clavigeris seu cui restituenda fuerint pro communi restituam, 
hiis exceptatis que forsan pro ipso itinere et servitio communis expendero, 
et in hiis nullam fraudem committam. §Et quando potestas extra iverit et me 
suo loco dimiserit, singula negocia ad eius officium pertinentia sicut ipse-
met teneretur, procurare, promovere et complere bona fide tenebor. 
§ Credentiam vel credentias quas mihi manifestaverit potestas per se aut eius 
litteras aut eius certum nuncium pro communi sicut mihi denunciaverit, aut 
pro communi scivero, privatas habebo. Sententias quoque, ante quam sint late 
et dicta testium lecta et publicata, privatas habebo, et quam diu in servicio 
communis stetero, contra honorem et proficuum communis Albingane non 
tractabo nec operabor, immo suo loco et tempore ipsius honorem et proficuum 
promovebo, et tenebor potestati meo posse iuramentum suum facere 
observari. Et universa precepta que mihi faciet dictus potestas nomine com


– 25 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
20. Item iuro ad sancta Dei evangelia defendere et manutenere 
populum et felicem societatem et vele quod populus et felix societas 
sit et esse debeat in Albingana, nec tractare aliquid quod sit in detrimentum 
vel minoranciam dicti populi et societatis a. 

a Item iuro - societatis: sul margine inferiore. 

[4] De sacramento compagne. 
Ego civis Albingane ad bonum statum et tranquillitatem communis Albingane 
iuro ad sancta Dei evangelia habere et tenere presentem potestatem 
et iudicem pro potestate et iudice meo et civitatis Albingane et districtus, a 
presenti die usque per totum mensem aprilis proximum, et universis eorum 
preceptis uno vel pluribus ad officium suum spectantibus in omnibus obedire; 
et personas eorum et societates eorum usque ad exitum sui regiminis custodiam 
et salvabo, et ultra per dies X donec steterit in Albingana, salvo capitulo 
cuius rubrica est “Ut potestas et iudex post exitum suum stent in Albingana 
per dies X” 21. Nec ero in consilio facto illo consentimento, quod ipsi 
vel aliquis de sua compagna in dicto regimine perdant vitam, membrum ali


——————— 

20 Alcuni brani del giuramento, ad esempio quello riferito al vescovo e ai suoi possessi, 
come altri, riprendono il testo del giuramento del podestà; le stesse formule sono ripetute nel 
giuramento della compagna: v. I 4. Altre norme relative al comportamento di giudice e podestà 
ai cap. I 10, 11, 12. 

21 v. I 9. 

– 26 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
22. Et si stremitam audivero, ad ipsam curram cum armis et sine 
armis sicut iniunctum fuerit; ad faciendum vindictam de quolibet dabo dicto 
potestati et iudici pro meo posse forciam, consilium et iuvamen ad complendum 
omnia que dignoscantur suo officio pertinere. § Et domum, turrim sive 
forciam meam, si a me pecierit pro regimine faciendo, sibi vel suo nuncio 
consignabo et liberabo quociens de sua fuerit voluntate, nec eas ultra suum 
velle recuperare curabo. § Incendium vel guastum non faciam nec fieri permittam 
in aliquem hominem Albingane vel districtus, nisi foret de mandato 
et licencia potestatis. § Et si scivero aliquem operari predicta vel aliquid de 
predictis, meo posse vetabo; et si nequivero, ad aures potestatis hoc faciam 
pervenire quam cicius potero. § Et siquis vel siqui mihi tenentur sacramento 
iure vel conspirationis, ipsos absolvo ab ipso sacramento, et si sum in iura 
vel in conspiratione seu aliqua promissione vel facto, quod sit contra commune 
seu contra honores communis Albingane, illi renunciabo et volo ulterius 
non teneri, nec quod mihi exinde aliquis teneatur, et pro posse meo attendam 
sicut in conventione inter commune Ianue et commune Albingane continetur. 
§ Et dabo operam et forciam ad posse meum quod potestas et iudex 
se salvent in capitulis Albingane observandis in hiis de quibus ab eo fuero 
requisitus. § Et tenebor insuper salvare et custodire honores et possessiones 
ecclesie Sancti Iohannis de Albingana et homines dicte ecclesie, quos et quas 
habet vel pro tempore habere posset, et personam presentis episcopi et futuri 
defendere et manutenere contra omnem personam vel personas, ad honorem 
et utilitatem predicte ecclesie, et presentis episcopi et futuri. § Et preterea 
tenebor accusare omnem personam que vinum Albinganam apportaverit seu 
apportari fecerit seu in se receperit, natum extra confines secundum formam 
capituli loquentis de vino non apportando de extra. § Item iuro ad sancta 

——————— 

22 Per il parlamento v. III 43. 

– 27 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a arbitrio magistratus; quam penam magistratus Albingane 
possit et teneatur auferre suo arbitrio incontinenti sine aliquo parlamento, nisi 
super hoc iustam fecero defensionem, arbitrio magistratus. § Item iuro ad 
sancta Dei evangelia defendere et manutenere populum et felicem societatem 
Albingane et vele quod populus et felix societas sit et esse debeat in Albingana, 
nec consentire nec tractare aliquid quod sit in detrimentum vel minoranciam 
dicti populi et societatis. § Et si sivero vel audivero aliquem vel aliquos 
fecere vel tractare aliquid in b danum seu in preiudicium vel minoranciam dicti 
populi, illud prohibebo meo posse; et si prohibere nequivero, illud potestati c 
et consulibus quam cicius potero nunciabo, et illos que talia commisserint et 
nominaverint eisdem potestati et consulibus nominabo d. Et hoc capitulum et 
sequens capitulum e protinus legatur in quolibet parlamento, et quocienscumque 
vexillum exierit f 23. 

——————— 

23 Per l’esercito cittadino, organizzato secondo la suddivisione in quartie ri v. anche I 85, 
113, 228, 233; III 16, 89. È interessante il confronto tra queste norme ed una delibera del con


– 28 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Segue, depennato: p. b Segue, depennato: damp. c Segue, depennato: et iudici. 
d Quod si fecero - nominabo: sul margine inferiore. e Et sequens capitulum: sul margine 
esterno. f Item iuro - exierit: al brano corrisponde, sui margini rispettivamente esterno ed interno: 
de novo. 

[5] De hiis qui non sunt de compagna. 
Ego non audiam aliquem lamentantem qui ante me placitum habere velit, 
si accusatus fuerit mihi quod non sit de compagna, nisi primo cognovero 
quod compagnam novam Albingane iuraverit vel iurare voluerit et iurabit, 
exceptis personis qui excusantur a sacramento compagne occasione etatis annorum 
LXX, vel qui non sunt utiles intrare compagnam, et exceptis extraneis. 
§ Verum si aliquis de illo qui non sit de compagna conqueri voluerit, ipsum 
bona fide audiam. 

[6] De illis qui sunt rebelles ad compagnam. 
Si aliquis Albingane vel districtus rebellis extiterit contra potestatem 
seu magistratum Albingane de compagna Albingane iuranda, vel aliquod 
quod ad officium suum pertineat, ego tam diu quam diu in ipsa pertinacia 
consistet, nec satisfecerit, non dabo ei opem vel consilium contra aliquem. 
§ De compagna nova per bonam fidem tenebor sicut in brevi ipsius compagne 
continetur et emendatum erit in ipsa. 

[7] Quando potestas et iudex debent intrare regimen. 
In kalendis maii de cetero intrent et intrare debeant potestas et iudex 
civitatis Albingane, et iurare regimen dicte civitatis. Et teneantur esse in ci


——————— 

siglio comunale, posteriore di molti decenni (ACA, I, Consilium, 1364 mag. 1) che riporta la 
consegna ai diversi responsabili dell’esercito comunale di gonfalone e bandiere, disegnati sul 
margine del cartulare. I cap. 4, 5 e 6 sono editi in ACCAME, pp. 225-228. Per gli eserciti o le 
azioni belliche dei comuni medievali v. SETTIA, Comuni in guerra. 

– 29 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
24, donec dominus episcopus non observaverit communi Albingane id 
quod debet facere et observare dictus episcopus dicto communi, secundum 
conventionem inter ipsum dominum episcopum et commune Albingane editam, 
prout emendatum est per emendatores communis Albingane 25. 

[8] De salario potestatis et iudicis. 
Presens potestas habeat et habere debeat pro suo salario libras ducentas a 
quinquaginta de moneta que generaliter curret et expendetur per Albinganam. 
Et iudex tantum quantum consilio placuerit b de communi Albingane, nisi 
forte morte aut aliquo alio casu sive potestas sive iudex suum regimen relinqueret. 
In quo casu habeat et habere debeat et possit salarium pro rata 
temporis quo stetissent et non ultra. § Et non possit per se vel alium vel 
alios ultra dictas quantitates aliqua subtilitate ingenii a communi Albingane 
petere, recipere vel habere, sub pena syndicationis restituendi duplum eius 
in quo contrafactum foret. § Potestas vero teneatur per totum suum regimen 
stare et habitare in civitate Albingane vel posse, excepto quod possit 
ire vel foris stare cum voluntate consilii Albingane, vel nisi pro negociis communis 
Albingane, voluntate tamen consilii. / (c. IIII v.) Alias autem non possit 
esse foris vel extra districtum pernoctare. § Hoc tamen salvo, quod licet 
potestas vadat de voluntate consilii extra districtum vel posse Albingane pro 
suis factis vel aliquibus aliis, dum modo non vadat pro factis communis, quod 
ipse potestas pro rata eius temporis quo steterit sui anni minus de suo salario 
habeat et recipiat. § Iudex non possit nec debeat esse extra districtum Albingane 
seu pernoctare aliquo modo, nisi voluntate consilii vel maioris partis in 
toto tempore sui regiminis, excepto pro facto communis Albingane, voluntate 
tamen consilii. § Hoc tamen salvo, quod licet iudex vadat de voluntate 

——————— 

24 V. I 2, 3, 4. 

25 Per il lavoro degli emendatores e le aggiunte de novo v. sopra p. XLIX; si v. inoltre I 
47 e 48. 

– 30 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c sui regiminis, qui valeat ad minus libras XXV. § Et iudex teneatur 
infra civitatem Albingane stare ubi melius sibi placuerit. § Salaria vero 
potestatis et iudicis solvantur et solvi debeant in hunc modum, videlicet de 
tribus in tres menses d, videlicet quod solvatur eisdem quarta pars salarii ipsorum 
in primo mense sui regiminis et e alia quarta pars solvatur in quarto 
mense sui regiminis, alia quarta pars in septimo mense sui regiminis et alia 
quarta pars in fine sui regiminis. Que salaria et solvantur et solvi debeant, 
scilicet iudici pro secunda et tercia paga de condempnationibus communis 
Albingane, si condepnationes erunt de quibus eis solvi f possit; alias solvi 
debeant de ere communis. Pro salariis vero potestatis et serviencium communis 
imponatur omni anno per totum mensem may una talea inter cives et districtuales 
Albingane que colligatur prout consilio placuerit et imponatur 
per g foca, videlicet pro minori foco soldum I, pro secundo soldos II, pro 
tercio foco soldos IIII et pro IIII° et maiori foco soldos VIII, imponenda per 
VIII homines tam de civitate quam de villis bonos et legales, eligendos per 
consilium civitatis Albingane; et dicta talea solvatur de tribus in tres menses 
domino potestati et servientibus communis prout superius continetur 26. Qui 

——————— 

26 Il sistema fiscale sul tipo del focatico, utilizzato per raccogliere la somma necessaria 
alla paga del podestà, non sembra sia rimasto in uso molto tempo. Dopo un isolato esempio (nel 

– 31 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
i. 

Note marginali: a c. IIII r., sul margine esterno, legatur, di mano posteriore; a c. IIII v., sul 
margine esterno: in quolibet parlamento, della stessa mano che ha redatto le aggiunte. 

a ducentas: su rasura. C: CL. b Tantum - placuerit: sul margine esterno; seguono, depennato: 
de communi; espunto: octoginta. C: LXXX. c duos - tempore: sul margine esterno. 
Segue, depennato: equum unum per totum annum. d videlicet - menses: sul margine interno 
e sui regiminis et: in sopralinea f Segue, espunto: possi g Segue, espunto: focum. 
h L’intero brano: videlicet quod solvatur eisdem - hec è riscritto su rasura corrispondente a sei 
righe del testo originario, che è però presente in C: videlicet tercia pars per totum mensem 
madii, et allia tercia pars solvatur in fine sex mensium, et non ante; quam secundam partem 
habere debeant de condepnacionius tantum, si fuerint in communi Albingane; et si tot condepnaciones 
non fuerint in communi in quibus possit exigi usque in dictam quantitatem, 
tunc possit habere a communi Albingane, unde comodius poterunt recuperare secundam par-
tem vel de quod restaret ad habendum de ea; alalia vero tercia pars solvatur in fine anni. Et legatur 
istud capitulum in quolibet parlamento. i potestas vel iudex - parlamento: sul margine 
interno. 

[9] Ut potestas et iudex post exitum sui regiminis stent in Albingana. 
Potestas et iudex teneantur et debeant stare per dies X in civitate Albingane 
post exitum sui regiminis ad respondendum unicuique de se conquerenti 
sub regimine sequenti, et ad satisfaciendum cuilibet si appellatus fuerit et 
convictus exinde, seu appellati fuerint et convicti. Et potestas seu regimen sequens 
consilio sui iudicis teneatur cognoscere et cognovisse et terminasse 
summarie, sine libello et strepitu iudicii et sine litis contestatione et pignere 
banni de hiis de quibus fuerint appellati seu accusati infra X dies, sub pena 
syndicationis librarum centum. § Et si ab aliquo vel aliquibus dictus pote


——————— 

1326) di imposta prelevata sia come patrimoniale, sia come imposta di famiglia (COSTA RESTAGNO, 
Popolazione), da quando inizia la documentazione contabile del comune le imposte appaiono 
prelevate su base patrimoniale in conseguenza della redazione di un registrum o estimo; 
dal loro gettito erano ricavate le somme necessarie al pagamento dello stipendio dei magistrati 
e alle altre spese dell’amministrazione comunale. Per il sistema fiscale basato sull’estimo si v. I 
76, 77, 145 e n. rel.; v. anche MASSONE. Questo capitolo è edito da ACCAME, pp. 242-243. Per 
la suddivisione dei cittadini in categorie di contribuenti v. anche III 11. 

– 32 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a deinde non teneantur stare in civitate Albingane. 

a quam regere desierint: sul margine esterno. Segue espunto: exitum suum. 

[10] De solutione per regimen suis creditoribus facienda 
Omne regimen civitatis Albingane in fine / (c. V r.) sui regiminis teneatur 
solvere creditoribus omnibus, quos ipse vel aliquis de familia sua habebit 
in Albingana, ante quam exeat regimen per dies XV, alioquin tantum 
de rebus suis detineatur, et subsequens regimen detinere teneatur, de quo 
creditores suam integram possint habere solutionem. 

[11] De non accipiendo servicio per potestatem aut iudicem. 
Ego potestas Albingane vel iudex aut aliquis de mea familia aut pro 
nobis non petam nec possim petere, accipere vel habere ligna aliqua a 
communi Albingane, nec ab aliqua villa de Albingana, nec ab aliqua persona 
singulari de civitate Albingane et districtu, nisi ea emero vel emi faciam. 
Nec possim nec debeam aliqua subtilitate ingenii ab aliquo vel aliquibus 
de Albingana vel districtu servicium reale accipere vel habere, nisi 
in exculentis et poculentis usque in soldis V toto tempore mei regiminis, 
salvo quod possim mutuo a[cci]pere a et recuperare, si mihi nec[essarium] 
a fuerit, a quacumque persona non habenti causam ordinariam coram 
me b. 

a Il margine esterno è parzialmente abraso. b salvo - coram me: sul margine 
esterno. 

[12] De servicio per iudicem non accipiendo. 
Ego iudex Albingane ex quo electus ero per totum meum regimen nullum 
servicium, nulla servicia, mutuum, mutua seu donum aliquod accipiam, 
nec requiri faciam per aliquam personam ab aliquo vel aliquibus cuius vel 

– 33 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[13] De electione potestatis. 
Ego magistratus Albingane tenebor celebrare consilium generale causa 
eligendi futurum regimen sive potestatem, a kalendis februarii usque ad 
dies XV a; et ante per tres dies quam electio fiat preconizetur per civitatem 
palam quolibet die semel, quod omnes consiliarii intus et extra debeant 
interesse ad ipsum consilium, exprimendo per ipsum preconem quod 
electio potestatis fieri debet. In quo consilio dictum regimen sive dictum 
potestatem eligi faciam in hunc modum, videlicet ad vocem: ita quod 
quilibet ex consiliariis, qui in ipso consilio ad hoc celebrato fuerint, requiratur 
quem velit ad civitatis Albingane regimen evocare; et is quem 
dicti consiliarii vel maior pars ipsorum elegerint, sit potestas civitatis 
predicte, et ei tamquam potestati post eius introitum teneantur cives Albingane 
et districtus obedire et facere sacramentum sequele. § Et si electus 
per consiliarios vel maiorem partem ex ipsis electionem non acceptaverit, 
nec ei voluerit consentire, reducatur electio ad consilium et alius 
eligatur predicto modo et forma; et si aliter electio potestatis fieret, non 
valeat. § Et non possit aliquis esse potestas Albingane, qui sit minor annis 
XXXa, nec in potestatem eligi b. 

a a kalendis - XV: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Et non possit eligi: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

– 34 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De electione iudicis. 
Eligatur iudex de cetero in consilio generali a kalendis decembris a 
usque ad dies XV b in / (c. V v.) hunc modum, videlicet ad vocem. Ita quod 
quilibet ex consiliariis, qui in ipso ad hoc consilio celebrato fuerint, requiratur 
quem velit eligere pro iudice civitatis Albingane et vocare; et is, quem 
dicti consiliarii vel maior pars ipsorum elegerit, sit iudex civitatis predicte. 
§ Et si electus per consiliarios vel maiorem partem ex ipsis electionem non 
acceptaverit, nec ei voluerit consentire, reducatur denuo electio ad consilium, 
et alius eligatur predicto modo et forma; et fiat electio prima iudicis 
eo die et consilio quo potestas primus electus fuerit. Ante per tres dies quam 
electio fiat preconizetur per civitatem palam ter quolibet die, quod omnes 
consiliarii intus et extra debeant interesse ad dictum consilium, exprimendo 
per ipsum preconem quod electio iudicis fieri debeat in dicto consilio c. 

a decembris: in sopralinea. Segue espunto: februarii. b a kalendis -XV: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. c ante - consilio: sul margine interno. 

[15] Ut non permittatur rector in villis nisi a de hominibus dicte ville b 27. 
Ego magistratus Albingane non consentiam nec permittam capitaneum 
seu rectorem esse Albingane preter me a castro Lodani usque ad caput Mele 
super civibus meis nisi c de hominibus dicte ville d, qui sint bone fame et habitent 
in ipsis villis continue cum familia; et habeat rector valens librarum 
XXV ianuinorum ad minus. § Item non faciam nec permittam in hominibus 
domini episcopi de Pedemonte et in hominibus abbatis Sancti Martini, qui 
esse consueverunt sub regimine communis Albingane, salvo iure iurisditionis 
domini episcopi et abbatis28. § Rectores autem et preceptores sint in villis 
ut hactenus consueverunt, et eligantur ad brevia in consilio, ita quod aliquis 

——————— 

27 Per questa e la successiva correzione al testo v. sopra, p. LIII. 

28 Per le enclaves ecclesiastiche nel territorio comunale v. n. 8. Il toponimo Pedemonte 
indica la parte settentrionale della piana di Albenga, di giurisdizione vescovile (v. ad es. ACA, 
I, Perg., 31, 1238 febb. 23). Il testo di questo capitolo conferma l’esistenza della giurisdizione 
feudale non solo del vescovo, ma anche dell’abate della Gallinaria, che doveva avere le stesse caratteristiche, 
con una specie di compartecipazione a determinati diritti da parte del comune. 

– 35 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or in 
quatuor mensibus, et prima inquisitio fiat de mense maii, et sic subsequenter 
in quolibet primo mense quolibet quatuor mensium e, et illud penitus 
disturbare, voluntate tamen consilii; et si invenerit aliquem contrafacientem, 
condempnet ipsum contrafacientem vel contrafacientes quemlibet in 
libris III; et hoc capitulum ad noticiam rectorum villarum faciam pervenire. 
§ Et aliquis rector vel aliqui alicuius ville vel villarum districtus Albingane, 
non possit aliquam facere condempnationem super aliquam personam ville 
cuius erit rector, seu aliquem civem Albingane occasione alicuius delicti 
vel commissi condempnare, nec bannum inde accipere, nisi primo inde 
facta fuerit condempnatio in parlamento per potestatem Albingane; salva 
semper conventione facta inter commune Albingane / (c. VI r.) et homines 
Ville Nove 29; et teneatur potestas presens capitulum facere pervenire 
ad noticiam rectorum tempore quo electi fuerint. § Salvo quod rector To-
rani possit audire questiones et diffinire in pecuniariis tantum usque in 

——————— 

29 Le clausole della convenzione tra il comune e Villanova non sono note; è evidente 
che i borghi di nuova fondazione dovevano godere di particolari agevolazioni di tipo soprattutto 
fiscale; ne è rimasta testimonianza per Pogli (v. ROLANDI RICCI, Franchigie); un 
altro accenno alla convenzione con Villanova al cap. I 36; per Villanova v. i cap. I 69, 70, 
251 e n. rel. 

– 36 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
30. 

Note marginali: a c. V v., sul margine esterno: Alasienses qui esse consueverunt sub regimine 
communis Albingane, di mano settecentesca; de tribus in tribus mensibus; Legatur rectoribus 
villarum; a c. VI r., sul margine esterno: Tempore quo rectores eliguntur legatur eis. 

a Segue, espunto: ex ipsarum rusticis. b de hominibus dicte ville: sul margine esterno. 
c Segue, espunto: ex ipsis rusticis. d de hominibus dicte ville: sul margine esterno. e scilicet 
ter in anno - mensium: sul margine interno. 

[16] De officialibus eligendis. 
Universi officiales qui non fuerint electi per predecessorem meum debeant 
eligi infra dies XV post introitum meum; et illi qui sunt in aliquo offitio 
communis stent in eodem offitio usque ad suum terminum; et alii qui 
electi fuerint, seu alii qui electi erunt, debeant incipere offitium suum post 
tempus predecessorum suorum qui modo sunt, et stent in eo sicut ordinatum 
est per capitula; salvo quod dicetur de clavigeris. § Et omnes officiales 
in consilio ad brevia eligantur, ita quod qui breve habuerit teneatur in ipso 
consilio eligere illum quem credat esse utilem ipsi officio et sufficientem et 
legalem. § Et nemo possit habere duo offitia de hiis que dantur ad brevia 
uno eodem tempore. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV. 

[17] De non dando officio alicui habere nolenti. 
Ego magistratus Albingane non constringam nec compellere possim a 
quamcumque personam ad b recipiendum quodcumque officium ad quod 

——————— 

30 Successivamente, l’elezione dei rectores villarum è regolarmente documentata (ACA, I, 
Consilium, passim), ma le modalità della gestione dei centri del territorio da parte dei rectores 
non sono state finora studiate; non è infatti conservata la documentazione relativa a queste amministrazioni 
minori, a parte il caso di Borghetto Santo Spirito, di cui si conserva uno statuto quattrocentesco, 
in corso di studio (ASG, Ms. membr. LXXXII), e di Bastia, di cui abbiamo documenti 
dei secoli XVI-XVIII (ACA, I, Ufficio di Borghi e Ville, 9-11), e di Cisano (NOBERASCO). 

– 37 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c, nec inde 
se possit modo aliquo excusare, nisi iusto impedimento vel causa excusaretur; 
quod iustum impedimentum cognosceretur per sacramentum ipsius in quo 
facta esset electio, et stetur sacramento illius qui electus fuerit ambaxator vel 
legatus, de impedimento suo. § Et si forte occasione d dicti officii e fuerit 
aliquis dampnum passus in ipso itinere vel loco ad quem missus esset, id 
totum commune Albingane ipsi offi<ci>ali f restituere teneatur, nisi illud 
reciperet culpa sua, vel suo facto vel sua occasione seu pro debito suo vel 
alicuius pro quo intercessisset, vel quoquo modo se obligasset g; non possint 
tamen eligi consi[li]arii h, nec etiam XXV tributarii, nec etiam masarii 
seu clavigeri, sine voluntate consilii i. 

Note marginali: sul margine interno: Nobiles et Mediani, di mano settecentesca. 

a Segue, depennato: aliquam b quamcumque personam ad: su rasura. c recipiendum 
- consulibus: sul margine esterno. Segue, cassato da va - cat e depennato: ad sumendum officium 
aliquod quod nolit accipere, nec ad aliquem compellendum super hoc consilio celebrabo, 
excepto de emendatoribus, rationatoribus et excepto de consilio, de quo sumendo possim et de-
beam quemlibet constringere, nec ex eo se possit aliquis excusare; et excepto de ambaxatore vel 
ambaxatoribus, legato vel legatis qui debeant eligi per quatuor homines, IIIIor nobiles et IIIIor 
medianos 31, in quibus sint duo de quolibet quarterio 32. § Et quicumque ambaxator vel legatus 
electus fuerit in forma predicta, tenear eum compellere ambaxariam et legatariam ipsam recipere 
d Segue espunto: ambaxarie vel legatarie e dicti officii: sul margine esterno f offi<ci>ale: 
in sopralinea; segue, espunto: ambaxatori vel legato. g Segue, cassato da va - cat: et excepto 
de custodibus, qui solebant esse privati, qui compelli debeant de officio suo sumendo, et 
non sint privati sed publici et manifesti. h Il margine è abraso; segue, depennato: vel XXV. 
i non possint - consilii: sul margine esterno. 

——————— 

31 La suddivisione del consiglio, e di conseguenza delle cariche e degli uffici, tra nobili e 
mediani, sembra risalire al 1270; v. sopra, p. XLVI. V. anche, per le suddivisioni delle cariche 
secondo i quartieri e le classi nobili e mediani, I 47, 49, 52, 202, 228; per le distinzioni tra le 
classi anche per quanto riguarda i reati perseguibili penalmente v. III 25, 27, 28. 

32 La città nel medioevo è divisa nei quattro quartieri di San Giovanni o Turlata, Santa 
Maria, Sant’Eulalia e San Siro. Per l’individuazione topografica dei quartieri ed un’analisi della 
loro consistenza nella situazione urbanistica della città v. COSTA RESTAGNO, pp. 77-131. Dal testo 
risulta che la minuziosa organizzazione della gestione comunale era basata sui quartieri e contemporaneamente, 
in modo paritetico, sulle classi dei nobili e dei mediani; non si hanno però 
elementi sufficenti per risalire al consolidarsi di tale situazione, che potrebbe essere legata alla 
affermazione del populus o avere origini anteriori. 

– 38 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De non dando officio alicui inhonestam famam habenti. 
Ego magistratus Albingane nulli persone dabo a officium, qui habeat 
vel videatur inhonestam famam habere et que male se gesserit et inhoneste 
steterit communis officiis aut rebus in quibus hactenus fuerit vel quas 
habuerit pro communi. § Nec possit esse officialis communis Albingane 
aliquis qui sit male et inhoneste fame et oppinionis. 

a Segue, espunto: commune. 

[19] De faciendis instrumentis et reddendis et testibus apponendis. 
Notarius unusquisque de Albingana et districtu qui vocatus fuerit ad faciendum 
instrumentum, teneatur ante quam affirmetur a partibus, annotare, 
et si non habuerit cartularium presentem, in papiru vel in cera ad minus factum 
sive quantitatem contractus et millesimum et diem et testes apponere; 
et in eadem die vel sequenti si poterit, vel quam cicius prout melius / (c. VI 
v.) sciverit, ponere in cartulario suo; et semel vel bis scribere in protocollo 
quantitatem detensam debiti vel precii aut alicuius alterius rei et non abbreviatam 
et in carta sive instrumento quod extrahet de cartulario, teneatur et 
debeat similiter ut dictum est ipsam detensam scribere quantitatem. § Et hoc 
etiam teneantur scribe communis facere et scribere in libello condempnationum. 
§ Et teneatur quilibet notarius dare instrumentum illi cuius fuerit infra 
dies XV postquam sibi fuerit satisfactum, si ab eo fuerit requisitum et sibi 
de precio satisfactum. § Si vero non fuerit sibi satisfactum, non teneatur 
annotare nec facere instrumentum, nisi illud in se receperit faciendum. § Et 
universi notarii facientes in Albingana instrumenta, non faciant instrumentum, 
nisi in ipso apponant pro maiori parte testes qui sint cives Albingane 
et habitatores, vel qui sint de iurisdictione et foro Albingane; et hoc locum 
habeat tam in contractibus seu instrumentis factis a M° CC° XXX VIIII die 
XXVII marcii citra quam in de cetero faciendis 33; aliter autem deficiente dicta 

——————— 

33 La citazione della data, 27 marzo 1239, sembra costituire la prova della attribuzione, 
almeno della prima parte di questo capitolo, ad una data ben precedente il 1288; ciò confermerebbe 
come il processo di formazione del corpus statutario si sia attuato in varie fasi attraverso 

– 39 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

——————— 

il successivo inserimento di nuovi capitoli e nuovi brani in un complesso di norme precedenti. 

V. sopra, pp. XLVII sgg. 
– 40 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
34. 

Note marginali: a c. VI v., sul margine esterno: infra mensem; a c. VII r., sul margine esterno: 
in primo vel secundo parlamento. 

[20] De scribis communis. 
Ego magistratus Albingane IIIIor scribas habebo in communi Albingane, 
qui sint cives Albingane et habitatores Albingane, vel de districtu, foro et iurisditione 
Albingane, et qui in consilio ad brevia eligantur. § Et omnes scripbe 
qui de cetero ad officium scripbanie communis electi fuerint intrent in eodem 
officio in kalendis maii. Et quicumque fuerit scripba uno anno, non 
possit esse in eodem officio in sequenti nec in aliqua parte anni. § Et predicti 
IIIIor scripbe teneantur inter se dare et habere totam papirum, cartam et 
membranas que expendentur per totum annum ad usum communis, et que 
neccessaria a pro usu communis fuerint, tam in scriptis quam in cartulariis 
et copertis eorum. § Scripbe vero communis Albingane accipiant et accipere 
possint de scripturis que fient per ipsos vel aliquem ipsorum ut infra in tractatibus 
scripturarum continetur loquentibus de solutionibus scripbarum. 
§ Insuper omnes notarii et scripbe communis Albingane teneantur et debeant 
scripbere detense omnia instrumenta emancipationum, tutelle, cure, autorie, 
inventariorum et summarum ferendarum per magistratum Albingane in cartulariis 
communis Albingane, sub pena soldorum XX pro quolibet et qualibet 
vice; quam penam magistratus Albingane auferre teneatur incontinenti quod 
sciverit vel ei denunciatum fuerit, asque ullo parlamento. Et quilibet notarius 
et scripba communis aliquod inventarium inceperit, teneatur continuare dictum 
inventarium usque ad menses tres, quibus elapsis non possit in dicto inventario 
aliquid adiungere vel ponere, in quo non sit millesimum, indicio et 
dies. Et predicta adiuncio fiat in presencia magistratus Albingane, et etiam 
teneatur in cartulariis communis ponere dicta testium et acta publica que in 
iure fient; qui scripbe semper eligantur de mense novembris annuatim b. 

——————— 

34 Per questo ed i successivi capitoli riguardanti i notai e gli scribi (I 20, 48, 171, 190, 
191, 213) si v. COSTAMAGNA; v. anche ACCAME, pp. 31-35. 

– 41 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Segue, depennato: sunt. b omnes scripbe - annuatim: su rasura per l’ampiezza di 8 righe 
e sul margine inferiore. 

[21] De clavigeris et masariis a. 
Clavigeri sive masarii b sint c de cetero in Albingana, duo populares d 
qui eligantur ad brevia in consilio privata, ita quod quilibet consiliarius scrip-
bat, si literas e sit, et si non scripbi faciat, illos duos in una cedulla quos 
credat esse meliores et legalliores pro communi ad illud officium exercendum. 
Et illi duo qui inventi fuerint in dictis cedulis plures voces habere, sint 
masarii sive clavigeri, nec possint dictum officium recussare, aliquo capitulo 
non obstante; et mutentur de tribus in tres menses, et unusquisque f habeat 
pro suo salario quolibet mense g soldos XX tantum; et potestas teneatur et 
debeat in fine trium mensium facere eos eligi circa finem dictorum trium 
mensium ante per dies IIIIor in forma predicta, secundum sive alterum clavigerum 
qui sit claviger; et in predicto officio stet per alios tres menses tantum 
et iamdictum salarium habere debeat. § Qui clavigeri omnes et singuli, ante 
quam exeant tempus sue clavigerie, sive tempus trium mensium elabatur, 
per dies IIIIor teneantur et debeant reddere et facere rationem coram uno ex 
IIIIor et abbate populi Albingane, et de omnibus que habuerint vel habuerit 
vel receperint aut receperit per se vel per alium pro communi, et de redditibus 
et proventibus communis et de omnibus que expenderint vel expenderit 
pro communi; et sicut approbatum fuerit per unum ex IIIIor et abbate 
predictis, reducatur ad consilium generale dicte civitatis et legatur dicta ratio 
in eodem consilio de puncto ad punctum in audientia consiliariorum; et nisi 
per consilium eorum fuerit ratio approbata, non valeat nec firma aliquatenus 
habeatur. § Et qui fuerit in uno anno claviger non possit per annum seu infra 
annum in eodem esse officio. Nec possit nec debeat aliquis claviger per se 
vel submissam personam toto tempore sue clavigerie aliquod servicium petere 
vel habere ab aliqua persona, cive vel districtuali Albingane, occasione clavigerie. 
§ Potestas vero teneatur et debeat compellere quemlibet clavigerum 
qui suo tempore fuerit, computata et habita ratione recepti et expensi, restitui 
facere sequenti clavigero successive totum illud quod inventum esset seu 
remansisset penes reliquum de hiis que habuerit vel receperit tempore sue 
clavigerie pro communi, usque ad duos dies post exitum sue clavigerie, et 
sequenti clavigero dari facere; quod si non fecerit, teneatur potestas aufferre 
ipsi illud quod inventum fuerit retinuisse et soldos centum ianuinorum pro 

– 42 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or vel abbate, et postmodum 
si voluerit in suo manuali; et scribantur similiter predicta que receperit 
vel expenderit pro communi in quodam manuali, quod habeant et teneant et 
habere teneantur abbas et unus ex quatuor; ita quod semper ipsi presentes 
sint cum dicto manuali cum aliquid expenderit pro communi. § Et quicumque 
fuerit claviger teneatur rationes suas tam expensi quam recepti facere scribi 
ordinate tam in registro communis quam in predictis manualibus, hoc modo, 
videlicet omnes gabellas et introitus gabellarum et molendinorum et campariorum 
insimul in una parte, ita quod nulla alia ratio sive aliud negocium in 
dicta parte admisceatur. § In alia parte ponatur id quod recipietur de condempnationibus 
separatim ut dictum est. § In alia vero parte scribantur mutua 
que recipiet commune vel claviger seu alia persona pro communi, separatim 
ut dictum est; et quod dictum est in receptis, observetur et in hiis que expendet 
claviger seu alius pro communi, scilicet in una parte ponantur salaria 
potestatis, iudicis et aliorum officialiorum seu operariorum communis et ambaxatorum. 
§ Et in alia solutiones et satisfactiones mutuorum. § Et in alia alie 
communes expense, ita quod rationes predicte separatim ut dictum est possint 
clarius inveniri, et scribe communis ut supradictum est separatim scribere 
teneantur. § Et quicumque claviger fuerit teneatur de cetero prestare ydoneam 
cautionem de libris CCC de gerendo bene officio suo et de observandis 

– 43 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
h 35. 

Note marginali: a c. VII r., sul margine esterno: de tribus in tribus mensibus ante finem per 
dies IIII; ratio clavigerie; non possit esse claviger infra annum; servitio non ...(margine corroso); 
quod potestas ... (margine corroso) reddere sequenti clavigero, tutte di mano appena posteriore; a c. 
VII v., sul margine esterno: claviger infra dies VIII; potestas infra dies VIII; Item infra dies II; syndicari 
in libris XXV; non posit expendere claviger ultra libras V; Quo modo scribatur ratio clavigeri, tutte 
di mano appena posteriore; Gabellarum, di mano settecentesca; pignera bannorum recipiat claviger, 
di mano appena posteriore; sul margine interno: securitas clavigeri de libris CCC; non posit esse claviger 
minor annis XX; non potest absolvi; de mense decembris, di mano appena posteriore. 

a et masariis: sul margine esterno. b sive masarii: sul margine esterno. c Segue espunto 
IIIIor. d populares: parte su rasura, parte in sopralinea. e litera: così nel testo. f qui 
eligantur ad brevia - unusquisque: su rasura di 2 righe e mezza e sul margine esterno. g quolibet 
mense: su rasura; segue, depennato: quilibet eorum. h Et potestas - firmum sit: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. 

[22] Ut claviger vocem habeat in consilio. 
Clavigeri Albingane possint et debeant habere vocem in consilio more 
/ (c. VIII r.) consiliarii, et officio consiliarii uti possint, si fuerint de con


——————— 

35 Questo capitolo, con i successivi I 22 e 23, che codificano con precisio ne il compito dei 
clavigeri o massari del comune, trova riscontro in numerosi documenti dell’ACA: v. ad es. I, 
Perg., 100 (1257 giu. 3), che riporta i conti di un clavigero, Tomaso Carlo, rivisti da tre racionatores; 
993 (1274 genn. 29.), 239 (1274 ag. 8), con la chiusura della contabilità di un clavigero, 
Nicolino Bertholomeus, controllata dai racionatores; 281 (1277 lug. 31), che riporta i conti di un 
clavigero secundum formam capituli; e 242 (1277 ott. 4), 67 (1282 dic. 11), ancora con i conti 
dei clavigeri. Alla tenuta dei registri di contabilità sono anche riferiti i cap. I 140, 190, 195, 196, 
III 29, 72. Successivamente, la serie Magistri Rationales, costituita dai registri della contabilità 
del comune ha inizio nel 1362; la gestione delle finanze comunali manca a tutt’oggi di uno studio 
approfondito. I cap. 21, 22 e 23 sono editi in ACCAME, pp. 228-231; v. anche ibidem p. 36. 

– 44 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. § Et non possit aliquis claviger a soldis V supra expendere de rebus 
communis pro aliquo facto vel negocio ipsius communis absque licencia et 
voluntate consilii vel maioris partis ipsius, excepto pro salariis potestatis, 
iudicis, scribarum et aliorum officialiorum communis, et excepto pro ambaxaria 
communis et pro aliis dispendiis, que per capitula vel capitulum aliquod 
ordinata essent facienda fore. 

Note marginali: sul margine esterno: non posit expendere claviger ultra soldis V excepto et 
cetera, di mano appena posteriore. 

a si fuerint de consilio: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[23] Ut claviger teneatur, infra dies VIII postquam condennacionem 
receperit, solvere his qui habent partem in ea. 
Teneantur clavigeri, sive ille vel illi qui communis proventus receperit 
vel expenderit, dare in presentia magistratus Albingane partem suam de bannis 
illis personis in quorum terris vel possessionibus aliquis fuerit accusatus 
et occasione illius accuse condempnatus, et aliis personis que partem habere 
deberent de illis condempnationibus, infra dies VIII postquam condempnationem 
illam receperit et ab eo petitum fuerit, et post ipsos dies VIII quandocumque 
petatur a; et si ultra dies VIII non invenerit eum cui dare deberet illos, 
eos infra dictum tempus sibi mittere teneatur; quod si non fecerit, potestas 
teneatur ei clavigero, vel qui denarios ipsos receperit, auferre pro 
banno, quolibet die quo stetisset quod non solverit ut dictum est, denarios 
XII; et si alibi quam in presentia magistratus facta fuerit dicta solucio personis 
supradictis, pro nulla habeatur, vel nisi pars condempnationis ad eum 
cui dari debuerit missa fuerit ut supra b. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies VIII, di mano posteriore. 

a ab eo - petatur: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b vel nisi - ut supra: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[24] De extimatoribus. 
Extimatores tres habebo, qui bis in anno eligantur et mutentur, scilicet 
de sex in VI mensibus, et eligantur ad brevia in consilio publico; et electores 

– 45 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
36. 
Insuper ab eo vel ab eis qui eos duxerint, singuli qui iverint habeant pro via 
denarios XII in quolibet die quo stabunt ultra dictos confines occasione extimandi. 
§ Et si iverint pro aliqua terra discernenda, habeant et percipiant 
pro viatico sive pro labore viarum suarum denarios VI pro quolibet eorum, 
et pro uno quoque termino ponendo possint accipere denarios II tantum. 
Et extimatores sit a o[mnes] b habitatores civitatis Albingane c. 

Note marginali: sul margine interno: Nobiles et Mediani, di mano settecentesca. 

a sit: così nel testo. b Il margine è corroso. c Et extimatores - Albingane: sul margine 
esterno. 

[25] De officiariis stanciarum et guardiis privatis in dicto officio. a / (c. 
VIII v.) 
Officiales sive ponderatores stanciarum IIIIor habebo b. § Qui officiarii 
bona fide officium suum gerant et tractent, et si fraudem aliquam quis 
eorum in suo officio inventus fuerit commisisse, a suo removeatur officio, 
nec magis illud habere possit et insuper in soldis C condempnetur. § Quorum 
officium est accusare, inquirere et facere sicut soliti sunt; pondera et mensuras 
et omnia alia facere, que in presenti capitulo et aliis capitulis loquentibus 
de officialibus et ponderibus et mensuris plenius continetur; et contrafacientes 
etiam accusare, quorum accusis, vel saltim duorum ex eis, credatur c. 

——————— 

36 Ai fini dell’onorario degli estimatori dei terreni il territorio cittadi no è diviso in due zone 
concentriche; anche questo capitolo fornisce utili indicazioni toponomastiche e topografiche. 

– 46 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d mense e ad minus, si revenditores vini 
vendunt vinum ad iustam mensuram illis qui portant vinum extra tabernam, 
et illud vinum mensurent; et si eis videbitur amplius quam semel inquirere, 
inquirant, et quando invenerint aliquem dedisse vinum vel vendidisse minus 
iusta mensura, teneantur accusare, et magistratus teneatur ab eo qui minus 
iuste mensuraverit auferre penam predictam pro qualibet vice f 37. § Si vero 
becarius vel venditor carnium inventus fuerit per se vel submissam personam 
carnes vendere minus pondere, pro qualibet vice condempnetur et solvat sol-
dos V ipse becarius. § Et si infra macellum, ubi generaliter venduntur carnes, 
vendiderit aliquis carnes morbosas, vel que mortue essent de malamorte, 
quociens contrafecerit perdat pro banno soldos C; et insuper removeatur ab 
officio becarie seu macellarie, ita quod toto tempore vite sue in Albingana 
vel districtu eo uti non possit g. § Et qui vendiderit carnes gramegnosas pro 

——————— 

37 Sull’argomento dei pesi e delle misure v. I 27, 28, 31, 33, 40, 42, 142, 156, 160; III 
73, 90, 93, 95. Per il rapporto dei pesi e misure medievali con quelli moderni si fa riferimento 
alle Tavole, dove alle pp. 104-108 sono elencate le misure in uso nei differenti centri della Provincia 
di Albenga, all’opuscolo Ragguaglio, e a ROCCA. Anche con l’ausilio di queste fonti le indicazioni 
dello statuto risultano in qualche caso di difficile interpretazione. Per quanto riguarda 
il vino, erano in uso, per il commercio al minuto, la pinta, la mezza pinta, il terzo ed il quarto di 
pinta; tutte queste misure dovevano essere di vetro; da un confronto con i testi citati (ROCCA, 

p. 77, Ragguaglio, p. 94), si può supporre che la pinta contenesse 3 libbre, cioè un litro scarso. 
Per il commercio all’ingrosso invece (v. oltre I 33) le misure utilizzate erano lo scandaglio, che 
aveva come sottomultipli il mezzo scandaglio e lo scandalletum; vi era poi la mezarolia: al fine 
di determinarne il valore si sa soltanto che per l’importazione di una mezarolia si pagava 
un’imposta di 20 soldi, cioè il doppio dei 10 soldi che si pagavano per l’importazione di uno 
scandaglio; e vi era infine il barile, per il quale l’imposta era di 5 soldi. Secondo il ROCCA (p. 77), il 
barile avrebbe contenuto 48 pinte, la mezzarola 96 pinte. Per il commercio del vino valeva uno 
stretto regime protezionistico; era solo permessa l’importazione di piccole quantità in bocellis 
parvis o in fialis (con ogni evidenza, piccoli boccali o bottiglie). Nei capitoli successivi sono 
nominate anche le obolata e la nummata (I 27, 33, II 65, III 98); tali misure corrispondevano 
alle quantità di una derrata che si potevano comprare rispettivamente con un obolo o con um 
nummus (NIERMEYER, pp. 724 e 729). 
– 47 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
h condempnetur et solvat i soldos XX tantum pro banno l. § Et si carnes 
arietis seu capre yrci seu fete vendiderit pro crastrono, et carnes troie pro 
porco, vel alias carnes pro carnibus que essent peiores vel infirmiores, condempnetur 
et solvat soldos LX pro banno; et insuper removeatur ab officio 
becarie seu macellarie, ita quod toto tempore vite sue in Albingana vel di-
strictu eo uti non possit. Et non intelligatur quod stoici sint castroni. Et non 
possint vendi carnes arietis seu caple, yrci, troye seu peccudis, nec etiam carnes 
gramegnose in aliquo macello communis Albingane nec prope dictum 
macellum per godia XL, sub pena soldorum centum pro quolibet m et qualibet 
vice, quam penam magistratus Albingane aufere teneatur incontinenti, sine 
aliquo parlamento n. § Item in macellum non vendantur alique carnes, nisi 
in ipso macello fuerint excoriate et mortue seu pelate, et in illo macello teneantur 
macellarii tenere carnes crastonis, ovium, arietum, porci et troie, ita 
quod eas non dispeciant per quarteria vel alio modo, nisi quando quis eorum 
vendere debebit alicui qui dicat se velle emere de ipsis; et tunc incidat solum-
modo unum quarterium quod vel de quo pecierit emptor, remanentibus aliis 
simul, quos etiam non incidat, nisi aliquis emere volens de illis incidere faciat; 
et qui contrafecerit amittat soldos V. § Item in banco macelli in quo 
erunt carnes crastonis, possint solummodo vendere carnes crastonis veri et 
porci masculi et veteri et bovis et vache et edi et salvaticinarum, et in banco 
in quo venduntur carnes porcine ad retalium, recentes sive salate, non debeant 
vendi carnes troie, nec gramignosse o, donec de porco masculo ibi 
fuerit; et hoc intelligatur habere locum in fenestris et aliis singulis locis de 
districtu Albingane, / (c. VIIII r.) in quibus venduntur carnes ad retalium; et 
qui contrafecerit, condempnetur et solvat pro banno quociens contrafecerit 
soldos XX. § Et teneatur quilibet becarius cuilibet volenti emere carnes, de 
quacumque carne quam tenuerit in becaria pro vendendo ad retalium, vendere 
p mediam liblam cuilibet persone emere volenti in una pecia tantum, et 
semel in die, et non plus q et amplius quantum emere voluerit emptor ab 
una parte quarterii vel pecie iam incise, quam emptor maluerit, sub pena soldorum 
V. Et non intelligantur r esse vendite alique carnes que sint in macello 
s. § Et ubicumque fit mencio de macello, intelligatur de quolibet loco ubi 
carnes venduntur. § Morbose carnes vero vel gramegnose t non possint vendi 
in aliquo loco ubi generaliter carnes vendantur, sub pena soldorum centum 
pro quolibet contrafaciente u. §Et si aliqui macellarii, nisi illi soli qui vendunt 
vel vendent ad unum bancum, fecerint aliquam societatem de rebus que 
venduntur in macello, solvat pro qualibet vice qui hoc fecerit soldos LX ianui


– 48 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
v 
et duplicate esse intelligantur, ita quod in duplo omnino condempnentur z. 
§ Super quibus omnibus imponantur IIIIor guardie private arbitrio magistratus, 
qui possit eos cogere nullo obstante capitulo, ita quod nullus ex ipsis 
guardiis sciat unus de alio qui sit. § Qui inquirant diligenter utrum becarii 
committant fraudem in suo officio, et utrum dicti officiarii similiter exerceant 
officium suum legaliter; et si invenerint vel cognoverint quod aliquis 
contra predicta faciat, teneantur accusare tam officiarios, si fraudem committerent, 
quam alios qui contra predicta fecerunt vel aliquod predictorum, ea 
die vel sequenti qua causam invenerint accusandi, uni ex scribis communis 
ad hoc deputato; et si ea die vel sequenti qua contrafactum invenirent non 
accusarent ipse guardie et officiarii, similiter amittat, silicet quilibet ex ipsis 
qui aliter accusaverit soldos XX ianuinorum quociens contrafecerit, et preterea 
non valeat accusatio sua; et sint ipse guardie boni homines et legales, et 
credantur de eo quod accusaverint suo verbo, et habeant medietatem bannorum 
de accusis quas fecerint. § Et quilibet becarius sive venditor carnium recentium 
teneatur dare liblam carnium clastro[ni yr]cinarum pro denariis 
IIIIor et obolum unum, computata gab[ella] aa, a kalendis iunii usque ad kalendas 
ianuarii bb, per totam diem; et a kalendis ianuarii usque ad carnis pluvium 
liblam pro denariis V computata gabella. Salvo quod carnes clastatoni 
de manu possint vendere usque in denariis VI, computata gabella, a kalendis 
predictis ianuarii usque ad carnis pluvium. A festo autem Pasce resuretionis 
Domini usque ad kalendas iunii possint vendere carnes crastoni usque in 
denarios V libla, computata gabella. § Carnes capleti pro denariis quatuor et 

– 49 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or computata gabella. § Carnes 
vero porci masculi nitidi teneantur dare libram pro denariis IIIIor cum obolo 
uno per totum annum computata gabella. § Carnes vero bovis pro tanto precio 
quanto arbitrati fuerint offi<ci>alles predicti, ad quas arbitrandas teneantur 
ire dicti officiales quociens fuerint requisiti, sub iuramento et pena 
soldorum V ianuinorum; nec possint becarii aliquam bestiam bovinam incidere 
nisi prius fuerit extimata per predictos offi<ci>ales cc / (c. VIIII v.) dd vice. 
§ Et omnes macellarii Albingane teneantur sacramento, quando occidunt 
bestias, recipere sanguinem illarum bestiarum in aliquo vase et facere portari 
ipsum sanguinem extra civitatem, et super hoc ponantur custodes privati 38. 
§ Officiarii debeant tenere cartularium unum in quo sit exemplum accusationum 
quas fecerint. § Et quolibet mense teneantur dicti officiarii iuramento 
inquirere pondera sive pensas et mensuras omnes de Albingana, preter minas 
et scandalia pro vino vendendo, quas et que semel in anno inquirere et recognoscere 
teneantur; et minas specialiter ad culmum et rasum, sub pena soldorum 
X pro quolibet ipsorum officialiorum quociens contrafieret, vel obmitterent 
quod non inquirerent ut supra. Salvo quod duo ex ipsis sine aliis inquirere 
possint predicta si voluerint. § Et quod nulla persona teneat ultra minam 
unam et quartariam ad quam vendatur vel ematur, que non sit ferrata 
et rotunda undique, sicut sunt modo facte; et predicte mine et quartarie, ad 
quas vel ad quam vendatur vel ematur in districtu Albingane, debeant esse 
eiusdem latitudinis et altitudinis 39. § Et non possit aliquis tenere aliquod 

——————— 

38 Le norme sul macello ed i macellai, già dettagliatissime per evidenti ragioni commerciali 
ed igieniche, verranno successivamente ampliate dal cap. III 129. Il termine carnis pluvium 

o carnis privium indicava i giorni precedenti la quaresima (NIERMEYER, p. 146). 
39 La misura per gli aridi era la mina, usata per grano e altri cereali, olive (I 40), legumi, fichi, 
frutta (III 73); sottomultiplo della mina era la quartara, equivalente a mezza mina (III 90); 
gli albergatori disponevano anche di una misura per la terza parte di mina (III 95). La mina ufficiale 
del comune doveva essere di pietra, ed avere nella parte superiore un ferro, sul quale in 
occasione della misurazione veniva spostato uno speciale attrezzo, la rasoyra, per determinare 
la misura del contenuto ad rasum et non ad culmum, alcune derrate, come i fichi, venivano però 
misurate ad culmum (III 90). Le misure in uso presso i commercianti dovevano essere tutte eguali, 
della stessa altezza e larghezza, non ferrate e rotonde, e non con l’aspetto che avevano fino ad 
allora. Per il commercio al minuto nei molini il grano ma soprattutto la farina erano misurati 
con il multurarium ed il medium multurarium, che dovevano recare il marchio del comune ed 
essere periodicamente controllati dai funzionari comunali (v. oltre I 31); una carta del 1297 
(ACA, I, Perg., 597), relativa all’acquisto di grano fatto dal comune, specifica che l’operazione 

– 50 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

V. §Idem intelligatur de medio scandalio per dictam rationem. § Et insuper 
teneantur officiarii iuramento non scandaliare aliquod scandalium, sive medium 
scandalium sive vetus sive novum, quod teneat plus vel minus quantitate 
predicta, sub pena soldorum X pro qualibet vice. § Et macellarii teneantur 
scurare macellum quater in anno, scilicet de tribus in tribus mensibus, sub 
pena soldorum V pro quolibet contrafaciente et quociens auferenda. § Et qui 
tenuerit falsam minam vel falsum scandalium, sive aliam falsam mensuram, 
vel pondus, ad quam vel quod ematur vel vendatur, post recognitionem amittat 
pro banno soldos V pro qualibet vice; et insuper perdat ipsam mensuram 
vel pondus, que destruantur et destrui debeant, ita quod cum eis amplius 
mensurari vel ponderari non possit ee. § Et nemo teneat vel tenere possit 
scandalletum quod monstret vel indicet libras II ad pedem, sub pena soldorum 
V pro qualibet vice. § Et macellarii teneantur in duobus quarteriis crastonis, 
dimittere de virga ipsius crastonis sub pena soldorum X quociens contrafieret. 
§ In leaminibus et aliis que pertinent ad officium suum faciant si-
cut soliti sunt, et habeant medietatem bannorum de accusis quas fecerint; et 
predicti officiales nullum accusatorem vel guardiam privatam ponere possint 
in eodem officio, nisi auctoritate magistratus, et qui in presentia magistratus 
iuret bona fide illud officium exercere. § Et non possit aliquis esse officialis 
qui non iuret et ff det bonam cautionem de libris XXV, de suo officio bene et 
legaliter exercendo. § Nec possit esse officialis aliquis becarius vel macellarius 
vel qui teneat vel teneri faciat bancum in macello, nec barilarius vel gg 
aliquis alius qui vendat vel vendi faciat panem, oleum vel caseum vel carnes 
salsas ad minutum hh. § Item teneantur ipsi officiales dare stantiam de pane 
et oleo et aliis rebus que venduntur ad minutum, de quibus dicitur in capitulo 
“De gabella panis” 40. § Officiales vero / (c. X r.) predicti teneantur et debeant 
exercere officium suum sicut supradictum est, tam in villis ubi venduntur 
carnes vel panis seu alia supradicta, quam in civitate, sub pena vel 
——————— 

viene compiuta ad mensuram Albingane, indicando il prezzo per mensura o mina; tali misure 
erano ancora in uso in Albenga nel secolo XIX; il Ragguaglio, p. 106 informa che la mina era 
formata di 4 stara, lo staro di 4 quarti, il quarto di 4 motulari; il motularo corrispondeva a lt. 2: 
la mina era quindi pari a litri 128. 

40 V. III 98. 

– 51 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
ii. Et hoc capitulum 
legatur in primo vel secundo parlamento. § Et officiales facta et scripta de 
eo qui commiserit contra formam capituli illico ante defensionem receptam, 
quam tamen facere possit, teneantur ad potestatem ire vel iudicem, et ab eo 
requirere quod ipse sibi dari faciat bannum in pecunia vel in pignere a delinquente, 
alio non obstante capitulo, secundum penam delicti in dicto capitulo 
vel in aliis capitulis ad suum officium spectantibus ordinatam; que pecunia 
vel pignus accusato non reddatur, nisi prius in publico parlamento fuerit absolutus; 
et si fuerit condempnandus, in parlamento publico condempnetur, 
hoc tamen salvo, quod accusatus suam defensionem facere non possit sine 
presentia alicuius accusatorum. § Pignus vero stet et esse debeat penes dictos 
accusatores vel aliquem ipsorum, donec condempnatio vel absolutio pronuncietur, 
que pignora dicti officiales seu accussatores teneantur et debeant denunciare 
et scripbi facere ea die qua pignora vel peccuniam habuerint massariis 
communis, sub pena soldorum X pro qualibet vice et quolibet ipsorum ll; 
et potestas vel iudex teneatur predicta omnia observari facere et complere, 
aliquo alio capitulo non obstante. § Et potestas seu magistratus non possit 
aliquem de supradictis contrafacientibus condempnare, nisi in presentia duo-
rum officialiorum. § Et potestas teneatur infra dies XV post introitum sui regiminis 
facere iurare omnibus becariis observare sicut observare debent ut 
supra. § Et teneatur potestas infra dies XV maii et per totum mensem marcii 
interrogare becarios, si volunt facere carnes ut supra; et qui recusaverit, non 
possit officium becarie usque ad annos V exercere, nec alius pro eo. § Item 
teneantur officiales stare solus separatim in quatuor partibus civitatis Albingane, 
ubi eis melius videbitur cum ponderibus in vigilia sancti Thome, et ab 
ipsa vigilia usque ad vigiliam Nativitatis Domini per totam diem, et ponderare 
et inquirere carnes que portantur de macellis, si date sunt ad iustam mensuram, 
vel carnes sicut dicitur in capitulo contra formam capituli dederint, 
et eos accusare. Et tunc quilibet solus possit accusare et valeat dicta accusatio 
ac si duo essent. Et quociescumque dicti offi<ci>ales invenerint aliquam 
personam portantem vel habentem de rebus predictis, et generaliter de 
quibuscumque aliis rebus que venduntur ad mensuram sive ad pondus, in 
qui[bus] mm omnibus pene in ipso contente habeant locum; et etiam inquirere 
molendina [Al]bingane mm et districtus et muturaria et media muturaria 

– 52 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
41, non bene mensuratis et non bene ponderatis, seu iniuste 
ponderatis vel mensuratis, teneantur ire dicti officiarii seu aliquis eorum, 
cum predicta persona reperta habere rem predictam male ponderatam vel 
mensuratam, ad vendito rem seu venditionem rei predicte non iuste vendite; 
et si invenerit illam personam vendentem seu que venderit predicta vel aliquod 
predictorum iniuste, teneantur facere reparari et restituere rem predictam 
ad iustam mensuram seu ad iustum pondus; et nichilominus ipsam personam 
vendentem predictam vel aliquod predictorum contra formam capituli 
teneatur accusare prout continetur in capitulo supradicto et in aliis capitulis 
loquentibus de predictis et similibus pertinentibus ad officiarios supradictos. 
§ Et eligantur predicti officiales ad brevia privata in consilio; ita quod ille 
qui habebit breve non possit dictum officium recussare. § Et aliqua persona 
non faciat putredinem in macello, sub pena soldorum V pro quolibet contrafaciente 
et qualibet vice, in quibus condepnantur per magistratum. Et quilibet 
accusans credatur suo sacramento, si fuerit homo bone fame; qui officiales 
sive unus ex ipsis omni die tempore quadragesime teneantur ire ad clapam 
ad extimandum pisces secundum formam capitulorum et tractatuum civitatis 
Albingane, et contrafacientes accusare nn. 

Note marginali: a c. VIII r, sul margine interno: Nobiles et Mediani, di mano settecentesca; 
a c. VIIII v., sul margine esterno: de caseo; de carne, di mano cinquecentesca; Pro Gabellis, di mano 
settecentesca; a c. X r., sul margine esterno: in primo vel II° parlamento. 

a Segue, cassato da va -cat: Officiarios sive ponderatores stanciarum IIIIor habebo, qui 
eligantur ad brevia in consilio, quorum duo in consilio dentur inter nobiles, duo vero inter medianos. 
Et quicumque sive nobilis sive medianus breve habuerit, sit officiarius, et officium 
usque ad sex menses exerceat in communi, ita quod illud officium aliqua subtilitate ingenii recusare 
non possit, non obstante aliquo capitulo. Et qui fuerit in sex mensibus non possit esse in 
eodem officio in sequentibus sex mensibus. Et potestas seu magistratus teneatur, quando dicta 
electio fiet, ponere pro quolibet consiliario qui fuerit in Albingana vel districtu breve unum, non 
obstante quod habeat licentiam de consilio. b Officiales sive - habebo: sul margine esterno. 
Segue, depennato: qui officiales bona. c pondera et mensuras - credatur: sul margine esterno. 
d Segue, espunto: ebdomada. e mense: in sopralinea. f Et debeant - vice: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. g Et insuper - possit: al brano corrisponde, sul margine 

esterno: de novo; l’annotazione è abrasa. h Segue, espunto: amittat solummodo. i condempnetur 
et solvat: sul margine esterno. l Segue, cassato da va - cat: et insuper removeatur 
——————— 
41 V. I 31. 

– 53 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
m Segue, depennato: contrafaciente. n Et non intelligatur 
-parlamento: sul margine inferiore. o nec gramegnosse: sul margine interno. 
p Segue, depennato: numatam I. q mediam liblam - plus: sul margine esterno. r Et non 
intelligantur: su rasura. s esse - macello: sul margine interno. t vel gramegnose: alle parole 
corrisponde, sul margine esterno: de novo. u sub pena - contrafaciente: sul margine esterno. 
v duplicetur: così nel testo. z Et quilibet vendens carnes - condempnentur: sul margine inferiore. 
aa dare liblam - gabella: sul margine esterno, che è corroso. bb Segue, depennato: 
ianuarii e parola di lettura incerta. cc iunii usque ad kalendas - offi<ci>ales: su rasura. 
dd Segue, cassato da va - cat: Et predicta omnia et singula teneantur actendere et observare, sub 
pena soldorum V pro qualibet. ee vel pondus - non possit: al brano corrisponde, sul margine 
esterno: de novo. ff iuret et: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. gg barilarius 
vel: sul margine interno. hh aliquis - minutum: al brano corrisponde, sul margine ester-
no: de novo. ii salvo - supra: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. ll que 
pignora - ipsorum: sul margine esterno. mm Il margine è corroso. nn Et tunc quilibet solus 
- accusare: sui margini esterno e inferiore. 

[26] Ut nemo sit officialis qui non sit civis et non suprasedeat terram 
citainam. 
Non possit aliquis homo qui non sit civis Albingane et non suprasedeat 
terram citainam habere aliquod offitium communis Albingane, nec esse 
officialis communis Albingane aliquo modo in civitate nec extra civitatem 
in iurisditione Albingane. 

[27] De ponderibus. 
Pensum sive pondus pro rebus ponderandis non teneatur de cetero in 
Albingana et districtu, nec aliquis ad aliquod pondus ponderet, nisi pensum 
illud vel pondus sit ferreum, et in illo sit in pondere unius libre unus anulus, 
et in pondere medie libre sit medius, et in pondere quarte unius libre nullus 
sit anulus; et in ponderibus unciarum sint crene, pro qualibet uncia crena I, 
que crene appareant manifeste; et in statera nichil sit additum nisi corde et 
balancie, quarum una non ponderet plus quam alia. § Eo sane intellecto, 
quod scandalleta, cantaria et romana possint esse de ferro aut cupro vel / (c. 
X v.) lotono, et in romanis possit esse plumbum sicut consuetum est; et ad 
ea possit ponderari more solito, postquam fuerint recognita et stanciata per 

– 54 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. § Excepto de pancoriis 
sive venditoribus panem, qui amittant pro qualibet vice quam fecerint panem 
minus pondere, si fuerint ultra IIIIor soldos II et frangatur panis, qui frati 
relaxentur pancoriis. Si vero IIIIor b vel ab inde infra inventi fuerint habere 
minus pondere, frangantur panes et nullam aliam penam paciantur c. § Et 
teneatur qui vendiderit panem, vinum, oleum et caseum facere obolatas emere 
volentibus. § Et universe libre et pondera ad que vendetur ad minutum 
marchentur per officiales cum marco communis quod semper sit penes officiales; 
et habeant pro marcatura cuiusque mensure denarium I tantum pro 
qualibet mensura quam marcaverint toto tempore sui officii. Salvo quod 
quando recognoscent pintas non habeant de pinta, media pinta, tercio et 
quarto nisi denarium I tantum, et de libra et ab inde infra et supra a qualibet 
persona denarium I tantum42. 

a Et qui vendiderit - contrafecerit: sul margine esterno. b si fuerint -IIIIor: su rasura. 
c vel - paciantur: sul margine esterno. 

——————— 

42 Dal testo si ricava che i pesi in uso nel comune di Albenga erano la libbra, la mezza 
libbra, il quarto di libbra e l’oncia. I pesi erano di ferro e venivano utilizzati con la bilancia: la 
sua struttura, descritta accuratamen te, non è facilmente comprensibile; vi erano inoltre bilance 
di minor misura, lo scandalleum, e lo scandalletum che non poteva pesare più di una libbra, i 
cantaria ed i romana; infine una bilancia minore, la bolloria, era usata dagli speziali. Tutti i pesi 
usati nel commercio al minuto dovevano essere bollati con il marchio del comune da parte degli 
officiales stanciarum. Per le bilance v. I 205, e anche le norme relative alla gabella cantarii, III 
93, ed alla gabella panis, III 98. Nel testo è nominata anche la obolata, che corrispondeva alla 
quantità di una derrata venduta per un obolo (NIERMEYER, p. 729). 

– 55 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De libris pro oleo mensurando. 
Libre pro oleo mensurando sint de here vel de ramo et sint facte tali 
modo quod sint stricte superius ad formam unius dolii, et teneat tantum libra 
taliter facta quantum altera que consueta est currere per Albingana; et qui 
vel que vendiderit vel emerit ad aliam libram, nisi ad illam que facta fuerit 
stricta superius ad formam dolii, perdat quociens contrafecerit soldos V pro 
banno. Et quelibet persona, que vendet oleum ad minutum, debeat vendere 
ad stanciam sibi datam per officiarios, et qui contrafecerit amittat pro qualibet 
vice soldos II. Et officiales exerceant officium suum super hoc sicut in 
aliis. § Et potestas Albingane teneatur facere et curare infra mensem sui regiminis 
quod ematur libra una herea iuste mensure, que debeat esse recomendata 
penes officiarios, restituenda de successore in successorem, ad quam recognoscantur 
alie libre, et ea que recognoscenda erunt. Que libla teneat pintas 
tres ad pintam veterem que emi solebat in Albingana. Teneantur insuper 
gabellerii gabelle olei habere et tenere mediam a barillem, que teneat b X li-
bras cum dimidia, et quartia barrilis, que teneat libras V et quartaironum 
unum, ad quas ematur et vendatur oleum in Albingana et districtu, semper 
et quandocumque ad voluntatem emptoris et ultra, quod dicti gabellarii omni 
sabati, qua tenetur forum in civitate Albingane, teneantur tenere et portare 
dictas mensuras ad locum fori ubi venditur oleum. Et ab inde infra mensurari 
possit ad libram et mediam libram et quartam partem libre, que mensure 
barillarum olei stanciari debeant per offi<ci>ales communis de sex in sex 
mensibus, et marchari marcho communis; nec possit vendi vel emi oleum ad 
aliquas bariles que non sint marchate ut supra, sub pena soldorum XX pro 
quolibet gabellerio et qualibet vice qua denunciatum fuerit eisdem vel alteri 
eorum per magistratum communis Albingane vel per officiales stanciarum vel 
per duos ipsorum; ad quod de predictis dicti officiales teneantur et possint 
accusare predictos gabellerios contrafacientes, et credatur et stetur eorum 
accussis seu duorum ex ipsis c 43. 

a Segue, depennato: libram. b Segue, espunto: pintas. c Que libla teneat pintas 
tres - ex ipsis: sul margine inferiore. 

——————— 

43 La misura dell’olio era la libra; per il commercio risultavano usati il mezzo barile, che 
teneva dieci libbre e mezza, il quarto di barile, di cinque libbre e un “quartairono”, la libbra ed i 

– 56 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De arçennis et quintaneis et fimo non amassando 
Nulla persona in civitate Albingane vel extra per tres cannas 44 longe a 
paramuro civitatis teneat arçennam, nec deversus mare ab una barbacana ad 
aliam 45, nec a porta civitatis que est iuxta domos Cepullorum 46 usque ultra 
pontem, in qua teneat vel ponat seu amasset vel acumulet fimum vel leamen 
nec murtam 47 vel aliquam putredinem; sed eam teneatur implere arena vel 
terra arida ita quod fetere non possit, excepto si arçennam ipsam muraverit 
vel murari fecerit per sex palmos in altum a qualibet parte ubi murus eiusdem 
altitudinis non esset. § Nec teneat aliqua alia persona latrinam vel 
quintaneam apertam sive aquarium apertum, quod vel que currat vel putredinem 
vel fetorem emittat in viam; sed teneatur eam labi facere sub terra, ita 
quod fetor exinde non currat in viam, vel eam deversus viam murari per palmos 
XII in altum aut tantum minus quantum esset alta domus que ibi esset, 

——————— 

suoi sottomultipli, mezza libbra e quarto di libbra. Nel testo si aggiunge che la libra olei teneva 
tre pinte; specificando che si trattava della pinta antica di Albenga, della quale non conosciamo 
l’esatto valore: per stabilire l’equivalenza in misure attuali della libbra da olio albenganese, che è 
esplicitamente nominata negli statuti come libra communis que generaliter currit per mercatum 
Albingane, si può assumere con riserva l’indicazione del Ragguaglio, per cui la libbra ad Albenga 
sarebbe stata pari a lt. 3,27; è pure interessante la descrizione del recipiente, in rame, in forma 
di doleum, forse la stessa forma tramandata fino ad oggi nelle giare. Nelle Tavole, p. 107, è ricordata 
come andata in disuso, ad Albenga, “l’antica divisione del barile d’olio in venti lire”. A 
Savona del resto erano in uso, nel Trecento, il barile da olio che teneva libre trenta e mezza, con 
i suoi sottomultipli mezzo barile e quartairono (Statuti di Savona, I, 109). 

44 Per la canna, misura di lunghezza, v. I 167 e n. rel. Il termine cannavacia indica le tele 
di canapa (NIERMEYER, p. 124). 

45 Il termine barbacana indica lo spazio adiacente alle mura, sia interno sia esterno ad esse 
(COSTA RESTAGNO, p. 135). Si v. anche ACA, I, Perg., 77, 1254 lug. 3, mutuo del comune per 
la costruzione di un ponte e delle barbacane communis; inoltre I 115, 122, 123 (capitoli perdu-
ti), 168, 192, 242, 246, 248; III 10, 15, 17, 76, 128. 

46 La porta Cepullorum corrispondeva all’attuale porta Molino; presso di essa erano raggruppate 
le case della famiglia Cepolla, una delle più importanti nella storia della città dal XIII 
secolo (COSTA RESTAGNO, Cepolla); accanto alla porta sorgeva il molino (per questo e gli altri 
molini v. I 31), che ha dato il nome tardomedievale ed attuale alla porta. Fuori le mura la strada 
si dirigeva, come oggi, al Pontelungo. Per la topografia della zona v. COSTA RESTAGNO, pp. 
157-158, 172-173. 

47 La murta o mirto (NIERMEYER, p. 712), ben nota pianta mediterranea, era la principale 
materia prima per la concia del cuoio; si v. oltre I 39, 200; III 103. 

– 57 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or dies, 
nisi superveniret alia pluvia que ad hoc impedimentum prestaret. § Nec faciat 
aliqua persona aliquam putredinem que fetorem inducat circa aliquam 
portam civitatis, et qui contrafecerit in aliquo predictorum condempnetur et 
perdat pro banno soldos V. § Et hec omnia et singula predicti officiales sub 
dicta pena diligenter inquirere teneantur. § Et si aliqua quintanea fuerit in 
qua plures faciant ingressum, et aliquis eorum qui facere habuerint in ea potestatem 
requisierit, teneatur potestas et regimen compellere qui facerent ingressum 
in ipsa quintanea, quod faciant ipsam sub terram labi per quatuor 
vel V cannas ad minus, vel sicut inter se concordaverint, et ipsam murari fa-
cere sicut muratoribus videretur 48. §Et si aliqua persona fecerit immundiciam 
iuxta fontem vel puteos Albingane, amittat pro banno soldos V; et ponantur 
super hoc custodes sive guardie private qui iurent accusare immundiciam 
facientes, et quod nulla persona iuxta fontem vel puteos fimum accumulet 
nec circa eam, et aquaria que sunt iuxta fontem debeant claudi 49. § Et 
teneantur guardie super hoc imposite accusare omnes facientes immundiciam 
sive bruturam a domo Cepulle de Cepullis usque ad caput muri fratrum minorum; 
et qui fecerit immundiciam amittat denarios XII, si fuerit maior annis 
XV, et si fuerit minor annis XV usque ad annos X½, amittat denarios VI, 
quorum bannorum medietas sit communis et alia accusantis; quod bannum 
solvatur ipsa die accuse, aliquo capitulo non obstante. § Preterea teneatur 

——————— 

48 Il testo fornisce una esatta descrizione delle arzenne, che sembrano corrispondere a 
letamai o luoghi dove si accumulava la spazzatura, probabilmente a scopo agricolo (v. anche 
CALVINI, p. 43). Le quintanee, spazi comuni tra una casa e l’altra, delimitati da muri ed adibiti 
allo scolo delle acque e delle latrine, che vi confluivano dagli edifici adiacenti, sono ben 
note sia dall’urbanistica sia dalla letteratura medievale; se ne trovano esempi, oggi occlusi e 
conglobati nelle case, in Albenga come in molti altri centri medievali. Riguarda le quintanee anche 
il cap. I 97. Per i problemi igienici delle città Medievali vedi GRECI. 

49 Per il fonte v. anche I 39, dove è specificato che il fonte si trovava fuori della porta vicina 
alle case dei Bocherii; tale porta nel secolo XV prenderà appunto il nome di porta fontis 
(COSTA RESTAGNO, pp. 67-68) e I 75. 

– 58 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
50. 

Note marginali: a c. XI r., sul margine esterno: officiales, di mano appena posteriore; custodes 
privati; de mensibus. 

[30] De pensatore grani et farine a 51. 
a Il titolo del capitolo 30 risulta dall’indice; il suo testo è stato abraso, insieme a parte del capitolo 
31, ed il relativo spazio utilizzato per la nuova stesura del testo del capitolo 31 stesso, per una 
ampiezza totale di circa 39 righe. 

[31] Quantum accipiant molinarii pro multura facta. Rubrica a. 
Teneantur domini et conductores molendinorum et molinarii molere et 
moli facere unicuique volenti granum, sub pena soldorum V pro quolibet et 
qualibet vice. Et teneantur molinarii mondare totum granum quod portabunt 
seu tirabunt ad molendinum, nec debeant mundare ante ecclesiam Sancti Michaelis 
nec in aliqua apotheca sive domo in qua sit granum ad vendendum, 
sub pena soldorum V pro qualibet vice 52; et non possint molere furmentum 

——————— 

50 Internamente alle mura nord si trovavano le case dei Cepolla, dei Bocherii ed il fonte 

(v. sopra nn. 46 e 49); esternamente ad esse, verso il mare ed in aperta campagna, sorgeva il 
convento di San Francesco, distrutto successivamente, nel corso degli scontri tra guelfi e ghibellini 
tra 1319 e 1322 e poi ricostruito all’interno delle stesse mura nord; v. I 90/94 e n. rel. 
51 I cap. I 30 e 31 del testo originario sono stati abrasi ed unificati con una stesura diver-
sa. Due documenti, posteriori al 1288 ma certo anteriori a tale variazione del testo statutario, 
confermano l’esistenza di un ufficio preposto alla pesatura della farina, che aveva un proprio 
locale ed uno scriba (ACA, I, Perg., 511, 1290 apr. 20, 515, 1291 genn. 9). 

52 Il commercio del grano era concentrato intorno alla piazza della Cattedrale, e si svolgeva 
probabilmente sia all’aperto, sia nelle botteghe della zona; tanto che la piazza verrà più 
tardi ad assumere il nome di platea grani (COSTA RESTAGNO, pp. 118-120). Cospicue partite di 
grano venivano anche acquistate direttamente dal comune, ma non è noto lo scopo di tali ac


– 59 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b Martini; et a festo sancti Martini usque ad festum 
sancti Iohannis de iunio accipiant tantum et accipere possint mediam multuram. 
Et intelligatur tota multura libras IIIIor pro qualibet mina, media multura 
libras II, restituta farina ad pondus illi cuius fuerit. Ita quod ille cuius 
fuerit granum habeat totam farinam in pondere nitidam quantum erat granum 
in pondere, nisi solum minus de qualibet mina libras IIIIor, et ab inde 
infra et supra ad eamdem rationem. § Et illi qui habent vel habere debent 
tiratorem possint accipere totam multuram per totum annum de illo grano 
quod tirabunt ad molendinum et tirari facient. § Et de illo grano quod non 
tirabunt, seu per alios quam per tiratores molendinorum ad molendinum portatum 
fuerit, accipere debeant mediant c multuram tantum, a festo sancti 
Martini usque ad festum sancti Iohannis de iunio; et a festo sancti Iohannis 
de iunio usque ad festum sancti Martini accipere possint totam multuram ut 
predictum est. Et siquis contrafecerit, amitat pro qualibet vice soldos V, quos 
magistratus incontinenti auferre teneatur, aliquo capitulo non obstante. Et 
non possit vel tirator d vel molinarius alicuius molendini portare vel tirare 
aliquod granum ad molendinum pro molendino, nisi plius per dominum vel 
dominam cuius fuerit predictum granum vel aliquem loco eius pensatum sive 
ponderatum fuerit dictum granum, cuius grani farina illi cuius fuerit / (c. XI 
v.) [...] e sive appensum quam citius poterit depreta f) sive extracta [...] g minus 
ultra mensuram predictam ipsa die vel sequenti illi cuius fuerit restituere 
teneatur, sub pena soldorum V quocienscumque inde contrafecerit 53. [Quam 
penam] h incontinenti ab eo aufere teneatur, nulla condempnatione facta, 
capitulo aliquo non obstante, nisi iustam fecerit defensionem, arbitrio magi-
stratus et nichilominus ad illud compellere quod minus ut dictum est restituerit 
persolvendus; de quibus omnibus et singulis credatur domino vel do-
mine suo iuramento, et cuilibet accusanti vel videnti aparebit; quorum banno


——————— 

quisti: v. ACA, I, Perg., 127 (1259 mag. 16), 159 (1272 giu. 9), 337 (1282 apr. 10), 341, 348, 
1383 mag. 6, sett. 18), 402 (1286 mag. 27), 597, 586 (1297 ag. 7, sett . 7), 883 (1313 giu. 5). 

53 Con l’espressione multura era indicato il diritto di macinatura (NIERMEYER, p. 701), 
che il gestore del mulino tratteneva come suo pagamento, in proporzione di quattro libbre per 
mina nei mesi estivi (da San Giovanni a San Martimo) e della metà negli altri mesi: è però difficile 
stabilire il valore esatto di questa percentuale. Per le misure del grano e della farina v. sopra 
I 25 e n. 39. 

– 60 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
i sit communis, alia medietas accusantis. § Et potestas teneatur 
infra mensem sui l introytus compellere omnes et singulos molinarios, tiratores 
et stantes in molendinis ad iurandum de suo officio bene et legaliter 
exercendo; et quod m predicta omnia et singula observabunt et granum pro 
grano vel farinam pro farina permutabunt, nec adiungent sive miscebunt 
farine vel grano arenam vel sabionum, terram vel lapidem vel aliud maxime 
per quod farina gravior seu deterior redatur vel fiat, et quod molendinum 
pro molendo non recommendabunt alicui persone que simile non fecerit iuramentum, 
et nomina illorum in registro seu alio cartulario communis scripbi 
facere anuatim. § Et qui ut supra non iuraverit, non possit esse molinarius 
nec tirator, nec stare infra aliquo molendino; et siquis infra aliquo molendino 
stare vel tirare inventus fuerit, qui iuramentum non prestiterit ut supra dictum 
est, perdat pro banno soldos LX, quos magistratus ab eo aufere teneatur 
incontinenti, aliquo capitulo non obstante. Et si solvere eos non poterit, per 
civitatem Albingane fustigetur et nichilominus de molendino taliter expellatur. 
§ Et domini sive conductores molendinorum, videlicet habentes et conducentes 
molendina a domibus de Cisano heredum Egidii Falaca quondam, 
et ab ecclesia Sancte Marie de Luxignano inferius versus mare qui auriunt 
sive sumunt vel accipiunt aquam de aquareriis sive aquarerio communis Albingane, 
videlicet de fluminibus Arocie et Neve 54, et molinarii stantes in 
ipsis molendinis, teneantur molere et tirare, moli et tirari facere secundum 
quod soliti sunt, videlicet ad condictionem predictam. Nec possit tam domini 
et conductores quam molinarii et (n) et tiratores aliqua subtilitate ingenii per 
se vel interpositam quodcumque plus percipere vel habere. Et si tirare et molere, 
tirari et moli facere ad predictam conditionem noluerint, tam molinarii 
et tiratores quam stantes in molendino, ab ipso officio removeantur perpetuo, 
nec possint in perpetuum uti illo nec esse molinarii sive tiratores in 

——————— 

54 Nella piana di Albenga i numerosi mulini erano azionati dall’acqua del fiume, dei torrenti 
e di appositi canali o “beudi”, che formavano un complesso sistema idrico; tra questi, il più importante 
era il beudus molandini, derivato dal Neva, che correva lungo le mura nord. Parallelo 
al fiume ma sulla sponda destra, a sud della città, correva il beudus Praelarum derivato dall’Arroscia. 
Per questi ed i minori canali v. oltre I 105 e 111. v. ZUCCHI, Topografia, e gli interventi del 
recente convegno Il Centa, in corso di stampa. Per i corsi d’acqua e la loro manutenzione v. I 86, 
87, 88; per i molini v. anche ACCAME, pp. 37-38. Per studi su canali emulini nel medioevo v. il 
volume Tecnica e Società. Per il Piemonte, v. il recente volume Molini da grano: ivi in particolare 
P. CAMILLA, sulle norme relative ai mulini negli statuti di numerosi centri del Piemonte meridionale, 
e soprattutto Garessio e Ormea, nel prossimo entroterra di Albenga. 

– 61 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
o illius vel illorum, qui recusaverit vel noluerit moli et tirari fa-
cere sive molere et tirare ad dictam condictionem, ab eo tempore sive die 
quo recusaverit et noluerit tirari et moli facere, seu molere et tirari usque ad 
annum unum, et ultra tantum plus quantum steterit quod noluerit moli 
facere et tirari seu molere et tirare ad condictionem predictam, sub pena soldorum 
XX pro quolibet et qualibet vice. § Et potestas et magistratus in pre-
senti § contenta teneatur suo officio interdicere et prohibere et ea per civitatem 
Albingane facere preconizare. § Et non possit aliquis dominus vel dominus 
molendini in molendino tenere vel habere vel stare permitere aliquem 
molinarium vel tiratorem vel farinotum vel quo vis nomine censeatur, qui supradictum 
iuramentum non fecerit et cuius nomen ut supra dictum est in 
cartulario communis scriptum non fuerit illo anno; et qui contrafecerit, pro 
banno componat soldos centum ianuinorum. § Teneantur insuper domini 
conductores molendinorum et molinarii tenere et habere in molendino multurarium 
unum tantum, medium multurarium, que sint stanciata per officiales 
communis Albingane et signata sive marchata marcho dicti communis. Et 
omnes officialles qui nunc sunt vel pro tempore fuerint teneantur omni anno 
sub iuramento dicta multuraria inquirere, recognoscere et stanciare et marcheribus 
et pluries secundum quod eis videbitur, et inquirere si habent vel 
tenent ultra unum multurarium et unum medium multurarium tantum, et si 
ut debent marchata fuerint. Et siquis dominus vel molinarius sive stantes in 
molendino inventus fuerit in aliquo contrafacere, amitat quilibet particeps 
molendini sive fructuum, sive sciens sive ignorans, soldos LX ianuinorum, 
cuius medietas sit communis et alia medietas accusantis. § Item teneantur inquirere 
quam subtilius poterunt officiales predicti, si predicti molinarii seu 
tiratores vel stantes in molendinis granum pro grano p, farinam pro farina 
permutant vel cambiant; et si grano vel farine addunt vel miscent q arenam 
vel sabionum, terram vel lapidem vel aliquid aliud, maxime per quod farina 
gravior vel deterior fiat; et si fraudem aliquam vel dolum commitunt in suo 
officio exercendo, et contrafacientes sive delinquentes accussare. Et si quis 
molinarius vel tirator vel stante in molendino inventus fuerit in suo officio 
fraudem aliquam commisse r vel aliquid per quod farina fit gravior vel deterior 
grano vel farine immiscuisse, solvat pro banno soldos XX, et ab inde supra 
usque in soldis C arbitrio magistratus, et nichilominus danum restituat, ad 
quod arbitrio magistratus restituendum moris compellatur et ab eius officio 

– 62 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
s nec debeant aliqui molinarii seu 
qui tirant granum ad molendinum emere aliquod bladum de platea communis 
Albingane, etiam pro suo facto, in banno et pena soldorum V pro qualibet 
mina quam emerent et quolibet molinario sive portitore. Et quelibet 
persona bone fame possit accusare et credatur suo sacramento, et habeat 
medietatem banni, et in omnibus et singulis casibus et articulis in presenti 
capitulo comprehensis credatur et stetur officiali vel saltim duobus ex ipsis 
sine alia probatione, et valeat accusatio eorundem seu duorum ex ipsis t. 

a Il titolo originario che si ricava dall’indice era: Quantum molinarii et pensatores accipiant 
pro mulctura. b Segue, depennato: Michaelis. c mediant: così nel testo. d Segue, 
depennato: alicuius molendini. e cm. 12. f depreta: parola di lettura incerta. g cm. 11. 
h margine corroso. i medietat: così nel testo. l Segue, depennato: regiminis. m Segue, 
espunto: pro. n Segue, depennato: conductore. o Segue, depennato: vel. p Segue, depennato: 
vel. q Segue, depennato: al. r commisse: così nel testo. s ponssit: così nel testo. 
t L’intero capitolo è riscritto su rasura per l’ampiezza di 37 righe. Segue, cassato da va - cat: Et tenuerint 
dicta multuraria marchata, et si ultra multurarium unum et medium habuerint et si aliquis 
inventus fuerit contrafacere, solvat pro qualibet vice soldos LX, cuius banni medietas sit 
accusantis vel accusantium et alter communis, et credatur accusatori vel accusatoribus suo sacramento, 
si magistratui videbitur. § Item non possint nec debeant aliqui molinarii seu qui ti-
rant granum ad molendinum emere aliquod bladum ad plateam communis Albingane, etiam 
pro facto suo, in banno et pena soldorum V ianuinorum pro qualibet mina quam emerent et 
pro quolibet molinario sive portitore; et quelibet persona bone fame possit accusare, et credatur 
suo iuramento et habeat medietatem banni. Al brano: Item non possit - medietatem banni: 
corrisponde, sul margine esterno, de novo. 

[32] De ripario ripe arborum et antennarum. 
Sit riparius unus sive collector ripe arborum et antennarum et aliarum 
et ripe provincie, qui in consilio ad brevia eligatur per unum annum, et ipsam 
ripam colligat bona fide; et quicumque erit in ipso officio per unum annum, 
non possit esse in sequenti riparius vel collector, et de ipsa ripa habeat 
decenum de eo quod collegerit / (c. XII r.) et non plus. § Et teneatur dare securitatem 
de libris XXV de suo officio legaliter exercendo, et si fraudem inventus 
fuerit committere in predicto officio, perdat pro banno pro qualibet 
vice soldos LX. § Et id quod collegerit teneatur et debeat sub pena predicta 
facere scribi in cartulario communis ipsa die qua collegerit vel sequenti uni 
ex scribis communis. § Et teneatur facere rationem de eo quod habuerit et 
dare clavigero in presentia abbatis et unius ex quatuor clavigeri a et unius ex 

– 63 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b 55. 

a clavigeri: così nel testo. b Il margine superiore della c. XII r. reca tracce di aggiunte, illeggibili 
anche con l’ausilio della luce di Wood. 

[33] De vino apportato de extra non vendendo. 
Siqua persona civis vel extranea apportaverit seu apportari fecerit per 
mare vel per terram vinum de extra posse Albingane et districtu in Albinganam 
vel in eius posse vel districtum, a capite Dancio usque ad caput Borgii, 
excepto quod de vino nato vel nascituro in terris que sunt a Plaça Marenca 
usque ad caput Mele, que non sint de iurisditione Albingane, non possit aliquid 
adduci vel apportari Albinganam vel districtum; et si apportatum vel 
exoneratum fuerit, habeant locum pene presentis capituli tam in apportatore 
quam in alio qui vinum receperit; non possit illud vinum in terra ponere, ne-
que lignum in quo fuerit ipsum vinum in terra extrahere, nisi primo solvet 
ripario ad hoc constituto, de quolibet scandalio vini sive meçarolia quod adduxerit 
vel exoneraverit seu traxerit in ripa, soldos X ianuinorum tantum pro 
communi; et insuper amittat vinum, cuius medietas sit accusantis et alia sit 
communis, et solvatur predictum bannum ea die qua inventum fuerit; et non 
debeat aliquid de vino ex vegetibus vel aliquo alio vase extrahere, nisi presente 
et sciente ipso ripario, sub banno predicto pro quolibet scandalio sive 
mensura; et credatur ripario de quantitate vini suo sacramento sine aliqua 
alia probatione, omni exceptione remota. Et postquam in terram tractum 
fuerit lignum sive vinum, statim ante quam aliquid diminuatur sive alienetur 
vel vendatur vel donetur, mensuretur; et si plus inventum fuerit quam dixerit 
apportator, solvat de pluri ut dictum est supra in pecunia numerata, nullo 
pignere dato vel credentia sibi vel alicui pro eo facta. § Preterea teneantur 

——————— 

55 La gabella sugli alberi e sartiame da nave doveva costituire una delle entrate comunali 
cospicue: essa è utilizzata per pagare le spese sostenute dal comune durante la guerra del partito 
imperiale contro Genova (ACA, I, Perg., 42, 1244 lug. 13, 52, 1248 giu. 13, 54, 1249 mag. 2); 
un’altra citazione della ripa arborum è del 1275 (ACA, I, Perg., 259). Essa del resto prova 
l’esistenza di attività marittime e cantieristiche ad Albenga; per la gabella v. III 96; per 
l’approdo e il traffico marittimo v. I 217, III 77. 

– 64 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b persona scienter debeat criare vinum quod apportatum fuerit de extra 
predictos confines, sub predicta pena. § Similiter et omnes mulieres Albingane 
et districtus que habitant infra predictos confines de predictis penis teneantur, 
si per eas vel aliquam earum fuerit contrafactum. § Si vero fuerit 
tabernarius vel tabernaria, hospitator vel hospitatrix seu aliqua persona que 
emat causa vendendi vinum, seu quod faceret vendi quod fuerit delatum in 
Albinganam vel eius districtum de extra predictos confines, amittat pro qua


– 65 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 66 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 56. 

Note marginali: a c. XII v., sul margine esterno: in primo vel secundo parlamento; a c. XIII 
r., sul margine interno: Gabella, di mano settecentesca. 

a Et quelibet - conventionibus: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

——————— 

56 Le severe misure, di stampo strettamente protezionistico, sull’importazione di vino, 
già citate nel cap. 2, sono qui esposte in dettaglio; esse si possono spiegare con l’ingente produzione 
di vino nel districtus cittadino, poiché molta parte della piana e soprattutto le pendici delle col-
line risulta fossero coltivate a vite; è infatti solo successiva alla fine del medioevo la trasformazione 
agraria della zona, come nel resto della Riviera, con il massiccio aumento dell’ulivo; si v. 
in proposito QUAINI. Per la regolamentazione delle vendemmie v. I 103. È difficile chiarire 
perché il vino di Laigueglia avesse ancor più severo divieto di importazione (v. anche I 2). Faceva 
eccezione il vino prodotto in terreni della regione plazia Marenca, posta all’interno del territorio 
della stessa Laigueglia, ma in gran parte proprietà di uomini di Alassio, cives del comune di 
Albenga; per questi terreni si era dibattuta una lunga questione già nel 1266, quando i proprietari 
non avevano pagato le decime ai canonici di Andora; le spese della vertenza erano poi state 
saldate dal comune di Albenga, che probabilmente rivendicava diritti sulla zona, forse in forza 
del già citato confine naturale a Capo Mele (ACA, I, Perg., 191, 1266 apr. 6, 192, 1267 apr. 
26, 319, 1281 ag. 25; LAMBOGLIA, Toponomastica, pp. 136-137). Per la plazia Marencha v. anche 
I 249. Per i limiti del districtus ed il confine verso Laigueglia v. n. 8. Le norme protezionistiche, 
che si ripeteranno in tutte le successive redazioni degli Statuti, trovano riscontro nei 

– 67 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De guardiis camporum. 
Guardias publicos sive manifestos ego magistratus Albingane habebo XL 
de foris sive de villis et XX de civitate, inter quos sint usque in X de illis qui 
habent terram in monte Sancti Martini, qui debeant imponi consilio duorum 
hominum legalium de qualibet villa, scilicet custodes de villis et custodes de 
civitate eligantur. § Et quicumque fuerit guardia debeat esse annorum XV et 
aliter esse non possit. § Et ipse guardie debeant esse boni et legales, qui custodiant 
planum Albingane et montem Sancti Martini et aliud posse Albingane 
per bonam fidem per totum annum, et semper habeant terciam partem de 
condempnationibus solutis de eorum accusis; et aliam terciam partem domini 
rei et aliam terciam commune, et ponantur accuse eorum in cartulario per ordinem 
seriatim, ita quod accuse eorum omnes inveniantur a 57. 

(a) Guardias - inveniantur: l’intero testo del capitolo è cassato da va - cat, e depennato. 
[35] De guardiis civitatis. 
Guardias sive custodes nocturnos in civitate Albingane X habebo, qui 
civitatem et ripam more solito debeant custodire et guaitare pro communi, 
et qui ad brevia in consilio eligantur; et electores ipsarum guardiarum eligant 
illos quos credant bonos, utiles, legales et ydoneos ipsi officio; et habeant de 
redditibus et proventibus communis Albingane salarium pro quolibet soldorum 
LX, quod salarium solvatur eisdem in presentia magistratus vel iudicis 
de tribus in tribus mensibus. § Ita tamen quod quilibet ipsarum guardiarum 
teneatur habere arma in nocte, videlicet spatam, scutum, spallerias, cervellariam 
et spetum, et prestet quilibet caucionem de libris XXV de guaitando legaliter 
et suum officium legaliter exercendo. § Et siquis ipsorum custodum 
inventus fuerit non guaitare, solvat pro qualibet vice soldos V, nisi fecerit iustam 
defensionem; et si aliam fraudem in suo officio inventus fuerit commit


——————— 

permessi accordati di volta in volta a podestà, giudice, vescovo e conventi cittadini perché possano 
importare piccole quantità di vino per uso domestico (ACA, I, Consilium, passim). Per le misure 
ed il commercio v. I 25 e n. rel. Per la produzione e il commercio del vino nel vicino Piemonte v. il 
volume Vigne e vini ed ivi in particolare, per le norme statutarie, GRECI, Il commercio. 

57 Alle guardie camporum erano affiancati i camparii o custodes camporum: I 36, III 19 e 72, 
che specifica i modi di gestione delle contravvenzioni. Si trattava di funzioni simili tra loro, e che si 
dimostrarono presto non più necessarie, come sembra provare l’annullamento dei due capitoli. 

– 68 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a, et plus vel minus arbitrio magistratus, secundum qualitatem 
fraudis vel delicti./ (c. XIII v.) § Et si inventus per dictas guardias aut servientes 
domini potestatis b post campanas usque ad matutinas Sancti Michaelis 
extra domum suam vel habitationis sue sine lumine c manifesto, solvat pro 
banno soldos V, et si forte steterit extra domum cum lumine non eundo, sol-
vat idem bannum nisi iustam habeat causam, arbitrio magistratus. Salvo quod 
fulnarii et officiales communis ad hoc deputati possint ire impune cum lumine 
et sine lumine d. § Et de ipsis guardiis nemo possit in dicto officio ponere, 
seu in loco sui aliquem subrogare ad guaitam faciendam, nisi de voluntate 
consilii; et qui contrafecerit perdat pro banno soldos X ianuinorum pro qualibet 
vice. §Et nemo possit esse guardia nisi etatis annorum XXV, et qui fuerit 
in uno anno guardia, non possit esse in eodem officio in anno sequenti, exceptis 
trumbatoribus et precone, qui esse possint, si fuerint electi. § Et habeant 
dicti custodes medietatem banni accusationum quas fecerint, et de 
parte communis solvatur eis usque ad complementum sui salarii, ita quod de 
illa parte communis suarum accusationum non possit alibi expendi quam in 
solvendo dictis guardiis, donec eis de suo salario fuerit integre satisfactum f. 
Salvo si placuerit consilio eligere vel tenere aliam viam super custodia civitatis 
et quod secundum quod consilio vel maiori parti placuerit, inde fiat. Et quod 
dictum est in guardiis habeat locum in servientibus dominorum potestatis, 
iudicis et consulum, et quod bannum magistratus Albingane possit aufere a 
contrafaciente sine aliquo parlamento; possit tamen dictus magistratus dictum 
bannum minorare g arbitrio suo a denariis XII usque in soldis V h 58. 

a nisi fecerit- XX: sul margine inferiore. b per dictas - potestatis: sul margine superiore. 
c matutinas - lumine: su rasura. d solvat - lumine: sul margine esterno. Segue, cassato da va cat: 
nisi ante domum propriam seu ante domum in qua habitat vel contrata sua, eum vel eos 
debeant accusare; et quilibet quem accusaverint facientem contra hoc capitulum, perdat pro 
banno soldos V, nisi haberet iustam causam. f Et habeant - satisfactum: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. g minorare: così nel testo, forse per maiorare. h Salvo si 
placuerit - soldis V: sul margine inferiore. 

——————— 

58 Le guardie civitatis svolgevano le funzioni della polizia urbana ed erano armate; nelle 
guardie civitatis erano compresi i trombettieri e il preco o banditore/messo comunale; v. anche 
ACCAME, p. 39. 

– 69 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De campariis. 
Camparios sive custodes camporum octo tantum habebo, et qui plus dare voluerit 
communi sit camparius, si legalis et bone fame erit et conveniens, arbitrio potestatis. 
Quorum sint ad minus quatuor de civitate et quilibet eorum det securitatem de 
libris XXV ianuinorum. § Qui posse Albingane die ac nocte bona fide debeant custodire 
per totum annum, et debeant iuste facere offitium suum, et si ipsi vel aliquis eo-
rum inventus fuerit quod iuste non exerceat officium suum vel fraudem aliquam in 
ipso committat, vel servicium accipiat ab aliquo nisi in bibendo et comedendo, quod 
tantum semel facere possit in anno in domo alicuius, et credatur domino vel domine 
domus cum uno vel duobus de familia si fuerint bone fame, cum iuramento a, removeatur 
de officio camparie et insuper condempnetur in soldis LX. § Et si aliquis, quem 
ipsi vel unus ex eis accusaverit, voluerit se defendere, quod iniuste fuerit condempnatus 
vel quod habeat licenciam, possit se tueri a banno suo sacramento et sacramento 
alius b solius hominis; et si ille se ita defenderit, camparius propter hoc non removeatur 
nec condempnetur. § Et debeant facere scribi omnes accusas quas fecerint accusando 
iuste, postquam aliquos accusandos invenerint, in die veneris cuiuslibet septimane; 
et illi de Alaxio et Torano et Villanova, salva conventione ipsius ville, in die 
sabbati, et locum et diem in quo invenerint accusandos, et si aliter fieret non valeat 
accusa; et de condempnationibus suarum accusationum debeant habere terciam par-
tem, et aliam terciam debeant habere ille vel illi in cuius seu quorum dampno facta 
fuerit accusa, et alia tercia applicetur communi. § Et teneantur camparii et debeant ire 
pro dampnis inquirendis ad minus duo simul, et aliter accusare non possint nec debeant. 
§ Et non possit aliquis camparius capere pignus ab aliqua persona pro aliqua 
accusa ipsius vel sociorum ante quam sit inde condempnatio facta in parlamento. § Et 
in Alaxio inter cives ponantur duo camparii et in Torano ponatur unus, qui omnes tam 
de Alaxio quam de Torano, qui plus dare voluerit communi Albingane, sit camparius; 
et teneantur de cetero accusare in civitate Albingane tam presentes camparii quam 
futuri, et debeant habere terciam partem bannorum de accusis quas fecerint, ultra id 
quod consueti sunt habere tempore guerre Ianue, quod similiter habere debeant ut 
consueti sunt; et possint ipsi de Alaxio et de Torano quisque per se accusare, et valeat 
cuiuscumque ipsorum accusatio ac si ambo simul accusarent presentes. § Et qui fuerit 
camparius uno anno non possit esse in eodem officio in sequenti. § Et cam/parii (c. 
XIIII r.) de Alaxio teneantur et debeant custodire terras et possessiones hominum Albingane 
qui habent facere in Alaxio. § Item omnes camparii, tam illi de Alaxio quam 
alii, teneantur et debeant ac possint capere pignera ab extraneis personis usque in 
quantitatem banni, vel extraneum ducere in virtute magistratus, nisi sibi persona pauperrima 
videretur; quod pignus vel bannum teneantur et debeant consignare clavigero 
communis die qua acceperint vel sequenti, presente domino dampni. § Et camparii 
teneantur dicere et denunciare illis personis, quarum fuerit terra vel possessio in qua 

– 70 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c 59. 

Note marginali: a c. XIII v., sul margine esterno: Alaxio e Toirano e Villa Nova; Alaxio e 
Toirano, di mano settecentesca. 

a Et credatur - iuramento: sul margine esterno. b alius: così nel testo. c Et camparii -
Albingane: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[37] De pecudibus a campariis non nutriendis. 
Nullus camparius possit nutrire vel nutriri facere aliquam capram, ovem vel 
yrcum aut moltonem seu arietem tempore sue camparie, sub pena soldorum LX 
quociens contrafactum esset a. 

(a) Camparios - esset: il testo dei due capitoli è cassato da va - cat; è inoltre depennato 
con due tratti trasversali. 
[38] Quantum accipiatur pro solandis subtellaribus. 
Scoferii sive calegarii non accipiant pro solandis subtellaribus nisi denarios 
III pro pari vacarum, et pro pari cordoani a maiore annis XV capiant obolos 
II et a minore annis XVI a obolos III b tantum, et teneantur suere subtellares, 
quociens disueti fuerint, pro illo eodem precio dum solee ille durabunt; 
et qui contrafecerit solvat pro banno c pro qualibet vice qua contrafecerit 

——————— 

59 È qui precisata la particolare condizione degli uomini dei feudi ecclesiastici, in particolare 
Toirano ed Alassio sui quali avevano ampi diritti rispettivamente il vescovo di Albenga e 
l’abate di San Martino della Gallinaria, ma che il comune considerava legati al suo territorio, 
eleggendovi determinati funzionari: in tali centri vi erano infatti numerosi uomini che si riconoscevano 
cittadini di Albenga, per i quali erano necessarie le strutture comunali (v. I 2 ed ivi 

n. 8). In questo capitolo si accenna anche alla convenzione con Villanova; v. sopra n. 29. 
– 71 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d et officiales et quilibet ipso-
rum et quilibet alius possit accusare et de acussis e et credatur f suo sacramento 
g. § Et scoferii teneantur et debeant vendere et dare soleas ad modum 
et formam antiquam, sub pena soldorum V pro quolibet et qualibet vice; 
et potestas teneatur eis dare vel dari facere modum et formam signatam signo 
communis. Item quod teneantur dicti scopherii afaytaire cuilibet civi 
Albingane et districtuali coria et pelles quascumque precio competenti vel 
prout inter eos solvunt, sub pena soldorum X pro quolibet contrafaciente et 
qualibet vice, incontinenti auferenda sine parlamento per magistratum, et 
nichilominus teneatur afaytare. § Item quod dicti officiarii non possint vel 
presumant aliqua statuta vel decreta seu ordinamenta intus facere quoquo 
modo, et si qua facta fuerint seu reperirentur, cassa sint ipso iure et pro cassis 
et irritis et nullius valoris habeantur, et credatur accusatori cum iuramento 
et uno teste fidedigno; et potestas teneatur facere iurare afaytatore h observare 
predicta i 60. 

a Segue, depennato: denarium I. b Obolos III: sul margine interno. c pro banno: in 
sopralinea. d Il margine è corroso. e et dicto precio - acussis: sul margine esterno. f Segue, 
depennato: accusator. g Segue, depennato: si iudici apparebit. h afaytatore: così nel 
testo. i Item quod teneantur - predicta: sul margine inferiore. 

[39] De afaitaris. 
Afaitaria coriorum ego magistratus Albingane fieri non permittam coram 
aliqua porta muri civitatis Albingane seu iuxta, nec etiam infra murum 

——————— 

60 La lavorazione del cuoio costituiva in Albenga l’artigianato più vasto ed articolato, e 
comprendeva sia la concia dei pellami sia la confezione di scarpe; la riguardano anche il successivo 
cap. 39, ed i cap. I 200, III 103. Lo stesso comune del resto utilizzava per la propria 
gestione finanziaria i proventi del commercio di partite di cuoi: ACA, I, Perg., 397, 1287 
dic. 22. Per la corporazione dei calzolai e conciatori, che aveva come protettori i santi Crispino 
e Crispiniano v. BELGRANO, che ne pubblica gli statuti trecenteschi; la redazione di 
uno statuto sembra in effetti vietata dal tenore di questo capitolo; ma bisogna considerare 
che lo statuto esistente è posteriore di un secolo al 1288; per la organizzazione assistenziale 
degli scoferii v. il cap. I 91. Per la lavorazione ed i prodotti dell’artigianato v. PUERARI, p. 
403-407. Una consistente documentazione sulla gestione della corporazione in AOA, fondo 
Caritatis Scoferiorum. 

– 72 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
61. 

[40] De gumbis sive oleariis. 
Gumbum sive olearium universi habentes faciant fieri oleum cuiuslibet 
Albingane infra dies XV postquam per illum cuius fuerint olive vel eius nuncium 
denunciatum fuerit eis, habendo nonam partem olei tantum; mensura 
cuius none partis sibi detur per officiales communis et marchetur marcho 
communis Albingane a; et si facere recusaverit, denunciato tamen ipsis per 
potestatem vel iudicem, condemnetur quilibet eorum in soldis XX, si de hoc 
fuerit rancura; et omnia que facere consueverunt similiter faciant in ipso 
gumbo sub eadem pena, si de eo cuius fuerit gumbus aliquis conqueratur; et 
dum inceptum fuerit ad faciendum oleum, fossa et fosse in qua vel quibus 
/ (c. XIIII v.) labitur oleum et aqua sit illius cuius fuerit oleum vel olive 
donec factum fuerit. § Et teneantur officiales facere iurare gumbarolios observare 
predicta, et facere eos dare et reddere oleum ad libram communis 
que generaliter currit per mercatum Albingane eis quorum fuerit oleum. In-
super gumbarolii iurent salvare oleum et olivas et ligna. § Et qui contrafecerit, 
vel fraudem commiserit, aut minus reddiderit quam debebit, qualibet 
vice condempnetur in soldis XX, et nichilominus restituat domino olivarum 
totum illud quod minus reddiderit. § Et teneantur gumbarolii et domini gumborum 
implevisse et aptasse foveas sive zotas quas fecerint in viis infra dies 

——————— 

61 Sulle industrie delle pelli v. il precedente cap. 38. Sulla localizzazione delle afaytarie 
nella topografia cittadina v. ZUCCHI, Topografia, pp. 21-22, dove questo capitolo è edito; e 
COSTA RESTAGNO, p. 126. Il capitolo, indicando le zone cittadine in cui era proibito tenere 
afaytarie, fornisce dettagli topografici su strade, ponti e porte; presso due porte, aperte nelle 
mura nord, erano raggruppati due antichi clan familiari, dei Cepolla e dei Bocherii (v. I 29, 
39, 241). 

– 73 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b 62. 

a mensura - Albingane: sul margine esterno. b Et dicti - novenum: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. 

[41] - De aurifabris. 
Aurifabri iurent annuatim de mense madii a salvare et dare cuilibet ius 
suum sine diminutione, ita quod de iure alicuius non diminuatur et fraudem 
in suo officio non committant. § Et siquid diminuerint seu furtum fecerint, 
quod intelligatur factum esse si aliquid de rebus sibi commissis minus fuerit, 
vel in suo officio fraudem fecerint, qui contrafecerit perdat pro banno 
soldos XX qualibet vice et restituat dampnum in duplum. Et non possit aliquis 
aut faber laborare aliquod opus argenti quod sit minus quam liga acquilini 
sive aquilini, sub pena soldorum C pro qualibet vice et quolibet 
contrafaciente b 63. 

a annuatim de mense madii: in sopralinea. b Et non possit - contrafaciente: parte sulla 
riga, parte sul margine esterno. 

——————— 

62 Il testo fornisce con precisione dettagli sulla lavorazione delle olive, sulla gestione dei 
“gombi” o frantoi e sulla produzione dell’olio; sulle misure di capacità e sul commercio dell’olio v. 
anche I 25, 28 e note relative: è interessante notare l’impiego della mina come unità di misura 
delle olive portate al «gombo» o frantoio, e l’uso del novenum, cioè il pagamento delle prestazioni 
del gestore del frantoio mediante la nona parte dell’olio. 

63 Le norme statutarie denotano come già nel Duecento la corporazione degli orefici fosse 
importante in città; documentazione ed opere d’arte si conservano però solo a partire dallo 
scorcio del secolo XIV e soprattutto per il secolo XV: v. DELFINO. La liga acquilini corrisponderebbe 
ad una non meglio precisata “lega metallica d’argento” (CALVINI, p. 36). 

– 74 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De cannavaciis. 
Cannavacia que vendentur in Albingana debeant cannari ad cannam 
palmorum XII, et mensurentur sicut mensuratur et cannatur ad aliam cannam 
in Albingana ad quam mensuratur albaxium, et compellantur omnes ad 
dandum et vendendum ad eandem cannam64 (64). 

[43] De muratoribus. 
Muratores teneantur de cetero iurare murare et laborare, attendere, fa-
cere et observare hominibus Albingane et districtus, habendo pro suo loerio 
et labore ut infra; et magistratus inde eos compellere teneatur, videlicet quilibet 
magister caput operis quolibet die quo muraverit et laboraverit a Pasca 
usque ad festum sancti Michaelis habeat denarios XXIIIIor tantum, et a festo 
sancti Michaelis usque Pasca denarios XVIII. §Et alii muratores habeant a festo 
Pasce usque ad festum sancti Michaelis denarios XVIII pro quolibet ipso-
rum, quolibet die quo laboraverint et muraverint, et a festo sancti Michaelis 
usque ad festum Pasce denarios XV pro quolibet ipsorum qualibet die qua laboraverint 
et muraverint. § Et dicti muratores teneantur ad opus faciendum 
in mane tempestive sicut alii laboratores faciunt, et laborent usque ad sonitum 
tercie; et post sumpto prandio, quod sumant quam cicius poterint, bona 
fide revertantur ad opus faciendum, et laborent usque ad sonitum none; et 
sumpta merenda, quam sumant quam cicius poterint, bona fide revertantur 
ad opus faciendum, et laborent usque ad occasum solis; neque in potu vel 
cibo possint vel debeant aliquid ultra dictum salarium vel precium ab aliquo 
petere vel recipere; et de hoc capitulo omnes muratores Albingane vel districtus 
exercentes dictum officium teneantur. § Et qui plus daret vel acciperet, 
condempnetur et solvat pro banno, tam ille qui daret quam ille qui acciperet 
nisi ut dictum est, in soldis X pro qualibet vice qua contrafactum esset; excepto 
in cibo et potu, qui licite possint dari et recipi, dum modo non detur 
nec recipiatur ex pacto a. § Et de hoc capitulo teneantur muratores omnes, 
undecumque sint, laborantes in Albingana et districtu, et muratores tenean


——————— 

64 Per la canna v. I 167 e n. rel.; per i differenti tipi di panni prodotti, commerciati e utilizzati 
I 44/46, 161, III 40 e n. rel. 

– 75 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b. Et magistratus teneatur vinculo sacramenti sui dictos [muratores] 
tam capita quam [...] c et quilibet possit accusare contrafacientes et suo sacramento 
stetur si iudici aparebit, [et habeat] accusator medietatem banni. 
Et quod dictum est de muratoribus, idem dictum sit et esse intelligatur de 
magistris de aside d 65. 

a Excepto - pacto: sul margine esterno. b Quod sacramentum - maii: al brano corrisponde, 
sui margini rispettivamente esterno ed interno: de novo (parzialmente abraso). c cm. 6. 
d Et magistratus teneatur - aside: sul margine superiore, parzialmente abraso. 

[44] De sartoribus. 
Sartores accipiant tantum de tunica maris sive masculi maioris annis XV 
soldos II; de tunica soldos II, de gamerra soldum I et denarios VI, et de mantello 
fodrato penna vel cendato soldos III; et pro penna ponenda per ipsos 
et pelliparios in çuprexio vel gamerra soldum I. Et pro cendato ponendo in 
çuprexio vel gamerra soldum I et denarios IIII; et pro caligis panni colloris 
denarios V et alterius panni denarios IIII; et de capuciis nihil acipiant ab illis 
quibus facient aliquam dictarum raubarum. §Et ut supra accipiant de pannis 
collorum, in quibus non intelligatur albasium cinzeti; sed si de ipsis cinzetis 
vel de aliis pannis albaxetis robam facient, pro tunica capiant soldum I et denarios 
IIII, de zuprexio soldum I et denarios VI, pro capa denarios novem; pro 
salariis predictis debeant quamlibet dictarum robarum suere de filo suo. § De 
tunica autem sive gonella domine vel femine maiore annis XV soldos III, de 
çuprexio non frexato soldos III et de frexato soldos IIII. § A pedisecis vero 

——————— 

65 Le paghe dei muratori, e, di conseguenza, quelle dei maestri d’ascia, non sembrano aver 
subito variazioni nell’arco di cinquant’anni, in quanto gli importi non sono stati corretti come 
quelli di altri capitoli (si v. ad esempio I 38, 44); esse però possono essere confrontate con 
quelle di documenti della seconda metà del secolo XIV: si v., ad esempio, ACA, I, Magistri Rationales, 
7, contenente la contabilità relativa alla ricostruzione del campanile: circa cent’anni 
dopo la stesura dello statuto, i maestri muratori erano pagati dieci soldi a giornata (due soldi 
nel 1288); i muratori e i manovali da cinque a otto soldi (un soldo e mezzo nel 1288). È pure 
interessante la puntualizzazione dell’orario di lavoro. Per il confronto tra la situazione di Albenga 
ed i problemi generali v. Artigiani e salariati. 

– 76 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. § Qui sartores non debeant plus accipere et debeant salvare 
et dare cuilibet pannos suos integre sine diminutione, ita quod de eis non 
diminuatur aliquid; et siquid diminuerit vel furtum fecerit, quod intelligam 
factum esse si aliquid minus invenero, ego magistratus Albingane tenear cuilibet 
qui diminuerit vel furtum fecerit aut fraudem in hoc commiserit, auferre 
pro banno soldos LX pro qualibet vice qua invenero contrafactum. § Et nemo 
sartor incidat nec incidere debeat neque suere alicui persone in diebus 
dominicis neque in Nativitate Domini nec in die Circumcisionis Domini nec 
in festo Asenssionis, Epyphanie nec Pentecostes nec sancti Iohannis Baptiste 
nec in festivitatibus beate Marie nec Apostolorum et sancti Michaelis nostri 
ducis et sancti Laurentii 66, nisi aliquod dictorum festorum esset in die sabbati 
et nisi tempore nundinarum, sub pena pro qualibet vice de soldis V. Et 
sartores teneantur semper quando inciderint aliquam raubam alicui civi Albingane 
b vel districtuali, incontinenti in presencia illius cuius fuerit dicta 
rauba scephire, asetare et scolare sub pena soldorum XX ianuinorum pro quolibet 
et qualibet vice. Et ille cuius fuerit rauba teneatur requirere saltori 
quod predictam raubam debeant scephire ut supra, sub pena soldorum V, 
quas penas magistratus Albingane teneatur aufere incontinenti a contrafaciente, 
sine aliqua diminutione, quorum bannorum medietas sit communis et 
alia medietas accusantis; et credatur sacramento illius cuius fuerit rauba in 
omnibus articulis in presenti capitulo contentis, si iudici aparebit. § Item 

——————— 

66 La festa di san Lorenzo aveva importanza in Albenga in quanto era dedicata al santo 
una antica chiesa, la terza parrocchia e collegiata cittadina, con la cattedrale di San Michele e la 
collegiata di Santa Maria de Fontibus: COSTA RESTAGNO, pp. 46-47. 

– 77 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c II, sub pena soldorum V tam accipientis quam dantis. Qui saltores 
debeant complevisse raubas predictas sub pena predicta a die incissionis 
dictarum raubarum usque ad dies XX; et in omnibus articulis quilibet possit 
accusare, si iudici aparebit, et dividantur banna ut supra d 67. 

a soldos II, de tunica soldos II - facerent: su rasura di cm. 5,5 corrispondente a 7 righe, e sul 
margine esterno. Segue, depennato: soldos X. b Seguono, depennate, due lettere. c Segue, 
depennato: sub. d Et sartores teneantur semper - ut supra: sul margine inferiore della pagina 
a fronte, con segno di rimando. 

[45] De draperiis. 
Draperios omnes ego magistratus Albingane infra dies XV post introitum 
mei regiminis iurare compellam vendere pannum staminis fortis et biffe 
ad cannam per schinam et non per cimossam, et alios pannos iuste mensurare 
a; et si contrafecerint, pro qualibet canna vendita soldos LX auferre tenebor 
ab eis. Et non possint dicti draperii nec debeant in festivitatibus Natalis 
Domini, beate Virginis Marie, diebus dominicis, Apostolorum, Evangelistarum, 
Circucissionis Domini, Epifaniarum, Pasce, Pentecostes, beati Iohannis 
Baptiste, sancti Laurentii, beati Michaelis ducis nostri et reverendorum sanctorum 
Calozani et Veyrani et Benedicti, quorum corpora in Albingana requiescunt, 
Asensionis, omnium sanctorum et sancti Martini et beatarum virginum 
Kataline b et Agnetis, Margarite et Agate 68, apothecas tenere apertas 

——————— 

67 Per la tipologia degli indumenti medievali v. PUERARI, pp. 393-402. Non sono altrimenti 
noti i termini scephire, asetare, scolare, riferiti ad operazioni iniziali del lavoro dei sarti, da 
eseguire alla presenza del cliente. 

68 La menzione dei corpi dei santi Calocero, Verano e Benedetto aggiunta a margine a 
questo capitolo costituisce la prima citazione del culto delle reliquie più venerate nel basso medioevo 
dalla chiesa di Albenga; San Calocero era, secondo la tradizione, soldato romano martirizzato 
nei pressi della città; sulla sua tomba sorse fin dal secolo V una basilica cemeteriale rimasta 
in uso per tutto l’alto e il basso medioevo, i cui resti sono stati e sono tuttora interessati da importanti 
campagne di scavo; sulla basilica di San Calocero e sul santo stesso si v. LAMBOGLIA, 
La ripresa degli scavi e PERGOLA, con la bibliografia precedente. San Verano, vescovo di Cavaillon 
in Provenza e considerato da alcuni storiografi, ma senza alcuna base storica, anche 
vescovo di Albenga, fu assai venerato a partire dal basso medioevo; così pure San Benedetto, 

– 78 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c, cuius bone fame et qui ydoneus iudici 
apparebit, possit accusare quemlibet d contrafacientem, et habeat medietatem 
banni et eius sacramento credatur et dictum bannum incontinenti auferatur 
a quolibet contrafaciente, nulla condennatione vel parlamento fiendis, 
nisi aliquod dictorum festorum esset in die sabati. § Item officiales possint 
et debeant qualibet edomada semel ad minus, et plus ad suam voluntatem, 
inquirere si dicti draperii iuste mensuraverint pannos per eos venditos, et si 
iustas sive canas tenent et tenuerint. In quibus pannis venditis et vendendis, 
mensuratis et mensurandis ad canam de palmi e VIIII teneantur dicti draperii 
dare pensas consuetas, videlicet quartas III palmi pro qualibet canna et supra 
et infra ad eandem rationem, de quibus pesis et mensuris dicti officiales inquirere 
possint et debeant accusare ut dictum est in aliis mensuris; et qui 
contrafecerit perdat pro qualibet vice et qualibet canna et mensura soldos X, 
et quod minus dederint restituant emptoribus ultra bannum, cuius banni medietas 
sit communis et alia accusantis. Et non possint draperii sive aliquis 
eorum tenere ante apothecas suas pannum lineum nec laneum sive tendas, nec 
aliquid aliud per quod ascurentur apothece, neque ad fenestras, sub pena 
soldorum XX cuilibet contrafacienti et qualibet vice. Et teneantur dicti draperii 
portare vel portari facere pannos extra apothecas seu stationes ante apothecas 
ipsorum f in carubio cuilibet videre volenti qui voluerint emere pan-
nos, sub dicta pena g 69. 

——————— 

tradizionalmente e forse con qualche fondamento di realtà, pertanto non provata da alcun documento, 
elencato tra i vescovi di Albenga intorno al 900. Il culto tardomedievale per i tre santi 
è anche testimoniato da splendidi reliquiari, capolavori dell’oreficeria locale; si v. Il Museo Diocesano 
e DELFINO. San Martino era, con Santa Maria, titolare della importante abbazia benedettina 
dell’isola Gallinaria; per quanto concerne le altre quattro sante qui citate, non vi sono 
notizie documentarie che confermino un culto particolare ad esse dedicato, a parte l’esistenza 
in città di due affreschi quattrocenteschi raffiguranti rispettivamente santa Caterina e santa 
Margherita. Per le festività v. anche I 165, III 63, 84. 

69 Per i diversi tipi di panno ed i vestiti v. i cap. I 44, 46, 161, III 40; per l’unità di mi-
sura i cap. I 42, 167 ed ivi la n. 144; per le gabelle relative III 92, 101, con indicazione di 
panni di diversa provenienza. Nell’aggiunta al testo originario di questo capitolo, che precisa 
molti dettagli, è citata la canna di nove palmi. Non è ben chiaro il significato del termine pensas 

– pensa è considerata nei glossari una unità di peso (NIERMEYER, p. 784) – che dal contesto 
sembrerebbe indicare la quantità di panno data in sovrappiù al momento della vendita, che, 
come di consueto, è fissata in tre quarti di palmo per ogni canna. 
– 79 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a et alios pannos iuste mensurare: al brano corrisponde,sul margine esterno: de novo. 
b Segue, espunto: cum. c Segue, espunto: in quibus. d Segue, depennato: contrafaciam. 
e palmi: così nel testo f Segue, depennato: in cabu. g Et non possint dicti draperii - dicta 
pena: sui margini esterno e inferiore. 

[46] De textricibus. 
Textrices accipiant tantum de tela XII pro textura denarios IIII pro canna. 
§ De tela XIIII denarios V tantum. § De tela XV denarios VI. § De tela XVI denarios 
X et non ultra. § Et si contrafecerint, amittant pro qualibet vice sol-
dos V § Et nulla curatrix tele accipere possit pro curatura cuiuslibet canne 
ultra denarium I, sub dicta pena. § Et iurent tam textrices quam curatrices 
attendere et observare ut supra infra dies XV ab introitu potestatis a 70. 

a Textrices - potestatis: il testo dell’intero capitolo è cassato da: va - cat; Et iurent - potestatis: 
al testo corrispondeva, sul margine esterno: de novo, successivamente abraso. 

[47] De emendatoribus. 
Ego magistratus seu potestas Albingane in die festi Innocentum causa 
eligendi emendatores consilium generale celebrabo, in quo exponi faciam 
utrum debeant esse emendatores in eo anno necne; et si consilio placuerit vel 
maiori parti emendatores habere, in eodem consilio eligi faciam octo emendatores, 
duos de quolibet quarterio, scilicet unum de nobilibus et alium de bonis 
medianis per consiliarios eiusdem consilii. § Qui usque ad dies XXIIII 
mensis ianuarii debeant emendasse et iudex communis teneatur esse cum 
ipsis ad dictandum et ordinandum capitula et emendationes, ita quod vocem 
non habeat in capitulis et emendationibus. § Et potestas teneatur facere iurare 
emendatores in hunc modum: “Vos iurabitis ad sancta Dei Evangelia quod 
emendabitis, diminuetis, addetis et de novo facietis in capitulis civitatis 

——————— 

70 La eliminazione del capitolo riguardante la fabbricazione di tele fa pensare ad una sensibile 
diminuzione di tale artigianato, di cui non rimane alcuna documentazione, e che era esercitato, 
come risulta dal testo del capi tolo, da mano d’opera esclusivamente femminile. 

– 80 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 71. 

Note marginali: a c. XV v.: iuret scriba. 

a Et teneatur - potestate: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[48] De dandis capitulis ad scribendum. 
Si de cetero aliqua capitula emendabuntur vel fient in civitate Albingane, 
magistratus Albingane teneatur dare emendatoribus unum ex scribis com


——————— 

71 Il cap. è edito in ACCAME, pp. 231-232. 

– 81 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 72. 

a Et scriba - partis: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[49] De numero consiliariorum. / a (c. XVI r.) 
Ego magistratus Albingane consiliarios habebo LXXXXVI, quorum medietas 
sit de nobilibus et alia medietas de bonis medianis. Qui omnes tam 
nobiles quam mediani eligantur et eligi debeant in hunc modum, videlicet 
quod duo per quarteria, unus nobilis et alius bonus medianus de quolibet 
quarterio eligatur et eligi debeat per vetus consilium, et illi octo electi cum 
potestate et magistratu Albingane eligant dictos consiliarios LXXXXVI, quorum 
medietas sit de nobilibus et alia medietas de bonis medianis. Ita quod 
potestas vel iudex sive aliquis alius magistratus nullam potestatem habeant 

——————— 

72 Questo e il precedente cap. I 47 trovano riscontro nel proemio dello statuto, in cui è riferita 
la procedura seguita nella redazione dello statuto stesso, perfettamente aderente a quanto qui 
prescritto. Riguardano lo statuto anche i cap. III 106/112; v. anche sopra, p. XLVIII-XLIX. 

– 82 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
73. 

a Nel codice sono mancanti le cc. XVI e XVII. Se ne riporta la trascrizione fatta da G. Rossi, 
alla quale sono stati apportati alcuni emendamenti, suggeriti in generale dal confronto tra il codice 
e la trascrizione Rossi. 

[50] Ut ultra tres questiones in uno consilio non ponantur. 
Magistratus Albingane non possit in consilio ultra tres questiones pone-
re, et teneatur et debeat antequam exponat questionem sive questiones sive 
postas vel factum in consilio, questionem vel questiones vel postas facere 
scribi in cartulario consiliorum, et eam vel eas scriptam vel scriptas legi face-
re in consilio coram consiliariis, antequam aliquis se absolvat. Nec aliter valeat 
consilium, sed pro infecto habeatur irritum et inane. Et postquam in ipso 
consilio aliquis consiliarius fuerit absolutus, vel suam dixerit sententiam 
super illa que sunt posita, non possit in ea aliquid diminui, nec addi vel mutari. 
Eo sane intellecto, quod quilibet consiliarius possit mutare sententiam 
suam in ipso consilio, quousque ultimus consiliarius fuerit absolutus. Et si 
aliquis consiliarius sententiam quam primo dixit mutaverit vel in ea aliud 
diminuerit vel addiderit, illam mutationem, diminutionem vel additionem 
facere debeat et dicere palam audientibus consiliariis. 

[51] De firmis tenendis consiliis 
Ego magistratus Albingane universa consilia tempore mei regiminis celebrata, 
secundum quod in ipsis consiliis vel consilio consiliarii vel maior pars 

——————— 

73 Per la suddivisione dei consiglieri e delle cariche tra nobili e mediani v. I 17 e n. rel.; 
il capitolo è edito in ACCAME, p. 232; v. anche ibidem, pp. 99-100. 

– 83 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[52] De non faciendo consilium nisi abbas et duo per quarterium sciverint 
primo causam. 
Magistratus Albingane pro aliquo facto vel causa, que dici et excogitari 
possit, non possit nec debeat consilium adunare nec celebrare, nec campanam 
pro ipso consilio facere pulsari, nec cridare quod consiliarii veniant ad consilium, 
nisi IIII homines nobiles et quatuor boni mediani, inter quos sit abbas 
populi Albingane, electi per magistratum, videlicet de quolibet quarterio 
unus nobilis et alius medianus, sciverint primo causam sive factum pro qua 
sive quo debeat ipsum consilium celebrari, et nisi questionem vel questiones 
faciant scribi in cartulario communis Albingane. Quibus completis, si placuerit 
dictis octo vel maiori parti, possit facere consilium celebrari et postam 
sive postas scribi, et aliter non possit facere. Et si aliter factum fuerit, nec valeat 
dictum consilium et pro infecto habeatur. Item quociescumque debebit 
consilium celebrari, tunc nomina dictorum octo cum abbate scribantur in 
posta et legantur in consilio. De his vero de quo esset de quibus esset a aliquod 
capitulum seu scriptum in aliquo capitulo quod possit vel debeat fieri 
consilium, tunc magistratus possit inde celebrare consilium absque eo quod 
inde fiat posta in presentia abbatis et dictorum octo 74. 

a de quo esset de quibus esset: così la trascrizione Rossi. 

[53] Ut nullum debeat utare in consilio nisi sit de consilio. 
Executores sive rocii non debeant stare ad consilium nec aliqua alia persona 
que non sit de consilio, excepto potestate, iudice, massariis sive clavige


——————— 

74 Per la figura dell’abate del popolo v. I 219, 220. 

– 84 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[54] Ut featerii non maneant in consilio. 
Non possit aliquis featerius, qui feudum teneat ab aliquo domino vel 
qui teneatur fidelitate alicui domino, esse in consilio de questione aliqua que 
specialiter fiat de ipso domino, vel tangat ipsum dominum vel ad eius factum, 
neque ipse dominus, neque super hoc possit magistratus licenciam petere, 
neque consilium de concedenda inde licencia celebrare. Et magistratus 
possit cum aliis qui tunc remanerent in consilio facere et tractare de illo facto 
pro quo consilium fieret, non obstante quod maior pars consiliariorum ibi 
non esset presens; vel si melius consilio videtur, loco illorum qui de consilio 
ipso recessissent, alios vocare posse ad dictum consilium, sicut ipsis qui remansissent 
in dicto consilio et magistratui videretur. Et scribe communis teneantur 
denunciare magistratui presens capitulum, quociescumque consilium 
celebrabitur quod tangat aliquem dominum vel aliquam aliam personam 
cuius de fidelitate teneantur consiliarii vel aliquis eorum 75. 

[55] De non permittendo aliquo in consilio pro quo aliqua questio 
ponatur. 
Nulla persona permaneat in consilio pro quo aliqua questio proponatur; 
sed extra consilium stet quousque questio proposita fuerit terminata, nec magistratus 
inde licenciam petere possit vel celebrare consilium supra licencia 
impetranda. Et scribe communis teneantur denunciare presens capitulum 
potestati et iudici. 

——————— 

75 Per i feudatari ed i loro rapporti con il comune v. I 2, 61, 221, 222, 225 e n. rel. 

– 85 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De laudibus non nisi in consilio faciendis. 
Laudem nullam nec podesiam de cambio seu presaliis fieri faciam vel fieri 
permittam contra aliquem in mea iurisdictione, nisi in publico consilio et voluntate 
hominum consilii Albingane vel maioris partis ipsius. Et non possit fieri 
laus vel podesia vel dari licenciam cambiandi in forma predicta, nisi donetur 
per consilium ad lapides albos et nigros. Ita quod potestas vel iudex recipiat 
illos lapides in quodam sacculo secrete, et intra sacculum teneatur manus, ad 
hoc ne aliquis possit ibi ponere nisi unum lapidem. Et si acciderit quod maior 
pars sit lapidum alborum, fiat laus vel licencia detur, alioquin non. Et magi-
stratus teneatur celebrare consilium in duos dies ex quo ille qui fuerit derobatus 
vel pedagiatus si a dixerit et iuraverit se pedagiatum vel derobatum esse. 
De qua robaria sive pedagio stetur iuramento derobati vel pedagiati, si fuerit 
homo bone fame et predictam robariam sive pedagium non poterit per testes 
probare sibi factam esse vel se derobatum vel pedagiatum. Quod si per testes 
probare poterit, tunc testes recipiantur. Si vero ille qui fuerit derobatus vel 
pedagiatus amiserit valens soldorum centum et non ultra vel ab inde infra, 
tunc magistratus non teneaur inde celebrare consilium vel laudem fieri facere; 
sed possit dictus derobatus vel pedagiatus se cambire in Albingana vel di-
strictu cum nuncio communis vel maiori forcia si eguerit, quem nuncium et 
quam forciam magistratus sibi dare teneatur, quod cambium facere possit in 
personas eorum qui ipsum dirobaverint vel pedagium ab eo abstulerint, aut in 
personas hominum vel res loci, terre vel domini in cuius territorio fuerit dirobatus 
vel pedagiatus. Que omnia magistratus Albingane teneatur observare, 
prius tamen facta denunciatione domino terre vel locum eius tenenti aut magistratui 
vel vicario loci in cuius territorio facta fuerit derobatio vel pedagium 
ablatum; que denunciatio fieri debeat per nuncium communis Albingane vel 
litteras. Quod si denunciatio fieri non possit, tunc preconizetur per Albinganam, 
quod si in tres dies dicta derobatio vel pedagium non fuerit restituta, 
quod ab ipsa die in antea ille qui fuerit derobatus vel pedagiatus de valimento 
soldorum centum et infra per se vel per alium, possit se licentiam cambire super 
homines terre vel loci aut domini in cuius territorio fuerit dirobatus vel 
pedagiatus. Si vero ille qui fuerit dirobatus vel pedagiatus invenerit in Albingana 
vel districtu eum qui robariam vel pedagium sibi abstulerit, possit eum 
impune sua auctoritate personaliter detinere et coram magistratu adducere. 

a si: così la trascrizione Rossi, forse per ei. 

– 86 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De non faciendo instrumenta, condempnaciones vel apodesias 
que commune Albingane alicui dare teneatur. 
Potestas vel iudex non possit facere nec fieri facere alicui homini sive 
persone podesiam aliquam vel instrumentum sive instrumenta, in quo vel 
qua contineatur quod commune Albingane ei debeat dare seu solvere hes nec 
aliquam rem absque voluntate consilii, et omnes podesias et instrumenta facta 
vel facta alicui persone, quod commune Albingane sibi dare debeat hes vel 
aliquam rem absque voluntate consilii, sint casse et vacue et nullius valoris; 
que podixie, instrumenta, condempnaciones facte seu facta voluntate consilii 
registrentur et scribantur. 

[58] De consilio in aliquo die dominico ante missas in ecclesia Sancti 
Michaelis non tenendo nec in die sabbati. 
Ego magistratus in aliquo die dominico ante missas in ecclesia Sancti 
Michaelis non tenebo consilium generale, nisi pro factis communis et nisi 
magna et ardua necessitas imminet, nec in die sabbati per totam diem in aliquo 
loco, nisi necessitate predicta 76. 

[59] Ut laudes contra forenses ponantur in cartulario. 
Teneatur potestas Albingane intra mensem unum sui regiminis facere 
preconizari per civitatem Albingane per duo vel tria sabbata, quod quelibet 
persona Albingane et districtus habens laudem contra aliquem vel aliquos forenses 
vel communitatem alicuius loci, debeat illam laudem coram potestate 
vel iudice presentare. Qui potestas vel iudex habentem vel habentes laudem 

——————— 

76 I cap. I 49/58 contengono la dettagliata regolamentazione relativa al consiglio comunale, 
alla sua composizione e al suo funzioanamento: numero dei consiglieri, rigorosamente 
suddivisi tra nobili e mediani, presenze in consi glio, caratteristiche delle questioni da discutere, 
meccanismi di votazione. I consigli comunali si svolgevano originariamente nella cattedrale; 
solo a partire dal 1277 le riunioni appaiono tenute nel capitulum, acquistato dal comune quale 
sede degli uffici comunali (LAMBOGLIA, Il Palazzo Vecchio, e anche I 170). 

– 87 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
77. Et si invenietur 
solucionem factam fuisse de laude, teneatur laudem accipere et destruere. In 
quo cartulario nil scribatur nisi illud quod spectet ad scribendum occasione 
predicta, et ille qui habebit laudem nil debeat accipere vel accipi facere occasione 
sue laudis intra civitatem, nisi cum nuncio communis. Et potestas teneatur 
ei qui laudem habebit dare nuncium, semper quando fuerit requisitus 
vel dare in preceptis nuncio communis, qui semper debeat ire cum habente 
laudem ad accipiendo pro cambio sue laudis inter civitatem Albingane et per 
totum eius districtum; et illud quod capiet et capi faciet, si vendendum fuerit 
ad incantum, vendatur per nuncium communis et ad licitationes plus offerenti 
detur et nulla fraude in hoc adhibita; et precium ipsius rei vendite sit eius qui 
eam rem pro sua laude accepit. Et ille qui accipiet faciat scribi suum nomen 
in cartulario predicto et illud accipiet et a quo accepit. Et scribantur nomina 
omnium qui habent laudem vel habebunt, et iuxta nomen illius vel illorum 
cuius vel quorum laus erit, scribatur quantitas laudis, contra quem vel quos 
consecuta est laus, et semper illud quod ex ea receperit in solutionem. Et 
quando solutio de ipsa laude facta fuerit, potestas teneatur eam accipere et 
destruere et penitus annullare; et quicumque contra hoc fecerit, cadat a beneficio 
sue laudis ideo quod propterea vigorem non habeant nec valorem. 

[60] De non affidando extraneos contra quos homines Albingane ha-
bent laudes. 
Non possit nec debeat magistratus Albingane dare licenciam veniendi 
ad civitatem vel posse Albingane alicui persone nec et res suas affidare, contra 
quem aliquis civis Albingane laudem sit consecutus per magistratum civitatis 
eiusdem, vel qui habitet in castro, burgo vel villa seu civitate aut loco 
contra cuius homines vel commune aliquis civis Albingane laudem habeat per 

——————— 

77 Nell’archivio comunale non è rimasta traccia del cartulario qui descritto. Ogerio 
Scotto era podestà nel 1250-51 (ZUCCHI, p. 83). Per il registrum communis v. I 140. 

– 88 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[61] De citandis marchionibus, comitibus et castellanis. 
Siquis marchio, comes vel castellanus vel alius nobilis qui habeat iurisdictionem 
et homines, alicui civi nostro dare debuerit aliquam quantitatem 
pecunie numerate, et ipse civis et habitator coram me fecerit querimoniam, 
ego illum comitem, marchionem, castellanum aut nobilem, missis litteris, 
nuncio communis Albingane ad hoc misso, cui credam suo sacramento, dispensationem 
litterarum vel denunciationem factam vel faciendam commonebo 
ut in mensem unum ipse illi civi meo et habitatori de ipso debito faciat 
solutionem in pecunia vel rebus mobilibus, aut veniat si ei placuerit, ante me 
per se vel per procuratorem ydoneum, sibi facere rationem. Quod si non fecerit, 
vel si venerit et convictus fuerit, ipsum in petitione facta condempnabo 
et laudem contra ipsum et homines ipsius et bona et res ipsius et personas 
et res hominum ipsius ipsi fieri / (c. XVIII r.) faciam, si placuerit consilio, in 
quo consilio sint et esse debeant due partes omnium a consiliariorum ad minus, 
quarum duarum parcium due partes sint et esse debeant concordes declarando 
voluntates ipsorum ad lapides albos et nigros, secundum formam 
alterius capituli cuius rubrica est “De laudibus non nisi in consilio faciendis” 
b 78, ut tantum quantum fuerit condempnatio capere possit et habere de 
rebus ipsius et hominum eiusdem ubicumque inventis ex quibus maluerit, et 

——————— 

78 V. I 56. 

– 89 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Segue, dep.: car. b si placuerit consilio - faciendis: sul margine esterno. 

[62] De denunciando extranee curie ut meo civi faciat rationem. 
Siquis extraneus tenebitur civi et habitatori meo aliqua occasione, denunciabo 
curie ipsius extranei quod infra mensem unum a tempore denunciationis 
ipsi civi et habitatori meo iustitie faciat complementum; et si iusticiam 
non fecerit, arbitrio unius ex nunciis sive rociis, qui compellatur illuc 
ire ad expensas illius qui ius sibi fieri postulabit ad videndum si iusticiam 
fecerint prout debebunt, tunc ab inde in antea laudem fieri faciam contra 
ipsum extraneum et homines unde ipse fuerit. 

[63] Ut nullus compellat alium ad extraneam curiam. 
Laudabo publice in parlamento quod nullus de Albingana vel aliunde appellet 
commune, aliquem vel aliquos Albingane vel districtus ad extraneum 
iudicem vel ad extraneam curiam de aliquibus conventionibus vel contractibus 
sive brigis que inter eos emerserint, exceptis de causis murmuralibus et usuris 
et de hiis que circa ea spectant. § Et siquis hoc fecerit, et dampnum aliquod in 
persona vel pecunia vocati vel vocatorum ad extraneum iudicem vel curiam 
contigerit, de rebus illius vel illorum qui contrafecerit restitui faciam bona fide 
si potero, salva conventione inter commune Ianue et commune Albingane 
edita. § Et siquis contrafecerit, auferam ab eo libras XXV ianuinorum. 

[64] Ut nullus clericus citet aliquem ad extraneam curiam. 
Si clericus vel aliquis regularis aliquam personam de iurisditione mea de 
cetero citabit vel citari fecerit ad extraneam curiam, ego magistratus Albin


– 90 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[65] De clerico nolente facere rationem coram magistratu Albingane. 
Siquis presbiter vel clericus seu monacus aut alia persona regularis noluerit 
coram me potestate vel iudice civitatis Albingane vel consule facere 
rationem alicui civi vel civibus Albingane de eo vel de ea conquerenti vel 
conquerentibus, ego sibi nullam de aliquo quod peteret ab ipso cive vel civibus, 
vel ab aliqua alia persona de iurisditione et foro Albingane, faciam 
rationem a. 

a Siquis - rationem: l’intero capitolo è cassato da va - cat. Inoltre, sul margine esterno: cassatum 
est. 

[66] De cive citato ad extraneam curiam. 
Si aliquis clericus vel regularis seu alia persona de cetero citaverit vel 
citari fecerit, admonuerit vel admoneri fecerit aliquem vel aliquam, aliquos 
vel aliquas, civem vel cives Albingane, et si hoc dicto magistratui expositum 
fuerit vel nunciatum vel notorium, teneatur iam dictus magistratus Albingane 
usque ad diem secundam, per totam diem qua hoc sciverit vel ei dictum, 
nunciatum aut notorium fuerit, dicere et nunciare si poterit, illi clerico vel 
regulari vel alii a / (c. XVIII v.) persone qui civem seu cives Albingane citaverit 
vel citari fecerit, admonuerit vel admoneri fecerit, seu ad cuius postulationem 
citacio vel admonitio fieret, si tamen de citati vel citatorum, admoniti 
vel admonitorum voluntate fuerit, quod non citet vel admoneat civem vel cives 
Albingane, sed a citatione vel admonitione desistat, eidem clerico vel regulari 
vel alii a persone citanti vel citari facienti, seu admonenti vel admoneri 
facienti civem vel cives Albingane, denuncians et promittens facere eidem 

– 91 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or legales homines, scilicet de quolibet quarterio unum, qui iurent de taxando 
et providendo bona fide. Qua taxatione facta de ipsis expensis, teneatur 
magistratus facere ipsi citato vel citate, admonito vel admonite, seu citatis 
vel admonitis, refici expensas predictas infra mensem de rebus sive pecunia 
dicti communis. §Si vero dictus clericus vel regularis vel aliqua alia persona, 
ut dictum est, voluerit consequi ius suum sub dicto magistratu Albingane 
vel curia, de cive vel civibus citato seu citate, admonito vel admonite, citatione 
vel admonitione remissa, tunc teneatur magistratus Albingane reddere 
ei sive facere ius secundum iura communia, canonica et civilia, vel si magistratui 
citanti vel admonenti, vel ei qui citationem vel admonitionem fieri 
fecerit, placuerit, secundum capitula et statuta civitatis predicte et iura communia, 
canonica et civilia, prout ius redditur inter cives. § Et quociens causa 
vel questio cognoscetur vel ventilabitur inter civem vel cives et clericum vel 
regularem seu aliquam aliam personam sub magistratu vel curia Albingane, 
nulle expense fieri alicui civi vel civibus debeant de communi vel pecunia 
communis occasione illius cause sive questionis, que sub examine communis 
Albingane ventilaretur vel cognosceretur, salvis semper expensis reficiendis 
ut supra, et salva tamen conventione edita inter commune Ianue et commune 
Albingane, et salvis pactis contrahencium b. 

– 92 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
alii: così nel testo. b et salvis pactis contrahencium: sul margine interno. 

[67] De terris, sopennis et rebus communis venditis. 
Omnes venditiones et donationes factas publico instrumento per magistratum 
Albingane voluntate consilii et consensu civium civitatis eiusdem, 
aut per ipsum consilium, de terris, sediminibus et sopennis, teneatur magi-
stratus Albingane firmas et ratas habere. § Et si forte alique venditiones vel 
donationes facte invenirentur de rebus communis sine voluntate et consensu 
consilii, nullam firmitatem obtineant. Et non possit fieri pontile super commune 
a / (c. XVIIII r.) in aliqua parte civitatis Albingane, sub pena librarum X 
ianuinorum auferenda a quolibet contrafaciente, et ultra quod magistratus 
Albingane teneatur facere destrui ipso die quod fiet, expensis contrafacientis. 
§ Pontilia vero que nunc facta sunt in civitate Albingane non possint modo 
aliquo de novo reparari nec refici, nec aliquas tabulas vel canterios ibi pone-
re vel clavare, sub pena librarum XXV ianuinorum. Et teneatur magistratus 
facere observari predicta infra quatuor dies post quam sibi denunciatum 
fuerit, aliquo capitulo non obstante, sub pena sindicationis librarum XXV 
ianuinorum. § Et officiales publicorum teneantur predicta et contrafacientes 
inquirere diligenter, et magistratui denunciare contrafacientes, sub debito 
iuramento b. 

a Segue, depennato: in trevo. b in aliqua parte civitatis - iuramento: sul margine superiore. 


[68] De castris custodiendis. Rubrica. 
Si commune Albingane castrum, forciam seu podium muniri vel custodiri 
fecerit, vel statuerit muniendum vel custodiendum, teneatur regimen civitatis 
tunc per civitatem facere publice preconizari quod siquis illud castrum, 
forciam vel podium custodire voluerit, sibi detur et tradatur ad custodiendum, 
si fuerit talis persona que sit ydonea pro illo custodiendo, et que habeat 
in valens in bonis libras C ianuinorum vel possideat, et quod illud teneat 
pro communi, salvet et custodiat bona fide, et tradat cautionem de libris D 
ad minus, vel de pluri si videbitur magistratui; et pro medietate serviencium 
quos ipse habere debuerit sint balistrarii et pro duabus partibus cives, et alii 

– 93 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 79. 

a De castris custodiendis. Rubrica - observari: l’intero capitolo è riscritto su rasura di circa 
9 righe, e sul margine esterno; il testo presenta ulteriori abrasioni per cui la lettura in alcuni punti è 
stata eseguita con la luce di Wood. 

[69] De Villa Nova de Garso. 
Villam Novam de Garso potestas Albingane faciat fieri bona fide, et 
compellere omnes et singulos quibus fuerit septianna designata a 80 ut edificent 

——————— 

79 Il capitolo è stato riscritto forse in seguito a condizioni politiche mutate alcuni anni 
dopo la stesura degli statuti v. sopra, p. L-LII. Esso risulta però oggi un doppione del capitolo 
71, mentre in origine essi avevano probabilmente testi diversi: l’indice rimanda infatti a due capitoli 
distinti, con i titoli De castris custodiendis e De castris communis custo diendis; v. anche i 
capitoli I 223 e 224 e ACCAME, pp. 45-46. 

80 Il termine septianna, non appartenente alla redazione originaria ma riscritto su rasura, è 

– 94 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or menses, et videre quid ibi fuerit faciendum, et 
illud facere fieri suo posse ab ipsis habitatoribus; et etiam ipse potestas teneatur 
inquirere, sicut melius poterit, si omnes homines dicte ville habitant in 
dicta villa et ibi habent victualia sicut debent; et si invenerit aliquem contrafacientem, 
auferat contrafacienti pro qualibet vice soldos XX, et nichilominus 
compellendo contrafacientem et familiam eius ibidem habitare et victualia adducere 
et tenere. Et rectores teneantur iuramento speciali accusare contrafacientes 
publice potestati, sub pena soldorum viginti ianuinorum pro qualibet 
vice. Et aliquid contra hoc capitulum non possit magistratus Albingane pone-
re ad consilium, sub pena sindicationis librarum centum. § Et quociens fuerit 
proposita questio in consilio aliqua de dicta villa, seu occasione ipsius ville, 
vel aliquid quod tangere videatur dictam villam, potestas et magistratus Albingane 
teneatur facere legi in consilio generali, ante quam aliquis se absolvat 
in ipso consilio, presens capitulum. § Nec possit potestas seu aliquis pro eo 
habere expensas aliquas a communi, vel ab aliqua persona, nec petere seu recipere 
aliquid quando ibit ad visitandum dictam villam, seu pro visitatione ipsius 
ville. § Et quelibet persona de Villanova teneatur restringere totum 
vinum suum et omnia alia sua victualia intus dictam villam omni anno, sub 
pena et banno soldorum LX, quod potestas accipere teneatur, cuius banni due 
partis b sint communis et tercia pars sit accusatoris. § Et siquis de Villa Nova 
dimiserit habitaculum Ville Nove, causa eundi ad standum in aliqua terra alicuis 
domini istarum partium, teneatur magistratus accipere omnia bona illius, 

——————— 

di difficile spiegazione; esso sembra riferito ad un lotto del nuovo borgo costruito su iniziativa 
comunale; la pianificazione, documentata per altre “villenove” di poco posteriori, utilizza anche 
altri termini di difficile interpretazione: si v. COSTA RESTAGNO, La politica. 

– 95 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
81. / (c. 
XVIIII v.) 

Note marginali: sul margine esterno: ter in anno; syn.; sul margine interno: Villa nova, di 
mano settecentesca. 

a septianna designata: su rasura. b partis: così nel testo. 

[70] Ut in muro Ville Nove annuatim expendantur libre XXV. 
Ego magistratus Albingane tenebor omni anno expendere de denariis 
communis Albingane libras XXV, et etiam plus si de pluri videbitur consilio, 
in faciendo muro Ville Nove, quosque murus ibi factus et expletus fuerit, qui 
ordinatus est ibidem per consilium fieri de communi, et quousque dictus 
murus fuerit completus et muratus, de eadem altitudine qua est murus factus 
a parte superiori dicte ville, ita quod sit eiusdem latitudinis in summum, qua 
est dictus murus factus in superiori parte, et quousque dictus murus fuerit 
totus infrascatus interius et exterius, et quousque in ipso muro totum fuerit 
factum parapectum cum merlis; et debeat fieri ibi illud opus, in quo debent 
expendi ut dictum est annuatim libras XXV a kalendis maii usque ad kalendas 
octubris. § Et semper potestas teneatur facere iurare omnes muratores qui in 
ipso opere laborabunt, dari facere bonam maltam et sufficientem ipsi operi. 
§ Et citentur homines Ville Nove et requirantur ante quam detur dictum 
opus ad faciendum alicui, si illud opus facere voluerint. Predicta omnia fiant 
si placuerit consilio vel maiori parti ipsius, quod quidem a consilium potestas 
teneatur de mense maii celebrare b 82. 

——————— 

81 Per la fondazione di Villanova, avvenuta nel 1250 per delibera del comune, si v. COSTA 
RESTAGNO, La fondazione, dove sono editi questo capitolo ed il successivo cap. 70; esso era 
stato già commentato ed edito da ACCAME, rispettivamente alle pp. 48 e 232-233. Gli abitanti 
dei borghi di nuova fondazione godevano di particolari condizioni di agevolazioni fiscali, sancite 
da conven zioni non conosciute come testo ma spesso citate: v. I 37, 80. Il comune di Albenga 
perseguiva un sistematico disegno di organizzazione del territorio, realizzato con la fondazione 
di numerose villenove dal 1250 al 1288, e rappre senta il principale esempio di pianificazione 
territoriale in Liguria. Si v. COSTA RESTAGNO, La politica e il recente volume I borghi nuovi. 

82 Le modalità di costruzione delle mura di Villanova prescritte dal testo di questo capi


– 96 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a segue, espunto: capitulum. b predicta omnia - celebrare: sul margine esterno. 

[71] De castris communis custodiendis. 
Si commune Albingane castrum, forciam seu podium muniri vel custodiri 
fecerit, vel statuerit muniendum vel custodiendum, teneatur regimen civitatis 
tunc per civitatem Albingane facere preconari publice, quod siquis vult 
illud castrum, forciam seu podium custodire, sibi detur et tradatur custodiendum, 
si fuerit talis persona que sit ydonea pro illo custodiendo, et que habeat 
valens in bonis libras C ianuinorum vel possideat; et quod illud teneat pro 
communi, salvet et custodiat bona fide, et inde det ydoneam cautionem de 
libris quingentis ad minus, vel de pluri si videbitur magistratui a. Et pro 
medietate servientum quos ipse habere debuerit sint balistrarii, et pro duabus 
partibus cives, et alii adminus habeant spallerias, scuta et capellinas, et 
habeat et teneat ibi biscoctum et legumina et aquam per dies XV; et de hoc 
observando det ydoneam securitatem, alioquin sibi non detur ad custodiendum 
nec tradatur. § Et si ille cui traditum fuerit aliquod podium, castrum 
vel forcia aliqua ad custodiendum pro communi non observaverit ut continetur 
in capitulo, amittat semper pro banno pro qualibet vice soldos LX; quod 
bannum potestas ab eo auferre teneatur. §Insuper potestas teneatur diligenter 
inquirere de tribus in tribus mensibus, eundo ad ipsa castra secrecius 
quam poterit, si castellani habebunt in ipsis castris ea omnia que habere de-
bent; et si invenerit contrafactum, teneatur ei auferre ut supra. § Et quilibet 
castellanus, seu ille cui datum fuerit castrum ad custodiendum, teneatur et 
debeat salvare et custodire universas res et arma communis sibi consignata, 
et in exitu suo ipsa omnia restituere et consignare successori suo, seu nuncio 
dicti communis, sub pena soldorum C, et nichilominus teneatur ad restitutionem 
predictam faciendam; et de ipsa consignatione debeat facere fieri publicum 
instrumentum, quod ponatur in registro communis iuxta scripturam factam 
de incantatione ipsius castri. § Et predicta locum habeant tempore pacis, 

——————— 

tolo corrispondono a quanto si riscontra nelle mura del borgo ancora conservate: si v. PAOLI. 
Le stesse norme di costruzione vengono ripetute per le mura di Cisano, di Borghetto e per il 
castello di Ligo: v. I 148, 194, 207, 212. 

– 97 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b 83. 

a de libris - magistratui: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b et pre-
dicta - observari: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[72] De turribus et domibus muniendis. 
Non possit nec debeat rector Albingane munire turres vel domos aliquas, 
nisi de hominibus habitantibus et existentibus intra civitatem Albingane 
vel districtum, et qui sint cives Albingane, / (c. XX r.) nisi voluntate 
consilii. Et magistratus teneatur facere iurare illos qui ascendent dictas domos 
vel turres eas salvare et custodire et illos quorum sunt ad honorem 
communis Albingane, nisi essent contra commune a. 

Note marginali: a c. XIX v., sul margine esterno, disegno di torre. 

a Et magistratus - Albingane: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[73] Ut potestas non possit munire turres, nisi primo super hoc consilio 
celebrato, et voluntate consilii. 
Non possit nec debeat potestas aut iudex munire turres, vel facere 
muniri seu munitas tenere ultra dies tres vel IIIIor, nisi ad voluntatem hominum 
consilii vel maioris partis. § Et possit magistratus communis Albingane 
munire turres et tenere munitas turres et domos Albingane ultra ipsos 
dies IIIIor, tantum quantum placuerit a consulibus b Albingane 84. 

——————— 

83 V. I 68 e n. 79. 

84 Il testo dei capitoli 72 e 73 chiarisce la funzione ancora militare e difensiva-offensiva 
delle torri urbane alla fine del secolo XIII; è evidente mente dovuto ad un tentativo di limitare 
le lotte tra fazioni cittadine e la guerriglia urbana. Maggiori dettagliate norme in proposito 
sono date da un capitolo aggiunto in calce allo statuto, in data posteriore alla stesura originaria: 
III 124. Il cap. 72 è edito in COSTA RESTAGNO, p. 109. Per il problema delle torri urbane v. 
SETTIA, La casa forte. 

– 98 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Segue, depennato: abbati populi. b consulibus: sul margine esterno. 

[74] Ut rescindatur societas per quam merces venduntur cariores. 
Teneatur potestas Albingane inquirere et facere inquiri, si ab eo fuerit 
requisitum, si aliqui college, qui sint seu operentur in eodem officio in Albingana 
vel districtu in emendo vel vendendo, si ceperunt se simul vel societatem 
fecerint ad emendum. Ita quod per ipsam societatem res seu merces cariores 
emantur vel vendantur; et si invenerit talem societatem, facere rumpi 
et eam rumpere teneatur. § Et si potestas invenerit contrafactum, teneatur 
auferre ei vel eis qui contrafecerint pro banno qualibet vice soldos X, nisi 
illud fecerint in eadem statione. Item quod alique persone non debeant facere 
in Albingana vel districtu aliquod collegium, societatem vel compagnam, in 
emendo, vendendo, quoquo modo alienando vel aquirendo contra aliquos, 
nec molinarii in molendinis nec tiratores ad ipsa nec aliqui alii sive alie persone 
super aliquo negocio faciendo ymo quidquid ordinamentorum, statuto-
rum, collegiorum et societatum fecerint nullum sit et irritum ipso iure. Et 
ultra condempnetur quodlibet collegium vel societas de predictis in soldis LX 
et quelibet persona ipsorum in soldis XX ianuinorum. Et nichilominus collegiorum 
et societatum predictarum quodlibet rescindatur et nullius sit valoris. 
Et hoc locum habeat etiam si per ipsa non venderentur merces cariores, non 
obstante quod supra dicitur in dicto capitulo et rubrica. § Et hoc capitulum 
locum habeat tam in preteritis quam futuris, nisi ex licentia consilii fierent a. 

a Item quod alique persone - fierent: sul margine superiore, in parte abraso: si è fatto ricorso 
alla luce di Wood. 

[75] De fontibus et puteis. 
Teneatur magistratus Albingane facere scurari omni anno semel puteum 
Auree, qui est in quarterio sancti Syri, et puteum Turlate qui est in eodem 
quarterio, et habere et tenere in quolibet ipsorum puteorum ciconiam, catenam 
et rexentarium continue per totum annum, si placuerit consilio a. § Et 

– 99 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or bonos et legales homines, cum quorum consilio faciat 
aptari et meliorari fontem predictum arbitrio ipsorum, usque ad kalendas 
iulii; que omnia et singula supradicta fieri debeant expensis et de pecunia 
communis 85. 

a si placuerit consilio: sul margine esterno. 

[76] Ut nichil expendatur de collecta nisi in re pro qua imposita fuerit. 
Si aliqua collecta vel mutuum imposita vel impositum fuerit pro aliqua 
occasione in Albingana, nichil de illa collecta expendatur, nisi in illis expensis 
vel negociis pro quibus et occasione quorum imposita fuerit, et nisi in 
expensis necessariis in ipsa collecta vel mutuo colligenda vel colligendo. 
§ Excepto si esset superfluum in ea vel in eo, et tunc expendatur ad voluntatem 
hominum consilii. 

[77] Ut ille super quo scripta fuerit possessio solvat collectam. 
Si aliqua possessio scripta fuerit, vel res, in cartulario poderii Albingane 
super aliquem vel in posse alicuius persone, ille in cuius posse fuerit scripta 
inde collectam solvere teneatur, nisi probaverit et ostenderit illam personam 
que possessionem vel rem illam habeat; quo probato, ponatur in eius posse 
qui eam habuerit, si poni debuerit, et diminuatur de posse illius in cuius 

——————— 

85 Per i pozzi cittadini e la loro localizzazione v. COSTA RESTAGNO, pp. 67- 68, dove il 
cap. è edito. Il puteus Turlate è stato messo in luce in recenti scavi (estate 1991), in una posizione 
che corrisponde esattamente a quella già indicata dalla cartografia, in particolare dalla 
pianta di Matteo Vinzoni del 1750, conservata nel Civico Museo Ingauno. Un esempio ancor 
oggi quasi intatto di pozzo medievale è quello del centro di Villanova, che ha appunto ciconia, 
catenam et rexentarium. Per il fonte addossato alle mura v. anche I 39. 

– 100 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a debebit tallea, collecta vel dacita, 
licet eam non possideret tempore impositionis ipsius, et auctor sive illa persona 
a qua aquisiverit rem predictam per magistratum compellatur restituere 
predicta possidenti, cum solverit omne id et totum quod per dicta dacita solverit 
tallea, dacita vel collecta incontinenti, nullo porreto libello et iuris or-
dine quolibet pretermisso, sed ad requisitionem tantum ipsius qui solverit, 
vel alterius tantum persone legitime pro eo verbo factam; et hoc sive in aquirendo 
siverit dictam collectam solvi debere, sive non b. Et quod dictum est 
de rebus predictis, licet dictum verbum rei generale sit, intelligatur omne 
dictum. Et locum habeat in omnibus gabellis communis Albingane, cum 
omnibus locis super dictis gabellis ordinatis, et restringentur c dicte gabelle 
in registro communis sicut res immobiles; solvatur tamen per cives Albingane 
de ipsis tam quam de alio mobili qui solvetur; per extraneos autem qui ha-
bent gabellam vel locum in communi Albingane, solvatur tamquam de immobili. 
§ Omnes vero possessiones posite in districtu Albingane, sive sint 
civium sive extraneorum, sive habitent Albinganam sive non, teneatur solvere 
talleas, dacitas, collectas et avarias communis Albingane, et honera ipsis 
imposita intelligantur esse imposita ipsis rebus et in personis pro rebus et 
prout melius et utilius erit pro commune Albingane, et per ipsum commune 
possit melius exigere d 86. 

——————— 

86 Questo e il precedente capitolo 76 codificano il sistema fiscale del comune di Albenga, 
basato sulle imposte patrimoniali desunte da un registrum dei beni o estimo, imposte finalizzate 
di volta in volta ad una spesa ben determinata. Già nel 1260 è testimoniata l’esistenza di un 
cartularium ... ad inquirendum totum posse tam in mobile quam immobile civium, redatto per 
conto del comune dal notaio Ricobono Rosso (ACA, I, Perg., 151). Nel 1273, sotto il podestà 
Nicola Cigala, veniva redatto un nuovo cartularium extimi (ZUCCHI, doc. XXV). Per il periodo 
appena successivo sono del resto documentati l’incanto e la vendita, da parte del comune, della 
gabella possessionum seu rerum immobilium (ACA, I, Perg., 518, 1291 sett. 28, 669, 1312 ott. 2, 
824, 1349 ag. 8) Esisteva però, accanto alla patrimoniale, anche il focatico, citato da questo 
stesso statuto e da altri documenti: v. I 8 e n. rel. Il meccanismo fiscale del comune è ampiamente 
documentato per i secoli successivi: la prima serie di registri di tipo fiscale conservata è quella 
relativa alla imposta riscossa dal comune nel 1326, che era suddivisa in patrimoniale, basata su 
un registrum di beni immobili e mobili dei cittadini, come risulta dai frammenti dell’estimo relativo, 
di poco precedente (1323), e focatico (v. COSTA RESTAGNO, Popolazione). Successivamente, 
gli elenchi di cittadini che dovevano pagare l’imposta, anch’essi chiaramente desunti dagli estimi, 
hanno inizio dal 1362 (ACA, I, Magistri Rationales). Ma soprattutto la importante serie dei 

– 101 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Segue, espunto: et solvi. b Et teneatur collectam - sive non: su rasura di circa 4 righe. 
Il periodo risulta di difficile interpretazione, probabilmente per erore del copista; il senso del 
testo sarebbe chiaro espungendo la frase cum solverit omne id - incontinenti. c restringentur: 
così nel testo. d Et quod dictum est - exigere: sul margine inferiore. 

[78] De ferrariis Rubrica a. 
Ferrarii qui ferrant vel faciunt ferros vel fecerint ad ferrandum equos, 
runcinos,/ (c. XX v.) mulos et mulas, roncenos et iumenta debeant acipere b 
de quolibet ferro, clavis et clavatura denarios c V tantum d, et de ferro asini 
seu asine, clavis e, et qui contrafecerit amittat pro banno qualibet vice soldos 
V, et teneantur habere semper ferros et clavos sufficienter. § Et omnes ferrarii 
teneantur et iurare debeant in presentia magistratus recalçare et facere de 
novo massas et sapas suis expensis de omnibus excepto ferro cuiuslibet, percipiendo 
pro qualibet sapa sive massa recalçata denarios VIII tantum et non 
plus. Si vero novam sapam vel massam fecerit, habeat ab Albinganensi cui 
fecerit denarios XVIII ianuinorum tantum pro qualibet de novo facta, et quas 
de novo fecerint vel recalçaverint, teneantur eas aguçare sive acuere et manicare 
qui requisiti fuerint, sine aliquo precio; et qui contrafecerit in aliquo 
predictorum, amittat pro qualibet vice soldos XX. § Et dicta precia augeantur 
et casentur arbitrio officiariorum stanciarum communis Albingane, ad que 
taxanda, ordinanda et arbitranda compellantur dicti officiales per magistratum 
Albingane predicta facere et adimplere; et prout ordinaverint observetur, 
et si dicti ferrarii post contrafecerint, puniatur ut supra, quos dicti officiarii 
accusare possint, quorum accussis credatur, quam f taxationenm preciorum 
predictorum facere teneantur; sed quod predicta fiunt sive fient in 
cumstantibus partibus Albingane, arbitrio dictorum officiariorum. Et dicti 
officiarii teneantur laborare ferrum unicuique civi Albinganensi et districtuali 
quod sibi portaverit, tam azarium quam ferrum molle, in unoque suo opere 
sive labore, sub pena predicta. Item quod nulla persona civis vel extranea, 

——————— 

Registra o estimi dell’archivio comunale, che ha inizio nel 1420 (ACA, I, Registrum) rispecchia 
lo stesso sistema, e sta alla base dell’imposizione fiscale; si v. oltre I 137, 145, 151 e, per un’analisi 
dei registra quattrocenteschi, COSTA RESTAGNO, pp. 79-114, e MASSONE. Per i registri di 
contabilità comunale prescritti dagli statuti v. I 21, 140, 190, 195, 196 e n. rel. Per le proprietà 
degli enti assistenziali e la relativa riscossione v. oltre I 92, III 114. 

– 102 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
g 87. 

Note marginali: a c. XX r., sul margine esterno: iurent ferrarii. 

a De ferrariis: su rasura; rubrica: sul margine esterno. b roncenos - acipere: su rasura; 
segue rasura e, depennato: ab habitatoribus Albingane. c Segue, espunto: IIIIor. d V tantum: 
in sopralinea. e Segue, depennato: clavatura denarios III tantum. f Segue, depennato: 
g. g Et dicta precia augeantur - predicta: sul margine inferiore. 

[79] De hiis qui veniunt nuper habitare Albinganam. 
Siquis venerit ad habitandum Albinganam vel districtum, non cogatur 
facere aliquas expensas in avariis communis usque ad annos V de rebus quas 
secum adduxerit, sed exercitum et cavalcatam vel cavalcatas et guaitas in defensionem 
civitatis et districtus facere teneatur. Magistratus Albingane qui 

——————— 

87 Gli attrezzi e gli oggetti elencati sono identificabili nella terminologia ancor oggi utilizzata 
da agricoltori e muratori locali. 

– 103 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a submitere 
se protetioni communis Albingane, et homines ipsius universitatis fieri 
cives, teneatur et debeat magistratus Albingane recipere et tenere et eos 
tractare tam quam alios cives Albingane, ad que omnia teneatur magistratus 
Albingane infra dies octo post quam sibi denunciatum fuerit, si placuerit 
consilio super hoc celeblato b. 

a rasura con macchia, cm. 2,5. b Magistratus Albingane - celeblato: sul margine superiore, 
alquanto corroso; si è fatto ricorso alla luce di Wood. 

[80] De hiis qui volunt fieri cives. 
Si homines alicuius loci, universaliter vel usque in terciam partem, voluerint 
fieri cives Albingane, potestas teneatur eos recipere in cives secundum 
voluntatem consilii super hoc prius celebrati, recipiendo securitatem de 
expendendo in avariis communis Albingane pro quantitate seu quantitatibus 
ordinatis in consilio; et aliter potestas non possit recipere aliquem vel aliquos 
in civem, nisi voluntate consilii, recipiendo tamen securitatem de expendendo 
in forma predicta. § Eo salvo, quod si illi qui cives esse vellent tenerentur in 
aliquo alicui civi meo, deberent dare ydoneam cautionem solvendi quicquid 
convicti essent in curia Albingane. § Et eo salvo, quod si aliquis dominus 
illorum deberet aliquid dare alicui civi Albingane, debeant similiter illi qui 
vellent cives esse dare in Albingana securitatem de dando cui debebit dominus 
debita que tenerentur dare ipsi domino suo. § Exceptis hominibus alicuius 
vel aliquorum civium Albingane, pro quibus hominibus expendatur in 
avariis communis Albingane. § Hoc capitulo non preiudicante nec preiudicare 
possit in aliquo Ville Nove. 

[81] De non recipiendo aliquem in civem Albingane, nisi venerit ad 
habitandum Albinganam. 
Non possit de cetero recipi aliquis qui sit de extra districtum Albingane 
in civem Albingane, nisi venerit ad habitandum in ipsa civitate vel districtu. 

– 104 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 88. 

a videlicet quantum ad honores- possint: sul margine esterno. 

[82] De quantitate ambaxatori danda. 
Si legatus vel ambaxator pro communi Albingane fuerit constitutus, et 
duas duxerit equitaturas, in una quaque die qua steterit a die motionis sive 
post et ipsa die motionis, det et solvat magistratus Albingane de communi 
vel faciat solvi eidem soldos VII tantum de proventibus et redditibus communis 
Albingane. Et si unam duxerit equitaturam soldos V, et si per mare iverit 
soldos III. § Et ab ea die qua dimiserit equitaturam in ipsa ambaxata, non 
habeat ab ipsa die in antea nisi soldos III tantum in die, et plus et minus ad 
voluntatem consilii. Et hec clausula plus et minus ad totum capitulum referatur, 
et ad omnia que continetur a in eo. Et semper quando ambaxiatores in 
consilio b eligerentur, incontinenti in ipso consilio et per dictum consilium 
eisdem salarium statuatur c. 

a continetur: così nel testo. b Segue, depennato: l. c et plus et minus - statuatur: sul 
margine esterno. 

——————— 

88 Al testo dei tre capitoli 79, 80 e 81 fanno riscontro le concessioni di cittadinanza, frequenti 
in ACA, I, Consilium, passim; v. anche Accame, pp. 51-52. 

– 105 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De equitatura non accipienda per magistratum Albingane. 
Non possit nec debeat magistratus Albingane accipere equitaturam alicuius 
civis Albingane ipso invito, neque voluntate consilii, nec per ipsum 
consilium ab eo cuius fuerit possit accipi vel auferri. / (c. XXI r.) Excepto pro 
neccessitate communis, in quo casu magistratus possit accipere et ducere et 
duci facere per totum districtum Albingane, sed extra districtum non possit 
ipsam equitaturam ducere vel duci facere, sine voluntate illius cuius esset dicta 
equitatura, dando loerium de ipsa equitatura secundum quod datur aliis 
equitaturis que locantur. § Ab illis autem qui locant vel locare soliti sunt 
equitaturas, sive sint cives sive non, possit magistratus accipere et accipi fa-
cere eorum equitaturas, dando eis locationem diurnam secundum quod soliti 
sunt accipere vel habere pro equitatura, non obstante aliquo capitulo a 89. 

a Ab illis - capitulo: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[84] Ut aliquis non cogatur per magistratum ad intercedendum. 
Non possit nec debeat aliquis civis Albingane cogi per potestatem vel 
iudicem, seu per consilium civitatis Albingane vel aliquem loco eorum, ad 
promittendum vel obligandum se, nec ad mutuandum, intercedendum vel 
fideiubendum contra suam voluntatem versus aliquem vel aliquos, seu versus 
aliquam universitatem vel commune seu capitulum vel collegium pro communi 
Albingane, seu pro alia persona vel personis, sub pena syndicacionis 
librarum XXV, quas sequens regimen teneatur sub dicta pena auferre ei vel 
eis, potestati vel iudici vel alii qui fecerit in predictis contra istud capitulum 
consilium celebrari. 

[85] De cambio in exercitu vel andata recipiendo. 
Cambium teneatur potestas ydoneum recipere in andatam vel exercitum 
que non fiat generaliter per commune in armamento ligni vel lignorum. Et 

——————— 

89 La locazione di cavalli al comune è documentata di frequente: si v. ad es. ACA, I, 
Perg., 453, 1280 apr. 30; si v. anche I 233. 

– 106 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or bonorum 
hominum a, unius de quolibet quarterio electorum per consilium ad 
brevia privata, quorum quatuor sint nobiles et alii mediani, et iurent dictum 
arbitrium bene et legaliter exercere, quod quidem arbitramentum recusare 
non possint, aliquo capitulo non obstante b, in andatam vel exercitum non 
generale aut armamentum, non possit personaliter mitti in eo nec debeat 
forciari ad eundum c 90. 

a Segue, depennato: electorum per magistratum ad eundum. b unius de quolibet quarterio 
- obstante: sul margine esterno. c ad eundum: in sopralinea. 

[86] De alveo Arocie et Neve determinando. 
Potestas teneatur infra duos menses sui regiminis post introitum per illos 
vel per alios qui inceperunt inquirere quod non habeant ad faciendum in 
contrata illa, facere inquiri, terminari et distingui alveum Arocie et terram 
que pertinet communi iuxta ipsum alveum a ponte Sancte Marie de Arocia 
usque a ad rocam Clovariam de Villa Nova b 91, et a terminis sive lignis ultra 
versus alveum non possit aliquis edificium facere. § Idem observetur in 
flumine Neve, quod potestas faciat inquiri, terminari et distingui alveum 
Neve, a molendino Suarete 92 usque inter Arociam. Ita quod ultra terminos 
vel signa versus Nevam aliquis non possit edificium facere vel tenere in 

——————— 

90 Per le norme sull’esercito v. I 4, 113, 228; III. 

91 Il ponte Sancte Marie de Arocia si identifica con il Pontelungo, che altrove nello statuto 
è citato come pons Arocie (per i corsi d’acqua e la localizzazione dei ponti v. ZUCCHI, Topografia; 
per la toponomastica v. PETRACCO SICARDI); il nome è riferito alla chiesa e ospedale 
di Santa Maria, probabile fondazione monastica sorta appunto in funzione del ponte e della 
via di transito: LAMBOGLIA, La datazione. La clusa molendini Sancte Margarite si trovava forse 
presso Lusignano, la cui parrocchiale ha appunto tale titolo; la rocha Clovaira (Crovaira, Corvaira), 
toponimo che ricorre per almeno tre località dell’albenganese (in valle Arroscia, presso 
Villanova e presso Pietra), va probabilmente in questo contesto identificata con la fortificazione 
di origine feudale posta su un’altura presso Villanova: ZUCCHI; COSTA RESTAGNO, 
Contributi. 

92 Il molino Suarete o della Sciorea era uno dei più importanti sul corso del Neva: v. 
NOBERASCO. 

– 107 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c 93. 

a Segue, depennato: ad clusam molendini Sancte Margarite. b ad rocam Clovariam de 
Villa Nova: sul margine interno. c Et potestas - fuerit: sul margine esterno. 

[87] De non faciendo edificio in alveo Arocie et removendo quod ibi 
factum est vel plantatum. 
Nulla persona de cetero faciat aliquod edificium, clusam vel palaficatam 
aut aliquod aliud opus in alveo Arocie a a roca Clovaria de Villa Nova b in 
iusum usque ad pontem Sancte Marie de Arocia, infra terminos qui ibi positi 
sunt; et qui contrafecerit solvat pro banno qualibet vice soldos C. § Et si forte 
aliquod edificium sive palaficata aut clusa seu aliquod aliud opus ibi factum 
vel facta fuerit, removeatur inde per eum qui fecit illud vel illam, aut 
per heredes ipsius. § Et si ille qui fecerit illam vel illud vel heredes ipsius 
non invenirentur, removeatur per illum cuius est terra que proximior est illi 
cluse, palaficate vel operi, infra dies VIII postquam ad aures eius pervenerit. 

——————— 

93 I tre capitoli I 86, 87 e 88 riflettono la cura per gli alvei del Centa e dei torrenti che 
concorrono a formare il fiume, cura che emerge costantemente, come una delle principali problematiche 
della gestione comunale, sia dalla legislazione sia dai documenti amministrativi del 
comune. Nei capitoli 86 e 87 è indicato con precisione il corso dell’Arocia, nome del torrente principale 
tra quelli che formano il Centa e che è mantenuto quale nome dell’intero corso d’acqua 
fino alla metà del secolo XIII; da tale epoca, quando avviene la deviazione a sud della città, il 
nuovo braccio viene chiamato Centa; e progressivamente questo nome prevarrà sull’antico. 
Poiché viene preso in considerazione solo l’alveo dell’Arocia dal Pontelungo verso monte, è probabile 
che questi capitoli risalgano ad una redazione anteriore alla deviazione del fiume, datata 
tra 1252 e 1254; del resto il capitolo I 177 ripete le norme relative alla manutenzione dell’alveo 
del fiume, ampliandole ma riferendole esplicitamente al flumen Centa deversus ripam civitatis; es-
so è certo, di conseguenza, attribuibile ad epoca posteriore alla deviazione; per la datazione della 
deviazione stessa ed i documenti relativi v. ZUCCHI, Topografia. Per i problemi di tipo geologico, 
storico, topografico e toponomastico relativi al fiume v. gli atti del convegno Il Centa. Per la 
topografia e la cartografia storica del fiume e dell’intero territorio v. Il territorio di Albenga. Un 
riferimento ai due ponti sui due rami del fiume, l’Arocia a nord ed il Centa a sud della città, 
nel cap. I 39; norme per la costruzione del ponte sul Centa nel cap. I 108; per la cura dei corsi 
d’acqua v. anche I 105, 106, 107, 108, 109, 111, 163, 177, 183. I cap. 86/88 sono editi in 
ZUCCHI, Topografia, pp. 29-30. 

– 108 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c. 

a Segue, depennato: ad clusam molendini sancte Margarite. b roca Clovaria de Villa 
Nova: in sopralinea. c Non possit - aparebit: sul margine superiore, parzialmente abraso. 

[88] De driçando Nevam. 
Teneatur potestas infra mensem sui introitus, si ei denunciatum fuerit, 
ponere duos homines, unum de Leyca et alium de Valirano, qui debeant superesse 
ad faciendum driçare flumen Neve sicut eis melius videbitur, a terra 
Petri Guidi, ipsa terra comprehensa, usque ad terram de Valirano Oberti 
Ogerii, ad expensas illorum qui habent terras ibi, et qui videbuntur meliorari 
de driçamento dicti fluminis arbitrio predictorum, tam in emendo terras 
pro dicto driçamento, quam in aliis expensis, quod officium predicti iurare 
teneantur bene et legaliter facere et arbitrari, non obstante aliquo capitulo 94. 

——————— 

94 Il testo del capitolo è riferito come i precedenti al controllo delle acque ed in particolare 
del Neva, cui devono attendere uomini delle “ville” di Leca e Valiranum, l’attuale Bastia; per 

– 109 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De nundinis faciendis. 
Potestas Albingane teneatur et debeat facere fieri anuales nundinas, 
scilicet semel in anno, si placuerit consilio vel maiori parti, quod consilium 
potestas celebrare teneatur infra dies quindecim ytroytus sui regiminis a; 
quarum nundinarum stationes debeant designari et dari XV die intrante iunio 
ad brevia, et ab ipsa die usque ad dies VII proxime tunc sequentes debeant 
esse facte et cooperte; et in sequenti die gentes que ibi stationes acceperint 
stare cum mercibus suis et victualibus; et quelibet persona que stationem acceperit, 
ipsam debeat fecisse usque ad dictum terminum, et ipsam ut supra-
dictum est habitare, et vendere in ipsa. § Et ab ipsis VII diebus usque ad kalendas 
iulii debeant stare plene, et quilibet infra dictum tempus possit caparrare, 
et in ipsis kalendis arrumpi debeant, ita quod quilibet possit emere et 
cambire et merces inde extrahere ad suam voluntatem. Et ab ipsis kalendis 
durare debeant usque ad VIII dies proxime tunc sequentes, et non ultra aliqua 
subtilitate ingenii; ita quod contra hoc capitulum non possit consilium celebrari; 
que nundine fiant et ordinentur sicut melius poterunt ordinari. § Et 
mittantur nuncii ante per mensem ad loca consueta, sicut consuetum est venire 
volentibus pro ipsis nundinis nunciandis. § Et quelibet persona intra civitatem 
et extra durantibus nundinis possit licenter vendere vinum et impune, 
ac si nundine non fierent. § Guardie vero nundinarum non possint nec 
debeant ab aliquo cive et districtuali Albingane accipere, petere vel habere 
aliquid pro aliquibus rebus ibi venditis, alienatis vel apportatis, nisi ab illis 
personis que stationes haberent, a quibus possint accipere et habere sicut 
consuetum est; et dentur stationes ad brevia, exceptis stationibus draperiorum. 
Et dicte guardie sint boni et legales, et qui habeant in bonis immobilibus 
libras XXV ianuinorum, et aliter aliquis non possit esse custos sive guardia. 
§ Eo salvo quod stationes merçariorum primo dari debeant ad brevia inter 
cives quam inter extraneos, et datis stationibus civibus, extranei sicut per ordinem 
venient accipiant stationes. Ita quod nullus civis pro aliquo merçario 
extraneo possit stationem accipere 95. 

——————— 

il corso del Neva e le costruzioni relative, ponti, molini ecc., v. NOBERASCO; si v. anche i risultati 
del recente scavo lungo il letto del Neva, in corso di studio. 

95 Per le nundine o grandi fiere annuali (NIERMEYER, p. 724) v. anche I 33, 60; III 15, 76. 
Il capitolo è edito in COSTA RESTAGNO, p. 125. 

– 110 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a si placuerit - regiminis: sul margine esterno. 

[90] Ut nullum capitulum preiudicet fratribus minoribus. 
Nullum capitulum quod factum sit vel fiet in libro isto preiudicet vel 
preiudicare possit ecclesie vel domui fratrum minorum, nec predicatorum a, 
excepto capitulo cuius rubrica est “Ut femina tradita in matrimonium non 
habeat facultatem amplius requirendi” b 96. 

(a) nec predicatorum: sul margine interno. (b) Excepto - requirendi: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. 
[91] Ut fratres minores sint exempti a gabellis. 
Cum fratres minores et predicatores (a) vivant de elemosinis sibi datis, 

——————— 

96 V. II 90. Dalle norme che regolano la vita comunale di Albenga i francescani risultano 
rivestire una posizione di privilegio. Il primo documento che li nomina li mostra già incaricati 
di una delicata missione da parte del comune, la ricerca degli uomini di una nave di Albenga 
naufragata sulle coste della Catalogna (ACA, I, Perg., 45, 1244 mag. 12). Non sappiamo se risalga 
agli stessi anni l’impianto della loro prima sede in città: certo un documento del 1282 prova 
come il convento albenganese fosse già organizzato ed accogliesse frati provenienti da regioni 
diverse: ne nomina infatti il lettore, Giacomo de Valencia, ed altri due frati di cui uno era locale 

– di Lusignano – e l’altro proveniva da Cremona (ACA, I, Perg., 525). L’insediamento domenicano 
è alquanto posteriore, e deve ascriversi agli anni appena precedenti la redazione dello statuto: 
infatti il cap. I 250, De audiendis fratribus predicatoribus, che riprende, anche se molto brevemente, 
le norme formulate nel cap. I 92 per i francescani, fa parte dei capitula nova, cioè dei 
capitoli redatti completa mente ex novo in occasione della revisione statutaria del 1288; osserviamo 
anche che sistematicamente, ad ogni capitolo della prima parte che riguarda o anche solo 
nomina i francescani, vengono aggiunti a margine, e quindi dopo la stesura del testo, i frati predicatori. 
Risale del resto proprio all’anno precedente lo statuto il primo documento che prova 
come il convento domenicano fosse già organizzato in Albenga con un vicario e vari frati (AOA, 
Perg. A 54, 1287 mag. 23; v. pure A 56, 1288 genn. 24). Nello stesso anno un frate predicatore 
ed un frate minore sono inviati come ambasciatori del comune al marchese di Clavesana (ZUCCHI, 
docc. LX e LXI). Per i due conventi v. COSTA RESTAGNO, pp. 49-52 e ROSSINI, pp. 119131. 
Per i francescani e, in alcuni casi, i domenicani, v. I 91, 92, 93, 94, 162, 199; III 82. V. anche 
ACCAME, pp. 53-54. 
– 111 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a et predicatores: sul margine esterno. 

[92] De custodibus caritatis et sindicis fratrum audiendis in causis absque 
lamentatione et pignere banni. / (c. XXII r.) 
Cum inter ceteras virtutes caritas obtineat principatum, et qui manet 
in caritate in Deo manet, et Deus in eo, statuimus quod omnes illi qui nunc 
sunt custodes sive ministri caritatis quam faciunt vel facere consueverunt seu 
de cetero facient scoferii Albingane, et alii qui eidem caritati auxilium dant 
et dabunt, et omnes illi custodes vel ministri dicte caritatis qui de cetero pro 
tempore fuerint, et quilibet ipsorum custodum seu ministrorum nomine ipsius 
caritatis, audiantur in iure a magistratu Albingane, petendo legata et debita 
et res et iura pertinentes et pertinentia ipsi caritati, et que eidem caritati 
pertinere videbuntur, sine lamentatione data in scriptis et sine pignere banni; 
et ei super hoc a dicto magistratu fiat quicquid super hoc videbitur faciendum, 
ut iura ipsi caritati pertinentia serventur illesa et de bono in melius 
augmententur 97. § Et magistratus Albingane teneatur salvare et manutenere 
possessiones et iura et bona dicte caritatis. Idem observetur et locum habeat 
in masariis, prioribus vel ministris hospitalis Sancte Marie Pontis longi in audiendo 
eos sumarie sicut massarios caritatis scopheriorum, sine lamentatione 
et pignore banni, ac etiam masarios omnium aliorum hospitalium civitatis Albingane 
a. § Eodem modo audire tenebor custodes et sindicos fratrum minorum 
sancti Francisci de Albingana et fratrum predicatorum de Albingana b, 
et operis ipsarum ecclesiarum c, et custodes congregationis Sancte Marie, et 

——————— 

97 Per quanto riguarda l’esercizio della carità, ai francescani vengono accostati i sindaci 
della caritas scoferiorum, la congregazione dei calzolai attiva, secondo il costume medievale, in 
tre direzioni: come corporazione di mestiere, come confraternita e nella gestione della pubblica 
assistenza. La caritas scoferiorum, di cui ci sono pervenuti gli statuti e l’archivio (v. sopra n. I 60) 
aveva un vasto patrimonio dovuto a lasciti, donazioni e ad una saggia amministrazione, e costituiva 
uno dei centri di aggregazione della vita cittadina, poiché vi erano ascritte nel 1373 più 
di quattrocento persone, espressione non solo degli appartenenti all’arte, ma di tutti gli strati 
sociali a partire dalla nobiltà più antica: v. BELGRANO. 

– 112 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
98. § Preterea statuimus et ordinamus quod 
potestas vel iudex civitatis Albingane, postquam eis vel alteri eorum fuerit 
facta fides per instrumenta seu alias probationes, vel per confessionem partis 
adverse de hiis que legata fuerint alicui de supradictis, seu operi ecclesie 
Sancti Michaelis, teneantur sine libelli oblatione et iudiciorum strepitu et pignere 
banni facere eis solvi infra mensem unum, postquam magistratui constiterit 
et denunciatum fuerit. Hoc sane intellecto in dicto capitulo et qualibet 
parte eius, quod omnes terre et possessiones que hatenus fuerunt relicte et 
que de cetero legabuntur seu relinquentur quocumque titulo caritatibus 
scopheriorum et congregationi Beate Marie et marinariorum, solvant et solvere 
teneantur de cetero in omnibus talleis et collectis que in posterum fient 
per commune Albingane, quam admodus solvunt alie possessiones seu alie 
persone per civitate Albingane et districtus pro possessionibus suis. Idem vero 
intelligatur in omnibus possessionibus que de cetero reliquantur alicui capellano 
ecclesie vel capellanie seu presbitero, in quantum non fiat contra libertatem 
ecclesie; quod si predicta essent contra libertatem ecclesie, ex nunc 
pro non factis habeantur d 99. 

——————— 

98 Nel testo dello statuto sono ricordate, con molta minor evidenza che non la caritas 
scoferiorum, la congregazione di Santa Maria e l’ospedale dei lebbrosi intitolato a San Lazzaro 
(per questo, v. oltre I 120); inoltre, l’opera di San Michele, la cattedrale la cui ricostruzione 
duecentesca durò forse lunghi decenni: si v. I 165 e anche I 93, II 14. Invece, tra gli istitu ti 
assistenziali aggiunti in un secondo tempo, vi è l’ospedale di Santa Maria del Pontelungo, di 
per sé molto antico, ricordato già alla fine del secolo XII, forse legato ad una congregazione di 
monaci ponterii, benedettini, e dipendenza del monastero della Gallinaria; la caritas dei marinai 
e altri ospedali della città. Per queste istituzioni v. ACCAME, pp. 60-68, COSTA RESTAGNO, 
pp. 73-76. 

99 L’aggiunta in calce al capitolo riguardante i pii legati fatti alle caritates mette a punto 
sotto questo aspetto il sistema fiscale del comune (v. cap. I 77 e n. rel.), stabilendo che in futuro 
queste proprietà, come del resto quelle delle cappellanie provenienti da lasciti, paghino le imposte 
comunali riscosse su base patrimoniale al pari degli altri proprietari. Poiché nella già citata 
talea del 1326 non sono registrate né caritates né cappellanie, è probabile che questa aggiunta al 
testo statutario sia stata apportata dopo il 1326. Essa implicitamente conferma l’esenzione fiscale 
goduta dai conventi cittadini e dalle chiese in generale, come pure dagli ecclesiastici, con 
l’esclusione appunto delle cappellanie. Questa situazione risulta evidente anche dalla documentazione 
fiscale successiva, soprattutto dagli elenchi di persone che pagavano l’imposta e dai registra o 
estimi (v. n. I 86). Fra le agevolazioni concesse ai frati minori ed a varie opere assistenziali 
rientra anche la prestazione gratuita dei messi comunali prevista dal successivo cap. I 93. 

– 113 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Et magistratus Albingane - Albingane: sul margine esterno. b et fratrum predicatorum 
de Albingana: sul margine interno. c ipsius ecclesie diventa, per l’aggiunta di segni di 
abbreviazione, ipsarum ecclesiarum. d Hoc sane intellecto - habeantur: sul margine inferiore. 

[93] Ut rocii de ambaxatis factis occasione fratrum nihil percipiant vel 
habeant. 
Teneantur rocii sive executores communis Albingane facere omnes vias 
et ambaxatas et denunciationes pro fratribus minoribus et eorum occasione sive 
occasione sui operis, sine aliquo premio eis dato. Idem teneantur facere pro 
custodibus caritatis scoferiorum et congregationis Beate Marie et eorum occasione 
et pro opere ecclesie Sancti Michaelis et aliarum ecclesiarum Albingane. 

[94] De eo qui habuit iniuste aliquid de communi. 
Si aliqua persona que ab hinc retro habuerit vel percepit per se vel aliam personam 
suo vel hereditario nomine aliquid iniuste sive sine iusta causa de communi vel 
a communi Albingane, seu rebus seu pecunia, sive de bonis communis Albingane vel 
ad ipsum commune pertinentibus, possit et debeat licenter, si voluerit, de eo quod 
habuerit usque in libris X tantummodo concordare cum guardiano fratrum minorum 
ad voluntatem ipsius guardiani qui nunc est vel pro tempore fuerit. Ita quod dictas 
libras X et a libris X infra possit et de hiis male ablatis seu acquisitis sive rebus supradictis 
dare, restituere et satisfacere ipsi guardiano qui nunc est vel pro tempore fuerit 
ad operam et laborerium ecclesie Sancti Francisci de Albingana. § Ita quod si ad voluntatem 
ipsius guardiani satisfecerit de quantitate predicta librarum X predicto modo 
ad opus predictum, possit tunc dictus guardianus qui nunc est vel pro tempore fuerit, 
illam personam que sic dederit vel satisfecerit aut solverit, absolvere et liberare usque 
in quantitatem predictam, nomine et vice communis Albingane; et illam personam potestas 
et commune predictum et consiliarii dicti communis nomine et vice dicti communis 
liberant et absolvunt usque in dictam quantitatem librarum X § Et hoc capitulum 
locum habeat in hiis personis que ab hinc retro, scilicet a M° CC°LXVII, ipso an-
no comprehenso retro, de pecunia dicti communis habuerint suo vel hereditario nomine 
ut supra; et ita quod locum habeat presens capitulum in qualibet persona usque in 
quantitatem predictam, non autem in hiis rebus seu pecunia quas aliqua persona de 
cetero, scilicet a dicto tempore citra, iniuste a communi Albingane extorqueret a 100. 

——————— 

100 Il testo di questo capitolo costituisce una ulteriore prova del prestigio goduto dai 

– 114 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Si aliqua persona - extorquent: il testo dell’intero capitolo è cassato da va - cat. 

[95] Ut cogatur habens arborem in aliena terra eam vendere. 
Teneatur potestas cogere illum vel illam aut illos, / (c. XXII v.) qui vel 
que habuerit vel habuerint aliquam arborem in aliena terra, ad vendendum 
illam et faciendum instrumentum venditionis sicut est mos fieri de venditio-
ne, illi vel illis cuius vel quorum terra fuerit in qua est arbor, arbitrio et sub 
examine duorum bonorum hominum, facta solutione de precio predictorum 
arbitrio, vel pecunia deposita primo communi, nisi arbor illa fuerit ecclesie 
vel alicuius pii loci. §Simili modo teneatur potestas compellere illum vel illam 
aut illos, in cuius vel quorum terra fuerit arbor aliena, ad emendum illam 
arborem et solutionem precii faciendam, arbitrio duorum bonorum hominum, 
si ille cuius fuerit eam vendere voluerit. 

[96] De muro communi inter aliquos. 
Siqui cives Albingane habent vel habuerint aliquem murum vel muros 
communem vel communes, et unus illorum altius ipsum murum vel muros 
levaverit seu murari fecerit, vel ille a quo causam habuerit vel quoquo modo 
teneat vel possideat, prescriptione cuiuscumque temporis non obstante a, 

——————— 

francescani nella città comunale: i cittadini che debbano restituire al comune somme ingiustamente 
percepite, fino all’ammontare di 10 lire, possono versarle al guardiano dei francescani, 
per l’opera della chiesa di San Francesco; il guardiano stesso ha facoltà di rilasciarne quietanza 
per conto del comune. L’intero capitolo risulta successiva mente cassato, forse in quanto la norma 
rischiava di generare o aveva già generato abusi o complicazioni contabili. Fu invece adottata la 
consuetudine di una elargizione annuale fissa da parte del comune ai francescani, documentata 
d’altronde per lo stesso anno di redazione dello statuto (ACA, I, Perg., 449), e poi nel 1290 
(ACA, I, Perg., 498-499); nel 1295 la somma viene elargita “per le tonache”, secundum formam 
capituli (ACA, I, Perg., 560); v. successivamene ACA, I, Perg., 569 (1296 apr. 6), quindi regolarmente 
fino a tutto il secolo XVII (ACA, I, Magistri Rationales, passim) insieme alla corrispondente 
elemosina ai domenicani. In questo capitolo è infine indicata la data a partire dalla 
quale potrà essere applicata la norma: ab hinc retro, scilicet a M°CC°LXVII; la frase proverebbe 
sia che questo capitolo, e forse anche i precedenti, risalivano almeno al 1267 (v. sopra, p. 
XLVIII), sia che a tale data la chiesa di San Francesco era ancora in costruzione. 

– 115 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b, ita tamen quod illum 
vel illos incipiat murare et reficere vel murari et refici facere sine dilatione 
infra duos dies post dirutionem; et ita murasse vel murari fecisse et refecisse 
vel fieri refecisse debeat suis expensis propriis illum vel illos quam cicius 
possit fieri arbitrio muratorum vel bonorum hominum, forciorem et forciores, 
meliorem et meliores quam erant vel essent, et de eadem altitudine 
et latitudine quam a principio erat deversus domum vicini sui facere fieri suis 
expensis propriis, si socius vel particeps voluerit. § Eo tamen modo pro eo 
quod lacius faceret ipsum murum vel muros vel fieri faceret domus vicini eius 
qui haberet partem in muro vel muris non sit minor seu minoretur, vel magis 
arta seu stricta quam erat ante dirutionem; nec ipsa vel aliqua eius pars dirui 
vel destrui possit; et si forte altius levaverit vel muraverit vel levari fecerit, 
observetur ut supra in presenti capitulo continetur. Eo tamen salvo et expressim 
intellecto, quod tam ille qui diruit quam alter qui non diruit habeat 
illam eadem partem et idem ius in muro murato vel muratis, refecto vel refectis, 
quam habebat in veteri vel veteribus et sibi salvum et salva sit in / 

– 116 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
XXIII r.) omnibus et per omnia. Et trahatur hoc capitulum tam ad preterita 
quam futura. 
a vel ille - obstante: sul margine esterno. b reucere: parola di lettura incerta, forse riscritta 
su reficere. 

[97] De hiis qui habent quintaneam communem. 
Si aliqui Albingane habent quintaneam communem, quilibet illorum qui 
facere habebit in illa possit facere coaclam sive latrinam in illa, a suo muro 
usque ad alium murum vicini sui qui erit ex alia parte quintanee, dum modo 
dimittat tantum spacium pro quolibet de consortibus vel habentibus partem 
in quintanea quantum ipse accepit. Et salvo quod eam quintanem claudere 
non possit, ita quod non possit scurari. Et non possit astringi ipsa quintanea 
nec dividi nec per divisionem alicui assignari 101. 

[98] De pontellis ponendis ad domos vicinorum. 
Siquis de cetero edificaverit in civitate Albingane et districtu eius, possit 
licenter ponere pontellos ad domos et muros vicinorum suorum, sine 
prohibitione alicuius persone, et ibi illos pontellos tenere per annos duos et 
non ultra. Quibus elapsis magistratus teneatur ipsos pontellos facere removeri, 
si inde fuerit requisitus: et siquis prohiberet vel contradiceret, potestas 
teneatur illos poni facere expensis illius qui edificaret et vellet pontellos 
poni, et sicut magistris muratoribus videretur. Et si aliquod dampnum 
propter prohibitionem vel contraditionem inde factam passus esset edificator, 
potestas teneatur facere sibi emendari et restitui ab eo qui prohibuisset, 
vel pontellos removisset aut removeri fecisset. 

[99] De citandis piscatoribus. 
Teneatur magistratus infra dies VIII post introitum sui regiminis facere 
citari per nuncios communis piscatores retum, scilicet capita ipsorum piscato


——————— 

101 Per le quintanee v. sopra I 29. 

– 117 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a veniant coram eo, scilicet capita ipso-
rum piscatorum et retum; et infra dictum terminum teneantur accipere securitates 
bonas et ydoneas in civitate Albingane, quod omnes pisces, quos infra 
predictos confines capient, mittent Albinganam ad vendendum per se vel 
nuncios suos vel per alios quibus forte venderet. Excepto pro suo comedere, 
scilicet ipsorum piscatorum et vicinorum, possint ex ipsis retinere, et quod 
possint cuilibet vendere et dare pro suo comedere ex ipsis piscibus; et si contrafactum 
esset in aliquo, quociens contrafactum foret teneatur potestas eis 
auferre qui contrafacerent, scilicet a participibus quorum esset illud rete sol-
dos LX, cuius bani due partes sint communis et tercia pars accusantis. § Et 
teneantur piscatores sive participes retum portare vel portari facere, per mare 
vel per terram, cistam unam de primis piscibus quos ceperint et incontinenti 
post eos captos pro quolibet rete, a die prima quadragesime qui dicitur 
"scurotus" usque ad diem ultimam qui dicitur “sabbatus sanctum” sub pena 
predicta. Et si non ceperint pisces in tanta quantitate, eos saltem quos ceperint 
portare vel portari facere predicto modo teneantur et nichilominus 
sicut dictum est. § Et omnes piscatores teneantur dare tempore quadragesime 
sardenas b X c grossas pro denarium I, et totidem ampoas glossas; de saldenis 
autem parvis et anplois minutis, perazenis et aliis piscibus minutis dare 
teneantur tempore quadragesime tot pro denario quot fuerint arbitrati officiales 
stanciarum sive duo ex ipsis d; et boas tres grossas pro duobus denariis, 
et de communibus bois duas pro denario, et lacertum unum grossum pro 
denario et de conalibus duos et çerros grossos sex pro denario et de aliis conalibus 
XII et de carnali saldenas glossas sive amploas XVI pro denario e, sub 
pena soldorum V pro quolibet f contrafaciente et qualibet vice; et quilibet 
possit accusare et credatur sacramento compagne et habeat medietatem banni. 
§ De piscibus autem grossis, precii soldorum V vel ab inde supra, teneantur 
facere venditionem ad retalium et dare libram in quadragesima pro denariis 
VI ad plus; et in aliis temporibus pro denariis III quamlibet libram, in 
banno soldorum V quociens contrafactum esset; et quilibet possit accusare 
et credatur ut supra. Et tractatus quilibet, loquens de danda quantitate piscium, 
sit cassus quantum ad quantitatem piscium tantum. In aliis vero casibus 
et articulis remaneat tractatus in suo esse. Et teneatur quilibet gabellerius 
gabelle piscium sacramento speciali accussare, si fuerit requisitus per 
potestatem, sive g omnes piscatores capientes pisces quos non portaverint 
ad clapam, sub pena contenta in dicto capitulo pro quolibet piscatore con


– 118 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
h pisces ingrossum extra clapam condempnetur per magistratum 
pro qualibet cista piscium quam sic emerit in soldis V, et credatur 
cuilibet gabellatori dicte gabelle suo sacramento. Insuper potestas possit 
ponere custodes privatos, quociens ei videbitur, super piscatoribus contrafacientibus 
accussandis et illis piscatoribus et cuilibet eorum credatur suo 
sacramento. § Omnes tractatus facti in M° CCC die XX frebruarii, signati per 
A, scripti in capitulo veteri, loquentes de piscatoribus et piscibus qui incipiunt 
“tractatores” et finiunt “et placuit consiliariis”, qui tractatus scripbi 
debeant in libro capitulorum et pro expressis capitulis habeantur. § Omnes 
vero venditores piscium debeant et teneantur dare pisces de scalia, qui piscis 
sit in pondere usque in libris VI vel ab inde infra pro denariis IIII pro qualibet 
libra, et vendere cuicumque emere volenti ad pondus. Si vero fuerit 
in pesso ultra libras VI, debeant vendere ad retalium et dare libram pro 
denariis VI pro libra, sub pena soldorum V pro quolibet contrafaciente et 
qualibet vice; que pena exigatur sine aliquo parlamento, cuius pene medietas 
sit communis et alia medietas accusantis, et credatur sacramento accusantis 
si fuerit homo bone fame et iudici aparebit. § De piscibus autem qui sunt 
sine scala, teneantur dare ad retalium pro tribus denariis qualibet libra, 
et hoc si piscis fuerit in pesso librarum VI vel ab inde supra, cuicumque 
emere volenti pro suo usu tantum, et non causa vendendi seu causa portandi 
extra districtum Albingane, sub pena predicta. § Salvo semper quod de 
saldenis et amplois et zerris teneantur dare et vendere secundum formam 
capitulorum et tractatuum civitatis Albingane. § Et teneantur dicti officiales 
stanciarum officiare supradictis piscatoribus et contrafacientes accusare 
i. 

Note marginali: Sul margine interno: preconizetur; sul margine esterno: Infra VII dies, posteriormente 
abraso, tutti di mano posteriore; la lettura è stata eseguita con l’ausilio della luce di 
Wood. 

a a capite - Mele: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Segue, depennato: 
XVI. c X: in sopralinea. d glossas - ipsis: sul margine esterno. e et de carnali pro 
denario: sul margine interno. f quolibet: in sopralinea. g quamlibet personam ementem: 
così nel testo. h sive: così nel testo. i et quilibet possit accusare - accusare: su rasura e 
sul margine inferiore. 

– 119 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Statuimus quod de cetero quilibet qui portaverit pisces seu piscem ad 
vendendum ad clapam seu vendiderit, teneatur et debeat totum piscem quem 
portaverit vendere pro illo precio quo inceperit vendere, et non augere precium 
ipsorum piscium seu piscis, sed dare et vendere ipsos pisces seu piscem 
prout inceperit vendere, sub pena soldorum V pro quolibet et qualibet vice, 
et quilibet possit accusare et habeat medietatem accusationis, et credatur ei 
cum sacramento, si fuerit homo bone fame et potestati vel iudici aparebit 
a 102. / (c. XXIII v.) 

a Rubrica. De piscatoribus - aparebit: il capitolo non figura nell’indice; è aggiunto come appendice 
al precedente, sul margine inferiore. 

[100] Rubrica. De salariis officiariorum solvendorum. Rubrica a. 
Teneatur magistratus facere solutionem omnibus officiariis de salariis 
que recipere debebunt tempore sui b sui regiminis a communi per dies XV 
ante exitum cuiuslibet officialis. 

a Sul margine esterno: Rubrica. b Rubrica. De salariis - sui: sul margine superiore. 

——————— 

102 Il testo del capitolo riflette l’esistenza di un forte controllo comuna le sulla pesca 
esercitata nel tratto di mare compreso tra la Caprazoppa e capo Mele (v. n. 8), e sul commercio 
del pesce. Le numerose aggiunte e correzioni al testo provano l’importanza della pesca nell’economia 
cittadina, con riferi mento a trattati intercorsi tra i pescatori e il comune, stipulati nell’anno 
1300 ed aggiunti ad un testo statutario che non ci è pervenuto. Vi era l’obbligo di portare il 
pesce al mercato di Albenga, con l’eccezione di quello venduto al minuto; ma sussistevano 
certo altre limitazioni: si può ricordare, ad esempio, che nell’ambito di questo territorio l’abate 
della Gallinaria percepiva le decime di tutti i pesci pescati intorno alla stessa isola (KEHRGIRGENSHON 
VI/2, p. 360). La clapa piscium, su cui avveniva la vendita dei pesci (ancor oggi 
il termine “ciappa” indica una lastra di pietra o di marmo), era situata fuori le mura accanto 
alla porta Marina, cioè nella zona più vicina alla spiaggia. V. ACCAME, pp. 54-55 e COSTA 
RESTAGNO, p. 124; v. anche III 65, 102. 

– 120 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De hiis qui requisiti sunt per potestatem vel iudicem ire secum 
pro factis communis. 
Siquis Albingane requisitus fuerit a potestate vel iudice, quod secum et 
in sua societate vadat pro aliquo facto communis in aliquam partem a capite 
Mele et a capite Borgii citra et usque Zucarellum et Pulium, Uncium, Menezium, 
Calernum a et Garlendam 103, non possit se excusare ullo modo, sed 
pocius ire cum potestate vel iudice teneatur, nisi iusto impedimento se excusaret, 
nec possit inde habere aliquod loerium a communi. 

a Uncium, Menezium, Calernum: sul margine interno. 

[102] De officiariis communis, quando exiverint pro communi. 
Non possint clavigeri vel scribe communis seu rocii vel aliqui officiales 
communis habere aliquod loerium pro sua persona a communi, dum pro 
facto communis exiverit, vel iverit infra confines que in proximo precedenti 
capitulo continentur. 

[103] Ut cuilibet liceat vindemiare quando voluerit. 
Teneatur magistratus Albingane quolibet anno de mense augusti celebrare 
consilium et in ipso exponere quid fieri placet super vindemiis et ordinandis, 
quando incipi debeant vindemie secundum qualitatem locorum, tam 
montis Sancti Martini quam Ciliarii districtus Albingane et aliorum locorum; 

——————— 

103 Ai limiti tradizionali lungo la costa del territorio del comune (v. n. 8) o in qualche 
modo legato alla città si aggiunge in questo capitolo la precisazione dei limiti verso l’interno: 
essi sono in val Neva Zuccarello, primo caposaldo del sistema feudale, e in valle Arroscia Pogli, 
già di giuri sdizione feudale e poi ultimo avamposto del comune fondato proprio con lo statuto 
del 1288; infine, in val Lerrone, Garlenda, di giurisdizione feudale. A questi limiti vengono aggiunti 
con una nota successiva quelli di Onzo, Menezzo e Castellermo, tre località del lato sinistro 
della valle Arroscia, dove proprio in questi anni si agitavano conflitti di giurisdizione tra 
comune e feudatari (ZUCCHI, PAVONI). Il confine in val Neva sarà indicato in capitoli successivi 
(II 71, III 45, 102) al ponte Calcinato, tra Zuccarello e Cisano. 

– 121 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 104. 

a Teneatur - ianuinorum: l’intero capitolo è riscritto su rasura, corrispondente a circa 3 righe. 

[104] De via reparanda que est in contrata Arllani. 
Reparetur sive reconçetur via que est in Arllano, ab angulo inferiori terre 
Nicolosii Bartholomei quondam, usque ad terram Balaranorum que est ultra 
pontillorium, et a terra filiorum quondam Oberti Suspecti que est in Podiis 
usque ad terrucium Dillorum, et a dicto terrucio usque Sallicam, ita quod 
plaustra possint ire et redire et se schivare per ipsam viam; et si locus ipse 
largus non fuerit ad faciendum viam, ematur de terra circumstanti tantum 
quod via larga fiat, ad expensas hominum Sallice et aliorum hominum qui 
habent terras circa partes illas et qui vadunt et redeunt per ipsas partes. Similiter 
reconçetur via et aptetur que est a dicto pontillorio usque ad terram 
Cepulle que est in Bivigrano a per homines Leice et per eos qui facere ha-
bent iuxta illam terram. § Item reconçetur et aptetur taliter quod ire possit 
cum plaustris et bestiis via que est in dicta contrata, et vadit in medio terra-
rum Sancti Michaelis et Sancte Marie et ferit in medio terrarum Girbadi Balarani 
et Odonis quondam et vadit versus Kalendas; et hoc fiat ad expensas 
illorum qui facere habent in contrata illa, et qui terram habent circa eam, et 
qui vadunt et ibunt per eam et qui videbuntur quod via illa eos tangat. 
§ Et super hoc eligantur tres homines per potestatem, qui providere et discernere 
debeant et possint sicut dicte vie melius fieri poterint et aptari; et 

——————— 

104 Il testo di questo capitolo appare riscritto; come risulta dal titolo, la stesura originaria 
doveva lasciare ai singoli proprietari la libertà di decidere la data di inizio della vendemmia; 
norma che appare radicalmente cambiata nel testo emendato, nel quale si affida all’autorità comunale 
il compito di stabilire la data stessa. Tale orientamento rimarrà costante nei secoli successi 
vi e ad esso fa riscontro una serie di deliberazioni del consiglio comunale, nelle quali si indica 
la data dell’inizio delle vendemmie; tale data è di conseguenza nota quasi per ogni anno a 
partire dalla seconda metà del Trecento (ACA, I, Consilium, passim); v. anche ACCAME, p. 56. 
Il testo del capitolo conferma inoltre che la vite era molto diffusa, soprattutto nella zona di Ceriale 
e sulle colline del monte di San Martino. Sia per la coltura della vite in Liguria, sia per le 
date delle vendemmie v. QUAINI. Per il commercio del vino v. I 35 e n. rel. 

– 122 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b 105. 

Note marginali: sul margine esterno: de stratis restituendis. 

a Bivigrano, Bungrano: toponimo di lettura incerta. b si denunciatum fuerit - placuerit: 
sul margine esterno. 

[105] De stratis reficiendis. 
Teneatur magistratus Albingane facere fieri stratam sive viam que vadit 
a porta Cepullorum usque desupter ecclesiam Sancti Georgii de pratis usque 
ad viam que vertitur in sursum usque ipsam ecclesiam; et usque illuc eam faciat 
reparari et aptari, secundum quod melius videbitur duobus superstitibus 
qui super hoc imponantur, et qui habeant salarium a communi in die qua 

——————— 

105 Il controllo e la manutenzione delle strade costituiscono uno degli impegni più sentiti 
dalla gestione comunale. Questo ed il successivo capitolo 105 forniscono un elenco dettagliatissimo 
delle strade che esistevano nella piana, sia secondo le principali direttrici di traffico (quella 
litoranea e quelle provenienti dalle valli), sia come collegamenti tra i vari centri, anche in relazione 
con i corsi d’acqua ed i loro attraversamenti. Non tutti i numerosi riferimenti sono chiari. 
Il toponimo Bivigrano, di lettura incerta, non è identificabile. Sono altrettanto dettagliate le norme 
più specificamente operative riguardanti la manutenzione, con una puntuale suddivisione degli 
oneri tra proprietari ed utenti. Ne è testimonianza quasi coeva allo statuto, ad esempio, la richiesta 
di un cittadino al comume perché gli uomini di Leca, Cisano, Massaro, Coasco e Valirano 
contribuiscano ad aggiustare la strada da lui da poco venduta al comune (ACA, I, Perg., 
475-476, 1286 ag. 17, 1289 mag. 16). Per la viabilità v. anche I 105, 108 e 109 (relativi ai ponti), 
162, 164, 168, 176, 206, III 70. Per un primo studio sulla rete viaria e idrica si rimanda ancora 
una volta a ZUCCHI, Topografia, e COSTA RESTAGNO, pp. 169-186; v. anche ACCAME, pp. 56


59. Per la problematica relativa alla rete viaria dei comuni medievali v. SZABÒ. 
– 123 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a si b potestas inde fuerit requisitus. 
§ Et insuper teneatur magistratus facere scurare fossatum qui est in pratis 
Sancti Georgii in medio dictorum pratorum et terram Granonum, scilicet ab 
angulo vie que tendit versus Sanctum Georgium iniusum versus verçaria 
usque inter verçaria, per homines habentes terram et prata iuxta ipsum fossatum. 
§ Insuper magistratus teneatur facere reparari viam a porta Turlate 
usque ad glaream Arocie. § Item aptetur similiter via que est a ponte Arocie 
usque mare, iuxta terram Guillelmi Bocherii. § Similiter aptetur et reconcetur 
via que vadit a ponte Arocie usque c ad d Antognanum. § Preterea aptetur 
pontillorium iuxta terram Iohanne Caude, sicut videbitur superstiti vel 
superstitibus qui ponentur super eo. § Preterea aptetur via que est a pratis 
versus villam Paerni, Campore et Capriolii, per homines villarum ipsarum et 
per homines habentes facere per eam. § Item teneatur potestas usque ad kalendas 
augusti facere fieri pontillorium unum super beudum de ripa maris, 

– 124 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 125 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
e mense maii, sub pena librarum XXV ianuinorum, que tociens 
possit exigi quociens fuerit contrafactum, sine aliquo parlamento et sine 
aliqua condempnacione; et nichilominus dicta trolia et canale reduci in pristinum 
statum expensis illorum ad quos spectaret dictum molendinum. Et 
quolibet anno teneantur domini molendini scurare et scurari facere beudum 
dicti molendini sui propriis expensis a dicto molendino usque ad terram 
Salveti Pizali fonditus per parmo f duos ultra quam sint dicta trolia et dicti 
canales, sub dicta pena exigenda ut supra; quas penas magistratus Albingane 
exigere teneatur incontinenti sine aliquo g parlamento vinculo iuramenti; et 
nichilominus dictum beudum scurari ut supra h 106. 

a Segue depennato quandocumque. b si: in sopralinea. c Segue, depennato: inter. 
d ad: in sopralinea. e de de: così nel testo. f parmo: così nel testo. g Segue, depennato: 
sacramento. h Et aliqua persona non possit prohicere lapides - ut supra: sul margine esterno 
e inferiore della c. XXIIII r. e sul margine inferiore della c. XXIII v. 

[106] De purgandis fossatis Rimerdarii et flumen Antognani. 
Teneatur magistratus Albingane facere scurari a die sui introitus usque 
kalendas augusti, vel ante si fieri potest, omnes fossatos per quos vadit sive 
discurrit et labitur Rimerdarium, a pontilloriis qui sunt iuxta terram Ugonis 
Caçolini usque inter Antognanum, per illos homines qui habent terras iuxta 
illos fossatos, et ipsum Antognanum, quociens clausum fuerit, facere aperiri 
per totum annum. Et super hoc imponantur duo legales homines, qui debeant 
providere si bene scurati fuerint et si dicta aqua Antognani bene aperta 
fuerit in ordinatione ipsorum./ (c. XXIIII v.) Que fossata sint et esse debeant 
latitudinis palmorum X ad minus, a terra Oberti Micherii dicti Roncilii 

——————— 

106 L’aggiunta a margine relativa ad un aggiornamento nelle norme di manutenzione del 
sistema stradale riguarda anche, nella parte finale, la manuten zione del beudus molandini, il canale 
che scorreva lungo le mura nord della città (v. ZUCCHI, Topografia, pp. 50-52). L’aggiunta, 
datata al 1347, si riferisce al molino come privato (nel 1366 apparteneva ai Cepolla: ACA, I, 
Consilium, 1366 lug. 1); mentre all’epoca della stesura dello statuto esso risultava ancora di 
proprietà del comune e dell’ospedale (v. I 185); v. anche ACCAME, pp. 43-44, e ACA, I, perg. 
44 (1248), 259 (1275), 515 (1291). 

– 126 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. Homines vero qui habent terras deversus 
verçarium simili modo teneantur et debeant aperire fossata et tenere scurata 
ipsa, taliter quod ipsa aqua discurrat usque inter verçarium, si ei denunciatum 
fuerit et consilio placuerit b 107. 

a Que fossata sint et esse debeant - predicta: sul margine superiore. b si ei placuerit: sul 
margine interno. 

[107] De tenendo aperto fossato qui est in braida quondam Ramundi 
Orcoite. 
Teneatur potestas ex officio suo facere aperiri fossatum qui discurrit et 
esse consuevit inter braidam Ramundi Orcoite, et scurari expensis illius 
cuius est terra; ita quod ille fossatus sit largus sicut antiquitus erat, videlicet 
parmi X a, et discurrat per locum et alveum antiqum sive pristinum, usque 
ad viam que est inter ipsam b terram c et terram Fulconis Bellitae quondam, 
ita quod labatur sive discurrat subter pontillorium quod est in ipsa via ante 
dictum ortum. § Item teneatur facere scurari fossatum qui discurrere consuevit 
inter dictam braidam et viam que est iuxta pratum Ugonis Guelfi, scilicet 
ab angulo inferiori terre que fuit Sancti Caloceri, quam tenet Fulco Bellitae, 
usque ad pontillorium qui est iuxta terram Nicolosii Grassi; et facere removeri 
tabulas que sunt inter murum predicti Ugonis et murum orti predicti Nicolosii 
Grassi, expensis ipsorum, ita quod aliqua tabula ibi non ponatur amodo. 
§ Et debeat facere claudi undique fossatum quod fieri fecit Ascherius 

——————— 

107 Per la cura dei corsi d’acqua, oltre a questo e ai seguenti cap. 107/109, v. I 86, 87, 88, 
111, 163. 

– 127 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a videlicet parmi X: sul margine interno. b Segue, depennato: braidam. c terram: in 
sopralinea. 

[108] De ponte Arociorum reficiendo. 
Teneatur magistratus Albingane facere fieri pontem Arociorum usque ad 
kalendas augusti expensis communis Albingane, bonum et fortem, ita quod 
per ipsum pontem possint bene transire tam animalia quam persone et plaustra. 
Qui pons fiat de lapidibus vel lignamine, de eo de quo consilium vel maior 
pars ordinabit; ad quod consilium ponatur per potestatem, scilicet ut eligant et 
provideant de quo, utrum de lignamine vel de lapidibus; et secundum quod sibi 
consultum fuerit per consilium generale, fiat bonus et fortis, ut tam animalia 
quam persone atque plaustra possint per ipsum transire secure; et hoc capitulum 
sit precisum, a quo potestas non valeat petere licenciam nec habere 108. 

[109] De pontibus Alavenne et Varaoni. 
Magistratus Albingane teneatur retinere pontes Alavenne et Varaoni 109 
in statu quo modo sunt; et si forsan, quod Deus avertat, superfluus aque 

——————— 

108 Al momento della stesura dello statuto la situazione della rete idrica ed in particolare 
del Centa doveva essere ancora provvisoria, poiché la devia zione del fiume nel letto a sud della 
città data agli anni cinquanta del secolo. Questo capitolo riguarda la costruzione di un nuovo 
ponte Arociorum, evidentemente sul recente letto del fiume, cui di solito è dato il nome di Centa; 
solo in qualche caso, come qui, è presente il genitivo plurale; mentre l’antico letto del fiume è 
invece sempre chiamato Arocia. Per il problema della deviazione del fiume e la sua datazione si 

v. Zucchi, Topografia, dove questo cap. è edito a p. 13. Per la toponomastica relativa ai corsi 
d’acqua v. PETRACCO SICARDI nel volume Il Centa cit. Anche per i ponti medievali v. SZABÒ. 
109 L’Aravenna è un minuscolo corso d’acqua ancor oggi esistente, spesso citato nella documentazione 
archivistica soprattutto per il ponte, che lo valicava sul percorso della litoranea a 
sud della città, ponte, chiamato anche Sancti Lazari dal vicino ospedale. Non è invece identificabile 
il Varaonum, forse un tratto dello stesso Aravenna. come risulterebbe da una successiva 
citazione: Aravenna sive Varaonum (III 9). 

– 128 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
110. 

[110] De non constituendo sindico vel procuratore ad obligandum 
commune in Ianua. 
Non possit nec debeat magistratus civitatis Albingane sine voluntate 
consilii a ipsius civitatis constitui, facere nec ordinare sindicum aliquem seu 
procuratorem communis ad obligandum seu supponendum commune civitatis 
Albingane aliquo modo seu aliqua occasione alicui civi Albingane, nec ad 
rationem faciendam Ianue alicui persone de mutuo vel de aliqua re vel aliqua 
alia occasione. Et si aliquis sindicus seu procurator dicti communis obligaret 
aliquo modo ipsum commune ad faciendum Ianue rationem, ipsum commune 
non teneatur nec compelli possit ad solvendum, dandum seu prestandum 
rem illam vel factum pro quo vel qua solvendo, danda vel prestanda, ipsum 
commune obligasset, sed pocius habeatur ipsa obligatio pro nulla et infecta 
et nullius valoris. Exceptis pro factis communis Ianue, de quibus commune 
Albingane teneretur prestare caucionem in Ianua. De novo factum M° CCC° 
XXXX°. § Insuper nullus sindicus de cetero constituatur vel constitui posit 
nisi in generali consilio dicte civitatis. In quo consilio sint due partes consiliariorum 
ad minus in concordia. Que due partes omnium consiliariorum sint 
concordes ad lapides albos et nigros, alliter constituimus non valeat. § Et si 
aliquis sindicus allio modo constitutus dictum commune seu bona eius obligaret, 
ille sindicus de suo proprio teneatur b 111. 

a sine voluntate consilii: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b De novo 
factum - teneatur: sul margine interno, di mano posteriore. 

——————— 

110 Questa citazione costituisce una notizia sicura sulla data della prece dente redazione 
statutaria. v. sopra, pp. XLVII-XLIX. 

111 Il cap. 110 è edito in ACCAME, p. 233. 

– 129 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De beudis molendinorum reficiendis. 
Si beudum molendinorum alicuius vel aliquorum ruptum fuerit propter 
inundationem / (c. XXV r.) aquarum, et ille vel illi cuius vel quorum fuerit molendinum 
voluerit refici beudum ruptum iuxta terram seu per terram vicinam 
rupture, ego compellam illum vel illam cuius fuerit ipsa terra vendere tantum 
de ea in qua sive per quam possit beudum ruptum recuperari, terminando id 
quod ruptum fuerit occasione dicti beudi, ultra quos terminos emptor excedere 
seu transire non possit contra voluntatem venditoris. Ita tamen quod 
in illo beudo occasione predicta emptor nullum ius intelligatur aquisitum 
dicto emptori occaxione talis venditionis, nisi solummodo in usu aque ductus 
et quod possit transire et ire per dictam terram causa scurandi dictum beudum 
et non aliter a, primo satisfacto domino sive domine terre de valimento 
et dampno, arbitrio extimatorum communis Albingane. Et presens capitulum 
locum habeat inter cives Albingane tantum b. Et presens capitulum locum 
habeat inter cives Albingane tantum, qui observabunt et promitent observare 
et observari facere capitulum supra scriptum quod est sub rubrica “Quantum 
molendinarii accipiant pro multura” 112. Et si aliqua via occasione alicuius 
molendini sive beudi ipsius deteriorabitur, teneantur domini molendini 
sive molendinorum, cuius occasione via deteriorabitur, quamlibet viam propterea 
deteriorata c reficere et aptare suficienter et competenter arbitrio magistratus, 
infra terminum competentem sibi statuendum per magistratum 
eundem; aliter capitulum supra dictum non habeat locum nec vendicet sibi 
locum pro illo sive illis qui aptare et reficere dictam viam recusaverit sive 
recussaverint ut supra est notatum; et cadat in penam soldorum C ab eis auferenda 
incontinenti sine aliquo parlamento, et a qua appellari non possit, aliquo 
capitulo non obstante; que pena tociens commitatur quociens fuerit 
contrafactum; et nichilominus compellatur viam reficere deterioratam. Et 
hoc locun habeat tam in preteritis quam futuris d 113. 

a Terminando id quod - aliter: sul margine superiore. Il testo appare in alcuni punti sbiadito; 
si è fatto ricorso alla luce di Wood. b Et presens capitulum locum habeat - tantum: al bra-
no corrisponde, sul margine esterno: de novo, successivamente abraso. c deteriorata: così nel 
testo. d Et presens - futuris: sul margine inferiore. 

——————— 

112 V. I 31. 
113 Per i “beudi” v. anche I 105, 106, 107. 


– 130 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De eligendis ambaxatoribus mittendis Ianuam pro conventione 
iuranda. 
Teneatur potestas sub iuramento iniungere vel precipere ambaxatoribus 
qui electi fuerint ire Ianuam pro sociando potestate de novo veniente, ut iurent 
cum potestate et iudice conventionem editam inter commune Ianue et 
commune Albingane. Qui ambaxatores mittantur per dies X ante kalendas 
maii, et faciant iurare potestatem quod erit in Albingana ante kalendas predictas 
per dies sex, et faciant scribi in actis communis Ianue secundum 
quod iuraverint conventionem, et inde apportent apodesiam apud Albinganam, 
que ponatur in registro communis Albingane a 114. 

Note marginali: sul margine esterno: Iurent conventionem editam anno 1251 cum commune 
Ianue, di mano seicentesca. 

a Qui ambaxatores - Albingane: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo, successivamente 
abraso. 

[113] De non faciendo exercitum vel cavalcatam nisi voluntate consilii. 
Non possit potestas vel iudex Albingane movere homines Albingane 
cum armis, nec facere hostem sive exercitum aliquo modo, nisi voluntate 
consilii vel maioris partis consiliariorum in ipso consilio existentium. Salvo 
quod si aliquis comes, marchio vel castellanus aut aliqua alia persona venerit 
super territorium Albingane manu armata offendendo vel offendere volendo; 
tunc magistratus possit exercitum movere et totum commune Albingane sive 
partem, secundum quod sibi melius videbitur, et ire contra eos qui offenderent 
vel offendere vellent in dicto territorio, et hoc facere possit sine celebratione 
consilii a. § Et debeant omnes consiliarii, qui fuerint in ipso consilio et 
in civitate Albingane et districtu, ire in ipsum exercitum incontinenti et 
quam cicius poterint b, nec possit licenciari aliquis consiliarius inde de ipso 
exercitu per magistratum Albingane vel per aliquam aliam personam, quin 
vadat in ipsum exercitum vel quod redeat de ipso exercitu sine aliis vel quan


——————— 

114 Per la convenzione con Genova e la figura del podestà v. I 1 e ivi n. 7, 4, 166, 172. Per 
i registri del comune v. anche I 59, 68, 149, 154, 227, 239 e n. rel. 

– 131 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c capitulum intelligatur de exercitibus 
et cavalcatis, de quibus commune Albingane non tenetur ex aliqua conventione. 
§ Et quilibet de Albingana et districtu teneatur esse cum armis ad confalonum 
eo die quo movebit et in ea villa sive loco ubi pernoctabit, et sequi 
vexillum continue, et redire cum vexillo; et qui ut supra non observaverit, 
solvat pro banno dicior soldos C, dives soldos LX et ab inde infra soldos XL, 
facultates quorum arbitrentur per magistratum, nisi super hoc fiat iusta 
defensio; quas condempnationes potestas teneatur facere usque dies XV 
postquam redierit de exercitu, aliquo capitulo non obstante d 115. 

a De non faciendo - consilii: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo, successivamente 
abraso. b incontinenti et quam cicius poterint: al brano corrisponde, sul margine 
esterno: de novo, successivamente abraso. c hoc: in sopralinea. d Et quilibet - obstante: al 
brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[114] De non compellendis iudicibus consulere in questione criminali. 
Non possit potestas vel iudex vel aliqua persona que gerat vicem alterius 
illorum compellere aliquem iudicem vel aliquem advocatum civem Albingane, 
neque precipere ei sub aliqua pena vel sub debito iuramenti, ut sibi 
consilium det sive prestet in aliqua questione criminali, vel unde aliquis de-
beat personaliter / (c. XXV v.) puniri. § Et iudex vel aliquis alius advocatus 
qui sit civis Albingane non teneatur de aliqua pena inde sibi imposita, nec 
obstringatur super hoc consulere ei seu consilium dare. 

——————— 

115 Per l’esercito cittadino v. I 4, 85, 228, III 16, 89. 

– 132 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De sepibus que sunt in civitate infra barbacanas, et feno vel palea 
infra civitatem non tenendo. 
Non possit fieri sepes infra civitatem nec infra barbacanas, et si facte 
sunt, teneatur magistratus eas inde facere removeri infra mensem post introitum 
sui regiminis. Nec possit aliquis tenere intra civitatem fenum vel paleam 
ultra fasces tres simul, et qui contrafecerit sit in banno soldorum XX 
pro qualibet vice qua contrafecerit. Quod de sepibus factis inter barbacanas 
teneatur potestas observare, si consilio placuerit a 116. 

Note marginali: sul margine esterno: infra mensem, di mano diversa. 

a Quod - placuerit: sul margine esterno. 

[116] De terris silvestribus non banniendis. 
Non possit fieri aliqua bannita civibus Albingane de terris silvestribus 
sive boschis in districtu Albingane vel alibi, ubi homines Albingane et districtus 
consueti sunt boscare, seu ligna facere vel pascare. § Et si contrafactum 
fuerit in aliquibus terris silvestribus seu boschis extra districtum Albingane 
positis, in quibus homines Albingane vel districtu consueti sunt boscare 
vel pascare seu ligna facere, magistratus Albingane a rectoribus villarum districtus 
Albingane sub iuramento ipsorum inquirere teneatur infra menses 
duos post introitum sui regiminis, si sciunt aliquam bannitam esse factam de 
aliquibus terris extra districtum Albingane positis; magistratus inde teneatur 
celebrare consilium generale, infra tres dies postquam notum sive nunciatum 
fuerit ipsi magistratui, ad quod consilium omnes consiliarii tam intus quam 
extra qui haberi poterunt convocentur; et secundum quod per ipsum consilium 
vel maiorem partem consultum fuerit, magistratus observet et observari 
facere teneatur, sub pena syndicacionis librarum XXV ianuinorum. § Et magi-
stratus teneatur inquirere, infra duos menses post introitum sui regiminis a 
rectoribus villarum seu cuiuslibet ville, utrum si in sua villa sive territorio 

——————— 

116 Per la barbacana v. I 29 e n. rel. Le norme che vietano di tenere siepi, paglia e fieno in 
città fanno parte dell’accurata prevenzione degli incendi; v. anche III 8 e 79. 

– 133 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. § Et si 
rector alicuius ville celaret ipsam bannitam, condempnetur in soldis C ianuinorum, 
exceptis Cervaria et Rapallina 117 que vendita sunt a communi. § Et 
si aliquis de iurisditione Albingane fuerit derobatus in aliquo de predictis nemoribus, 
potestas teneatur facere emendari per clavigerum de pecunia communis 
extimationem valimenti illius quod fuerit sibi ablatum, et credatur de 
ablatione suo sacramento. Et super ablatione predicta teneatur potestas consilium 
celebrare infra VIII dies post denunciationem dicte ablationis; et id 
quod maior pars consilii voluerit, potestas teneatur observare. § Et potestas 
teneatur infra dies VIII sui regiminis precipere rectoribus villarum, quod homines 
sue rectorie vadant ad boscandum et pascandum in nemoribus et locis 
consuetis ab antiquo; et etiam hoc cridetur per civitatem Albingane quolibet 
mense semel, et hoc capitulum legatur in primo et secundo parlamento b. 

Note marginali: sul margine esterno: infra menses duos; in primo et II° parlamento; quolibet 
mense semel. A metà pagina: factum est, di mano diversa. 

a de quo - esset: sul margine esterno. b Et potestas - parlamento: al brano corrisponde,
sul margine esterno: de novo. 

[117] De terris silvestribus banniendis extraneis personis. 
Siqua persona seu communitas alicuius loci banniverit civibus Albingane 
aliqua nemora seu terras silvestres, possit quilibet civis Albingane bannire 
illis personis sua nemora et terras silvestres, et communitati cuiuslibet loci. 
§Et insuper potestas teneatur bannire et habere bannita omnia nemora et 

——————— 

117 Sul toponimo Cervaria v. sopra n. 90; il toponimo Rapallina, ancor oggi esistente, 
corrisponde ad una zona intensamente coltivata fin dal basso me dioevo, posta tra Campochiesa e 
Leca. Nelle località Cervara e Rapallina si avevano prati e boschi comunali, che davano evidentemente 
un reddito al comu ne; ciò risulta anche da alcuni documenti del 1246 (ACA, I, Perg. 
287) e del 1248 (ACA, I, Pergamene, 44 e 48): nel primo di essi il comune per far fronte a spese 
belliche, impegna i suoi redditi tra cui Crovaria et Rapallina; solo Crovara è menzionata nel 
secondo, che riguarda lo stesso argomento. 

– 134 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[118] De non alienando terram civilem nisi civi Albingane. 
Non possit nec debeat aliqua persona vendere vel quocumque alio modo 
alienare terram / (c. XXVI r.) vel possessionem citainam a alicui persone que 
non sit de iurisdicione communis Albingane et qui non substinuerit omnia 
onera et omnes favores communis b. Et quicumque accusaverit contrafacientem, 
habeat quartam partem banni et teneatur privatus, et qui contrafecerit, 
magistratus teneatur auferre ei pro banno soldos V pro qualibet libra precii 
illius terre vel possessionis vendite vel alienate. § Idem non possit facere aliqua 
persona alicui persone que non sit civis et de iurisditione et contili Albingane 
c; et qui contrafaceret supradicta pena puniatur, quam potestas ab 
eo auferre teneatur. Eo sane intellecto, quod siquis contra predicta vel aliquod 
predictorum fecerit, amittat res alienatas vel alienatam et sint publicate 
communi; et commune possit vendicare res vel rem sic alienatam ac si commune 
semper dominium habuisset, non obstante aliquo capitulo. § Et magi-
stratus teneatur ipsam venditionem vel alienationem cassare et irritare, et 
cassam et irritam pronunciare et in fraudem factam esse, et ab omnibus pro 
simulata et in fraudem factam habeatur. Ita quod ille qui venditionem vel 
alienationem receperit ea uti non possit, nec venditor vel alienator inde teneatur 
vel conveniri possit. § Salva tamen conventione domini episcopi; et 
eo excepto, quod si aliquis post eius decessum vellet aliquid dimittere pro 
eius anima alicui ecclesie vel pio loco aut persone religiose, hoc licenter facere 
possit, dum modo solvat talis possessio communi Albingane taleas, collectas, 
dacitas et alia onera que substinent alie terre et possessiones civium Albingane; 
et hoc habeat locum et valeat in quantum non fieret contra libertatem 
ecclesie et non d aliter e. § Eo salvo et expressim dicto, quod quilibet ci-
vis Albingane licenter possit facere cambium seu permutationem cum quolibet 
predictorum, dum modo ab eo cum quo cambium fecerit recipiat et ha-
beat equebonam terram vel possessionem, seu que terra valeret tantum quantum 
ea quam alteri pro cambio seu permutatione daret, arbitrio IIIIor bonorum 
hominum electorum per magistratum. Eo quidem modo, quod in terra 
vel possessione quam civis ab aliquo predictorum reciperet pro cambio seu 
permutatione, habeat et habere debeat commune Albingane idem ius in om


– 135 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
f 118. 

Note marginali: a c. XXVI r., sul margine esterno: Gabelle, di mano settecentesca; legatur bis 
in parlamento. 

a Segue, cassato da va - cat: domino episcopo Albingane vel episcopatui vel alteri pro eo; 
neque abbati, priori vel monacis monasterii Sancti Martini de insula Gallinaria vel ipsi monasterio, 
seu alii vel aliis pro eis, nec etiam alicui ministro vel rectori, abbati vel priori seu monacis 
alicuius ecclesie vel monasterii, vel aliis pro eis, neque alicui clerico vel regulari persone. 
b alicui - communis: sul margine esterno. c Segue cassato da: va - cat: nisi semper salvis 
omni contili et iurisditione civitatis Albingane, scilicet in dacitis, collectis, fodris , gabellis, 
mutuis, angariis et perangariis et omnibus aliis faciendis dicto communi pro ipsa terra vel 
possessione, que fierent si ipsa terra esset alicuius specialis civis vel habitatoris Albingane 
d Segue, depennato: se. e dum modo solvat talis possessio - aliter: sul margine esterno. g Et 
potestas teneatur observare - teneat: sul margine inferiore. 

[119] De re data in solutum per aliquem delegatum vel commissum. 
Si aliqua extimatio vel insolutum dacio facta fuerit usque ad hodiernam 
diem, per aliquem delegatum vel commissum seu per aliam curiam quam per 
magistratum civitatis Albingane, teneatur potestas et iudex ipsius civitatis 
illam extimationem cassare et irritare, infra dies XV postquam requisitus vel 
requisiti fuerint a creditore vel creditoribus illius contra quem ipsa extimatio 
vel insolutum dacio facta fuerit, expressim in cassatione et irritatione dicendo 

——————— 

118 L’eliminazione di questo brano dalle norme statutarie e la sua sostituzione con una frase 
più generica sono probabilmente dovute ai mutati rapporti intervenuti con le maggiori autorità 
ecclesiastiche, e soprattutto al declino del loro potere feudale nel XIV secolo: in particolare, 
per quanto riguarda il monastero della Gallinaria, la vendita dei suoi diritti su Alassio del 1303 
rendeva supeflue queste norme: v. PENCO; COSTA RESTAGNO, Diocesi di Albenga; per il vescovato 
v. POLONIO - COSTA RESTAGNO, pp. 15-32. 

– 136 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[120] De infirmis morantibus apud Sanctum Lazarum. / (c. XXVI v.) 
Teneantur de cetero infirmi et sindici collegii Sancti Lazari de Albingana 
recipere, si fuerint requisiti, omnes leprosos masculos et feminas cives civitatis 
Albingane habitatores infra iurisditionem dicte civitatis in suos et 
dicti collegii confratres. Ita tamen quod civis qui in dicto collegio recipi petet, 
debeat dare dicto collegio si habeat unde possit sicut hactenus consuetum 
est, vel prout videbitur magistratui civitatis Albingane. Et si non habeat 
unde dare possit, nichilominus teneantur dicti infirmi et sindici recipere ipsum 
in confratrem. § Preterea potestas teneatur et iudex facere iurare et sacramento 
teneri speciali omnes sindicos et leprosos dicti collegii, qui modo 
ibi sunt vel pro tempore essent, quod ipsi non dabunt neque supponent dictum 
collegium vel capitulum, nisi sub potestate et iurisditione Albingane tantum; 
et quod ipsi leprosi et eorum sindici de cetero non recipient in suum 
et dicti collegii confratrem, nec recipi permittent, aliquem leprosum masculum 
vel feminam qui non sit civis et districtualis dicte civitatis, nisi licencia, 
voluntate et mandato sibi prius concesso et facto in consilio et per consilium 
seu per magistratum dicte civitatis, voluntate ipsius consilii; et eum vel eam 
leprosum vel leprosam, quem vel quam dictum consilium voluerit, sive sit ci-
vis sive non, et secundum in omnibus et per omnia quod ipsi consilio placuerit, 
ulterius recipient in suum et dicti collegii confratrem. § Nec etiam facient 
nec fieri permittent dicti leprosi nec procuratores eorum statutum sive 
ordinamentum in posterum aliquod inter se seu de quo aliquis eorum teneatur 
in dicto collegio, nisi licencia, voluntate et mandato dicti consilii, et eiusdem 
magistratus, dicti tamen consilii voluntate, et nisi illud quod illi consilio 
placuerit seu alii cui hoc esset commissum per consilium. § Et siquod statutum 
vel ordinamentum inter se in dicto collegio hinc retro fecerunt seu factum 
est, illud cassabunt et irritabunt et destruent, nec illo nec aliqua consuetudine 
ulterius inter se in dicto collegio utentur, sine dicti consilii voluntate. 
§ Insuper dicti leprosi teneantur amodo tenere pro suo sindico illum quem 
sibi dictum consilium dabit, et quod aliquem sindicum non eligent nec facient 
nec habebunt, nisi illum vel illos quem vel quos sibi ut dictum est con


– 137 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a officii facere repertorium sive 
inventarium, in quo scribi faciant omnes res et bona domus sive hospitalis 
Sancti Lazari de Albingana et collegii et infirmorum ibidem existencium, sub 
pena et banno soldorum LX ianuinorum pro quolibet ipsorum contrafaciente 
b; et qui reddant post exitum eorum infra mensem rationem de receptis et 
expensis alii sindico successive. Et reliqua sive ea que penes eum remansissent 
de rebus dicti collegii restituant et restituere teneantur; et qui fuerit 
uno anno sindicus dicti collegii, non possit esse in sequenti in eodem officio 
sive sindicatu. § Et siquis contrafaceret, magistratus teneatur ipsum expellere 
et excludi facere ab omni officio collegii supradicti, nec eum vel eos qui 
contrafaceret seu contrafacerent stare vel habitare ibi permittat; et domos et 
possessiones eorum qui contrafacerent ad opus aliorum infirmorum accipere 
teneatur. § Et siquis receptus esset in dicto collegio contra formam dicti capituli, 
teneatur magistratus eum de collegio expellere et excludere ab omni 
ipsius collegii beneficio, et ipsum non permittere ulterius in dictum collegium 
recipi; et nichilominus eum vel eos qui eum sic recepissent punire ut dictum 
est superius. § Et quelibet persona secundum formam huius capituli in dicto 
collegio iam recepta statim ad omne beneficium dicti collegii admittatur, aliqua 
consuetudine non obstante. § Et sindici supradicti iurent in presentia 
magistratus. Et nullus sindicus ad predicta constituatur de cetero, qui non 
habeat in bonis quod ad minus valeat libras CC, et eligantur ad brevia, scilicet 
quod quilibet consiliarius scripbat sive scripbi faciat in una cedula illos 
quos voluerit, et qui plures voces habuerit, illi sint sindici, quorum unus 
unus c sit nobilis et alius medianus. § Qui infirmi vel aliquis ipsorum nulla-
tenus venire ad civitatem Albingane aut dictam civitatem intrare audeant vel 
presumant, nisi in die veneris tantum, qua etiam die d venire aut intrare debeant 
aut stare per totam civitatem portando semper capellum in capite, ita 
quod ab omnibus cognosci valeant, sub pena soldorum V pro quolibet et qualibet 
vice; que pena auferatur incontinenti a contrafaciente sine aliquo parlamento, 
aliquo capitulo non obstante. Et quod in dicto hospitali sive domo 
non possit ludi sive repellari ad vinum ad ludum taxillorum per predictos de 
collegio vel aliquem vel aliquam aliam personam, sub pena et banno contentis 

– 138 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
e 119. 

Note marginali: sul margine esterno: factum est; factum est, infra dies XV, di mani diverse. 

a Segue, depennato: regiminis. b Et qui duo sindici sive masarii - contrafaciente: sul 
margine esterno. c unus unus: così nel testo. d Segue, depennato: aut. e Et nullus sindicus 
ad predicta - predicta: sul margine inferiore. 

[121] De hiis qui missi sunt pro communi in cavalcatam vel andatam. / 
Note marginali: sul margine inferiore interno: Deficit pagina 27, di mano settecentesca. 

Per la perdita della carta XXVII, si riportano i titoli dei capitoli mancanti riprendendoli 
dall’indice, che ha anch’esso gravi lacune. 

[122] [ ... ]ando iuxta barbacanam apud Centam. 
[123] [De] expendendo in barbacana que est iuxta domum Egi[dii ... ]rii 
omni anno libras XXV. 
——————— 

119 L’ospedale di San Lazzaro, che appare dal testo statutario come una delle istituzioni 
assistenziali cittadine più importanti, era localizzato lungo la litoranea, a sud della città, vicino 
al rio Aravenna. Per un confronto con l’analoga istituzione genovese v. MARCHESANI-SPERATI, 
pp. 72-99. Un lascito ai lebbrosi di San Lazzaro, sia cittadini sia forestieri, v. ACA, I, Perg., 
525, 1282 febb. 3; la pergamena AOA, D 58 documenta invece l’elezione dei consoli della 
domus Sancti Lazari da parte del consiglio comunale nel 1337. V. anche I 92. Il cap. “De ludo 
ad taxillos” citato nel testo fa parte dei capitoli aggiunti in fondo al volume statutario (III 118). 

– 139 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
[De] accipienda securitate ab extraneo sive forense suspecto [...] 
illum alicui civi Albingane personaliter offendatur. 
[125] [De] securitatibus capiendis de non offendendo. 
[126] Ut potestas vel iudex non possit dare licenciam de confinibus 
[si]bi assignatis alicui parti nisi fecerit venire ad noticiam alterius partis. 
[127] De non compellendis aliquibus [ad secu]ritates prestandas nisi 
maleficia fecissent. 
[128] [ ... ] utilitatem [ ... ]dicta sint. 
[129] De [...]s imponendis et [ ... ]. 
[130] Ne miles potestatis possit potestatis officium ex[ercere]. 
[131] Ne aliquis de familia potestatis possit habere aliquod officium 
nec rocii preter suum. 
[132] Ut non expendatur aliquid de communi in castro de mari nec in 
opere ipsius castri 120. (c. XXVIII r.) 
[133] Ut potestas non se intromittat de condemnacionibus cassatis. 
Ego rector Albingane de condempnationibus quas cassas et cançellatas 
aut super inductas inveniam vel solutas me nullatemus a intromittam. 

——————— 

120 Il castrum della città, qui chiamato de mari per la vicinanza che a quest’epoca la linea di costa 
aveva ancora con le mura, si trovava al centro del loro lato est, rivolto appunto verso il mare (V. 
III 10 e COSTA RESTAGNO, pp. 138-139). Il capitolo non è conservato; il titolo però sembra allude-
re al fatto che il comune di Albenga non doveva essere più tenuto agli oneri di manutenzione, poiché 
dopo la convenzione del 1251 il castrum era possesso di Genova e sede della guarnigione genovese. 

– 140 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a nullatemus: così nel testo. 

[134] De non expellendo aliquem civem Albingane de civitate. 
Ego potestas vel iudex non precipiam vel precipi faciam alicui, quod 
exeat vel exire debeat de civitate Albingane nec de districtu Albingane, nec 
ipsum de ipsa civitate nec eius districtu expellam nec expelli iubebo ex officio 
meo, nisi secundum iuris formam et capitulorum Albingane fuerit expellendus. 
§ Nec possit magistratus Albingane precipere vel facere precipi aliquo ingenio 
alicui de Albingana vel districtu, nec confines dare, quod stet in domo vel in civitate 
seu extra, si voluerit dare ydoneam securitatem secundum formam capitulorum 
Albingane. § Salvis capitulis de maleficio et capitulis de securitatibus 
capiendis, de non offendendo et capitulo de non compellendis aliquibus ad 
securitates prestandas nisi maleficia fecissent, et omnibus aliis capitulis. 

[135] De non petendo securitatem alicui ultra duplum in quo commisisset. 
Non petam ab aliquo cive Albingane nec aliquem compellam ad securitatem 
prestandam vel faciendam ultra duplum eius quantitatis de qua sive 
in qua, si commisisset, de iure civili et municipali foret condempnandus. 

[136] De non faciendo aliqua statuta vel decreta. 
Ego magistratus Albingane non faciam aliqua statuta vel decreta, sed 
dumtaxat secundum formam iuris et capitulorum, que in presenti capitulario 
scripta sunt, ius reddam et meum officium exercebo, excepto voluntate 
consilii vel maioris partis a. 

a excepto - partis: al brano corrispondeva probabilmente, sul margine esterno: de novo, successivamente 
abraso. 

– 141 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut potestas teneatur facere expendere in communi omnes qui 
hinc retro expendere consueverunt. 
Teneatur potestas facere expendere omnes homines qui expendere 
consueverunt in posse et expensis communis Albingane, sicut hinc retro 
expendere consueverunt tam de castris quam de terris 121. 

[138] Ut potestas teneatur dicere causam illis a quibus petit iurari eius 
precepta. 
Teneatur magistratus dicere illi qui iuraverit sua mandata si ille a quo 
petetur securitas dixerit quod dicat sibi causam pro qua pecierit ab eo securitatem; 
et qua de causa pecierit et faciat scribi et legi coram eo a quo petetur 
securitas. § Alioquin non teneatur aliquis prestare aliquam securitatem 
magistratui, nec inde possit magistratus aliquem compellere. 

[139] Potestas vel iudex non possit facere venire Albinganam aliquos 
cum armis. 
Non possit potestas vel iudex nec aliquis de eorum familia seu aliquis 
pro eis, vocare vel facere venire Albinganam aliquem vel aliquos cum armis, 
vel qui armis utantur, absque voluntate consilii Albingane vel maioris partis. 

[140] De registro communis. 
Habeatur de cetero liber unus qui registrum dicitur, in quo possint et 
debeant scribi et registrari per scribas qui pro tempore fuerint omnes condempnationes, 
introitus et proventus et rationes clavigerorum et nomina 
officialiorum communis 122. 

——————— 

121 Per il sistema fiscale del comune v. sopra I 76, 77 e n. rel. 

122 Nell’archivio comunale non è rimasta traccia di questo registrum, la cui funzione sembra 
corrispondere a quella dei cartulari dei magistri rationales, conservati a partire dal 1362 

– 142 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De non prohibendo tenere cultellum ad latus in consilio. 
Nulli tenere ad latus cultellum in consilio de cetero prohibebo. / (c. 
XXVIII v.) § Et aliqua persona non possit portare in consilio vel extra in civitate 
cultellum vel aliquem gladium seu ferrum cuiuscumque generis esset, qui 
cultellus vel gladius aut ferrum sit maior vel maius uno palmo et dimidio ultra 
manicum; nisi manulevaverit portare illud vel illum secundum formam capituli, 
sub pena soldorum XX ianuinorum pro qualibet vice, et amissionis dicti 
cultelli vel gladii sive ferri, quod incontinenti destruatur; cuius banni medietas 
sit communis et alia accusantis. Et hoc cridetur quolibet mense semel a. 

Note marginali: sul margine esterno: semel in mense; disegno di tromba. 

[142] Ut mine et quartarie sint eiusdem latitudinis et mensure. 
Omnes mine et quartarie de quibus aliqua persona mensurabit, vendendo 
vel emendo seu alienando, sint et esse debeant eiusdem latitudinis cum 
duobus ferris, signate expensis communis, ita quod gumbeta sit in eis a, et 
fiat una mina et una quartaria in lapide uno sive lapidibus, que stent et esse 
debeant ante ecclesiam Sancti Michaelis in platea communis; ad quarum instar 
bis in anno cetere debeant stanciari. Et aliqua persona que teneat minas 
episcopales non possit aliquid accipere vel habere pro ipsis minis, vel aliqua 
earum, prestandis sive concedendis ad mensurandum, nisi leçam consuetam, 
sub pena pro quolibet et qualibet vice soldorum II 123. 

——————— 

(ACA, I, Magistri Rationales); si tratta proba bilmente del liber racionum clavigerorum da cui è 
estratta la pergamena ACA, I, Perg., 543, 1294 nov. 14; esso potrebbe anche essere identificato 
con il registrum communis citato nel cap. I 59. 

123 La disposizione che riguarda le misure di capacità per gli aridi, di cui avevano già trattato 
i capitoli I 25 e 30, introduce per il comune l’obbligo di far fare e tenere davanti alla chiesa 
di San Michele le misure ufficiali in pietra, con le quali tutte le altre dovevano essere controllate 
due volte l’anno; alcune di queste misure sono conservate nel Civico Museo Ingauno. La citazione 
delle mine episcopales è testimonianza di un antico diritto vescovile, sancito dalla convenzione 
tra vescovo e comune del 1225 (ACCAME, doc. XII), da cui risulta che sul mercato di Albenga 
venivano utilizzate appunto le mine di proprietà del vescovo, che prometteva di averne a 
sufficenza ad uso del mercato; per questo utilizzo si pagava, evidentemente, un tributo o leça 
(DUCANGE, V, p. 86). 

– 143 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
expensis - eis: al brano corrispondeva probabilmente, sul margine esterno: de novo, successivamente 
abraso. 

[143] De porciliis sive stationibus porcorum removendis. 
Ego infra dies XV post introitum mei regiminis faciam penitus removeri 
omnia porcilia sive stationes porcorum que sunt in civitate Albingane, sive 
sub scalas sive extra scalas, nisi fuerit in aliqua domo sive arçenna que sit 
IIIIor parietibus clausa. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV: factum est, di mani diverse. 

[144] De conventione Garrexii observanda. 
Quia in conventione edita inter commune Albingane et dominos Garrexii 
continetur quod de ea observanda fiat capitulum speciale, decrevimus 
quod potestas Albingane teneatur ipsam conventionem per totum tempus sui 
regiminis observare et facere observari, donec ipsam conventionem domini 
et homines Garrexii observabunt. Ita etiam, quod si domini et homines Garrexii 
non observaverint conventionem predictam, potestas Albingane observare 
eam minime teneatur. § Et potestas sive magistratus teneatur infra duos 
menses eius introitus denunciare seu denunciari facere dominis et communi 
Garrexii, utrum observare velint necne dictam conventionem 124. 

[145] Ut potestas teneatur facere extimari de novo omnes terras et 
possessiones et mobile inquiri, ante quam collecta sive mutuum imponatur. 
Teneatur potestas sive magistratus Albingane, ante quam collecta sive 
mutuum imponatur, facere de novo extimari omnes terras et possessiones 
immobiles et mobile inquiri omnium civium et districtualium Albingane, et 

——————— 

124 La convenzione con i signori e gli uomini di Garessio rientra nel quadro politico degli 
equilibri di alleanze del comune con i diversi signori feudali: ZUCCHI e PAVONI. Per la convenzione 
analoga con i signori di Ceva v. I 238; v. anche ACCAME, pp. 72-73. 

– 144 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 125. 

a Salvo quod de domibus - civitate: sul margine inferiore. 

[146] Ut potestas teneatur servare interdicta et sententias secundum 
formam iuris et capitulorum per iudicem datas. 
Teneatur potestas Albingane servare interdicta, precepta, sententias et 
ea que per iudicem communis Albingane secundum formam capitulorum 
seu iuris civilis facta fuerint et decreta, nec ipsa seu aliquod predictorum 
removere vel infringere. 

[147] Ut cives extranei non possint forestari. (c. XXVIIII r.) 
Non possit nec debeat magistratus Albingane forestare aliquem seu aliquos 
extraneos cives Albingane, dummodo recepti sint in cives dicte civitatis 
voluntate consilii dicte civitatis, vel maioris partis ipsius consilii, et solvant 
in dacitis et avariis communis dicte civitatis, et faciant pro communi 
sicut alii cives et habitatores Albingane faciunt a; excepto pro suis propriis 
factis et sicut alius civis dicte civitatis 126. 

——————— 

125 Questo capitolo prova l’esistenza e il periodico controllo di un registro di estimo, che 
era alla base delle imposizioni fiscali del comune. È particolarmente interessante l’aggiunta posteriore, 
che documenta una speciale detrazione per la casa d’abitazione. Tali detrazioni erano 
probabilmente soggette a variazioni: dal più tardo registrum del 1426 sembra documentato, ad 
esempio, che per la casa d’abitazione si calcolasse un reddito imponibile pari alla metà di quello 
delle altre case di proprietà dello stesso contribuente (ACA, I, Registrum, 3). Per il sistema fiscale 
del comune si v. anche I 8, 76, 77 e n. rel. 

126 Il cap. è edito in ACCAME, p. 234. 

– 145 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a et faciant - faciunt: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[148] Ut potestas vadat Cixanum ad discernendum ubi possit fieri paramurus. 
Teneatur potestas civitatis Albingane a die sui introitus usque ad kalendas iulii 
ire cum IIIIor discretis hominibus dicte civitatis apud Cixanum et discernere si ibi 
posset fieri murus sive forcia, ex quo sive ex qua securius stare possint illi de dicta 
villa et omnes alii de plano Albingane; et sicut per ipsos discretos homines vel maiorem 
partem ipsorum ipsi potestati consultum fuerit, teneatur ipse potestas fieri facere 
ab inde usque ad festum sancti Martini proximi tunc sequentis. § Item teneatur magistratus 
compellere omnes homines qui habent in Cixano ire ad habitandum ubi est 
porta facta, ubi melius placuerit ipsi potestati et predictis; et dare cuilibet extraneo 
volenti venire ad habitandum ibi sedimina de communi, que sedimina emantur de 
communi arbitrio predictorum IIIIor, huic capitulo non obstante aliquo capitulo et 
specialiter illo quod loquitur “De non dando here communis” 127. § Item magistratus 
teneatur facere preconiçari voce preconia una die sabbati cuiuslibet mensis, quod 
omnes qui voluerint venire ad habitandum in Cixanum in villa illa construenda, 
sciant quod commune Albingane dabit eis sedimina a 128. 

Note marginali: sul margine interno: Cisano, di mano settecentesca; sul margine esterno: 
preconizetur, di mano diversa; quolibet mense; disegno di tromba. 

a Teneatur - sedimina: il testo dell’intero capitolo è cassato da va - cat. 

[149] De libris capitulorum et cartulariis communis et defunctorum 
notariorum inquirendis. 
Teneatur potestas et iudex Albingane inquirere et facere inquiri omnia 
——————— 

127 V. III 82. 

128 Cisano è, in ordine di tempo dopo Villanova, la seconda nuova fondazione attuata dal 
comune; al momento della stesura di questo capitolo il borgo era già in parte costruito, ma mancava 
delle mura. Il capitolo risulta successiva mente cassato, certo per l’avvenuta costruzione 
delle mura stesse. Per Cisano v. NOBERASCO; per le altre villenove v. I 69, 70, 194, 207, 212, 
229/232. Il cap. è commentato ed edito in Accame, rispettivamente alle pp. 73-74 e 234-235. 

– 146 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
129. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV. 

——————— 

129 Per le norme relative all’archivio v. COSTAMAGNA; l’organizzazione dell’archivio da 
parte del comune trova riscontro in numerose disposizioni successive (ACA, I, Consilium e 
Magistri Rationales, passim). 

– 147 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut capitula legantur per potestatem ter in anno vel ea sibi legi 
faciat ter. 
Teneatur potestas qui de cetero fuerit in civitate Albingane legere vel 
legi facere sibi capitula dicte civitatis seu capitula posita in libro capitulorum 
Albingane ter in anno, de quatuor in IIIIor mensibus; et si in dicto libro 
capitulorum invenerit aliquod capitulum quod tangat aliquem officialem 
dicte civitatis, facere ipsum capitulum ipsi officiali notum et / (c. XXVIIII v.) 
manifestum et constringere ipsum officialem ut ipsum capitulum debeat 
observare a. 

a Teneatur - observare: l’intero capitolo è cassato da va - cat. 

[151] Ut nullus sit de consilio qui non expendat in communi vel avariis 
communis pro libris XXV. 
Non possit esse aliquis de consilio communis Albingane nisi sit civis 
Albingane, et nisi expendat in ipso communi pro libris L. Et potestas teneatur 
facere iurare quemlibet consiliarium, quando iurat consilium, si ipse 
consiliarius possidet cum uxore sua tantum in possessionibus pro quibus 
expedat a in communi pro libris L; et si iuraverit quod sic, posit esse de consilio, 
eo salvo quod si denunciatum esset domino potestati b quod aliquis 
consiliarius qui iuraverit ut supra emerit vel aliquo titulo alienationis possideat 
aliquam possessionem in fraude vel simulate, ad hoc ut possit esse de 
consilio, et hoc reperiatur verum et legitime, potestas teneatur ipsum expelere 
de consilio, nec ulterius esse possit ille de consilio; et etiam ille qui 
alienaverit vel vendiderit possessionem illi silicet ut supra, si vendidit in 
fraude; et non possit esse aliquis de consilio nisi annos XXV compleverit. 
Item quod ad dictum consilium eligi non possit nec debeat pater et filius 
uno anno, et electi non admitantur ad consilium, nisi unus ipsorum tantum. 
Item quod nullus sit de consilio qui non stet in Albingana vel districtu cum 
sua familia c. 

a 

expedat: così nel testo. b il testo reca: potestatis con la s finale depennata. c libris 
L - familia: su rasura di una riga e sul margine superiore. 

– 148 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De portu previdendo. 
Teneatur magistratus civitatis Albingane post introitum sui regiminis 
ire cum IIIIor discretis hominibus per totum maium a ad videndum si posset 
fieri aliquis portus seu stallus in loco ubi dicitur Albara, seu in alio loco ubi 
dicitur Portus Mascus, vel alibi a dictis locis versus civitatem; et si dictus 
magistratus cum predictis IIIIor convenerit et eis videbitur quod portus seu 
stallus ibi vel in circumstantibus possit fieri, fiat sine eo quod ponatur ad 
consilium, et expendantur omni anno ibi de pecunia communis libras X ianuinorum 
per duos de predictis IIIIor, et plus si de pluri consilio videretur; 
et quilibet qui habeat barcam infra districtum Albingane debeat ponere ibi 
barcatam unam annuatim lapidum usque ad kalendis septembris, si fuerit a 
minis L infra; et si a minis L supra, barcatas duas. § Et notarii teneantur recordare, 
quando conficiunt testamenta, si placuerit testatori dimittere ibi 
aliquid. Et predicta statuimus et ordinamus ita et eo modo, quod aliqua 
domus vel habitaculum fieri non possit in partibus illis, nec a Sancta Cruce 
versus civitatem, in qua vendatur aliquod victuale vel hospitetur vel receptetur, 
a strata publica inferius, sub pena librarum L ianuinorum, et nichilominus 
destruatur per magistratum. Et nulla persona possit emere vel vendere 
infra dictos fines in aliqua domo vel receptaculo, sub pena soldorum C tociens 
quociens contrafieret a 130. 

Note marginali: sul margine esterno: de mense maii, di mano diversa; per il porto Maschetto, 
di mano settecentesca. 

a fiat - contrafieret: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

——————— 

130 Il porto di Albenga, citato in età romana e negli itinerari altomedievali, era già 
scomparso all’epoca della redazione degli statuti a causa dell’ingente apporto alluvionale del 
fiume e della sua deviazione: v. ZUCCHI, Topografia. La località Albara si identifica con la 
parte sud orientale della piana di Albenga, oltre Vadino (LAMBOGLIA, Toponomastica, p. 30, 

n. 17); mentre il portus Mascus è di difficile localizzazione, mancando qualsiasi altra documentazione 
del toponimo; le precisazioni contenute nel capitolo porterebbero a porre anche 
questa località sulla costa tra Albenga e Alassio. Per l’attività marittima v. anche III 77, 
96. V. anche ACCAME, pp. 74-76; il capitolo è edito ibidem, p. 240 e in COSTA RESTAGNO, 
p. 177. 
– 149 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De domo sive loia facienda in ripa ubi fiunt nundine. 
Teneatur magistratus cum consilio VIII bonorum hominum super hoc constitutorum 
per potestatem ire ad videndum in ripa ubi consueverunt fieri stationes draperiorum 
in nundinis vel circa partes illas, et ibi designare domum sive loiam unam subter 
vel in qua debeant esse stationes draperiorum et sartorum de cetero, quando nundine 
fient; et post ipsas nundinas debeat ibi poni granum adductum per extraneos in ripam 
Albingane, percipiendo commune a predictis omnibus competens salarium; quod granum 
postquam fuerit ibi exoneratum, non possit inde extrahi de ipsa domo nisi sicut 
venditum fuerit ad minutum, vel absque licencia et voluntate consilii; que domus vel 
loia debeat esse facta vel saltem incepta per tempus sue potestacie a 131. 

a Teneatur - potestacie: il testo dell’intero capitolo è cassato da va - cat. 

[154] De inquirendis securitatibus a civibus extraneis. 
Magistratus teneatur infra duos menses post eius introitum, vel quam 
cicius poterit, inquirere omnes securitates a civibus morantibus extra districtum 
Albingane datas occasione dispendii in avariis communis; et si quis de 
ipsis securitatibus est mortuus vel non est ydoneus, arbitrio magistratus, 
teneatur magistratus illi civi, pro quo data fuerit securitas, denunciare vel denunciari 
facere quod debeat dare ydoneam securitatem infra certum terminum 
sibi statutum a dicto magistratu, quem terminum scribi faciat in registro 
communis Albingane; et si ipse civis non daret infra ipsum terminum ydoneam 
securitatem arbitrio magistratus, de expendendo et faciendo id quod 
debet, non habeatur ab ipso termino in antea pro cive, nec in civem possit 
postea recipi ullo modo. § Et nomina civium / (c. XXX r.) foritanorum quos 
invenerit dedisse bonas et ydoneas securitates de expendendo et faciendo id 

——————— 

131 Il testo di questo capitolo amplia le notizie sulle nundine o grandi fiere annuali (v. I 
89). Viene indicata come loro luogo di svolgimento la ripa; poiché è specificato che si tratta dello 
stesso luogo dove le barche scaricavano il grano, si può concludere che le grandi fiere annuali 
venivano organizzate proprio sulla spiaggia, che nel secolo XIII doveva essere ancora relativamente 
vicina alla città. Il capitolo risulta cassato: indice probabilmente della contrazione dell’attività 
dei venditori di panni e dei sarti conseguente alla decadenza dell’industria tessile. Il capitolo 
è edito in COSTA RESTAGNO, p. 125. 

– 150 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
132. 

[155] De non celebrando consilio super alienatione vel remissione castri 
Ligi et Cucularie. 
Non possit nec debeat magistratus Albingane celebrare consilium publice 
vel privatim, seu aliquos adunare in civitate vel in aliquo alio loco, in quo 
vel quibus ponat ad consilium seu requiratur aliquid vel opus dari propter 
quod castrum Ligi removeri, auferri vel alienari possit aliquo modo de manibus, 
posse vel possessione et tenuta communis Albingane vel castellani qui 
eum incantasset vel pro communi teneret. § Et si consiliarius vel aliquis alius 
qui ad hoc esset vocatus in consilio vel cohadunatione secrete vel privatim 
facto vel facta, vel etiam in aliquo alio loco, se absolveret vel tractaret aliquid 
vel contrafaceret vel veniret contra predicta vel aliquod predictorum, 
magistratus teneatur ei auferre libras XXV pro qualibet vice, et eum ab omni 
officio et beneficio suspendere et removere. § Magistratus vero qui contra 
predicta vel aliquod predictorum faceret vel tractaret, in penam syndicationis 
librarum CCC incurrat, et sequens magistratus sindicare eum et ab eo dictam 
penam petere et exigere teneatur, sub pena librarum X ianuinorum, qui eum 
non sindicaret. §Non possit dictum castrum nec etiam castrum Cucularie 
concedi ad custodiendum alicui qui non habitet infra civitatem, et qui post-
quam eum incantaverit vel ei concessum fuerit ad custodiendum non stet et 
habitet continue in dicto castro, nisi licencia magistratus. § Idem quod 
dictum est in omnibus de castro Ligi, dicatur et dictum esse intelligatur de 
castro Cucularie. § Et magistratus teneatur facere infrascari de foris, sive extra, 
murum dicti castri Ligi, et levari ipsum murum usque in pontatam unam 
per circuitum, et facere fieri merlos et parapectus, et facere fieri murum ita 
amplum in summo cum cornicibus in ipso muro intermittendis, quod ser


——————— 

132 V. I 80. Il cap. è edito in ACCAME, p. 235. 

– 151 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
133. 

Note marginali: sul margine interno: per il luogo di Ligo e Curena, di mano settecentesca; 
sul margine esterno: syn. 

[156] Ut mina panis coquatur pro duobus denariis. 
Teneatur magistratus compellere furnarios et furnarias et omnes habentes 
furnos, coquere panem et coqui facere et portare et portari facere ad furnum, 
et reportari ad domum cuius fuerit panis, et commandare quemlibet volentem 
facere panem et coquere ad furnum suum, si requisitus fuerit fornarius 
seu fornaria requisita fuerit, quando ipsum panem facere debuerit; habendo 
pro omnibus predictis de qualibet mina panis et infra per eamdem rationem 
solummodo duos denarios et non ultra; vel de panibus triginta unum 
panem, in electione tamen domini vel domine cuius est panis, quam mercedem 
recipiat et recipere et accipere / (c. XXX v.) teneatur ad domum domini 
vel domini (a) cuius est ipse panis et non alibi, et in presentia ipsius domini 
vel domine. § Et debeant fornarii bene coquere panem, et si male vel minus 
coxerit ipsum panem vel minus restituerint, restituant ipsum panem in du-
plum illi cuius fuerit panis. § Et fornarii et fornarie debeant coquere vel coqui 
facere panem cuilibet volenti ad minus ipsa die qua comandabit aliquem 
vel aliquam facere panem, et in illa scilicet furnata quam primo fecerint post 

——————— 

133 Il castello di Ligo e quello di Curenna (Cucularia nel medioevo) rappresentavano due 
capisaldi del sistema difensivo della valle Arroscia, sui quali sia i marchesi di Clavesana sia il 
comune accampavano diritti, nel quadro di una situazione delicata e mutevole. Per tutta la questione 
v. ZUCCHI, e in particolare ivi, in appendice L’origine del castello di Ligo; il capitolo è 
edito ibidem, doc. LXI; v inoltre PAVONI. Le dettagliate istruzioni per la costruzione della 
cinta difensiva dei due castelli sono da confrontare con quelle dettate per le mura delle villenove 
(I 69, 70 e n. rel.). 

– 152 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b, observare prout in presenti capitulo continetur, 
et suum officium bona fide legaliter exercere pro tempore quo stabunt 
vel stare debebunt ad furnum; et quociens contrafactum fuerit in aliquo de 
predictis, magistratus teneatur auferre soldos V a contrafaciente pro qualibet 
vice. § Et insuper teneantur furnarii et furnarie coquere vel coqui facere turtas 
per totum annum cuilibet volenti et quoquenti ad ipsum furnum c sine aliquo 
precio, excepto in festo Pascali, in quo habere possint obolum unum 
tantum pro qualibet turta. § Et credatur domino vel domine suo simplici 
verbo, si dicere voluerit sibi non observatum esse ut in presenti capitulo 
continetur. Et hoc capitulum locum habeat in villis sicut in civitate d. 

Note marginali: factum est, di mano diversa. 

a domini vel domini: così nel testo. b infra dies XV maii et infra dies XV octubris: sul 
margine esterno, con segno di richiamo, e della stessa mano del testo; alla frase corrisponde, pure 
sul margine esterno: de novo. c et quoquenti ad ipsum furnum: sul margine esterno, con segno 
di richiamo, e della stessa mano del testo; alla frase corrisponde, pure sul margine esterno: de 
novo. d Et hoc - civitate: alla frase corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[157] De requirendo episcopo. 
Teneatur magistratus Albingane requirere cum aliquibus quos secum habere 
voluerit, infra dies XV post eius introitum, dominum episcopum, quod 
placeat ipsi domino episcopo facere et ordinare vicarium unum suum, qui stet 
et habitet in Albingana et qui causas et questiones de causis quibuslibet, 
que vertentur inter aliquem civem vel habitatorem Albingane et aliquem clericum, 
cognoscat et diffiniat, et sententias et condempnationes et confessiones 
executioni mandet; et omnia alia faciat circa causas spectantia, secundum 
formam capitulorum et statutorum Albingane, et secundum leges de hiis de 
quibus capitula non essent. § Quod si dominus episcopus facere noluerit, non 
possit nec debeat magistratus cognoscere nec diffinire nec executioni mandare 
de aliqua questione que vertatur inter clericum et civem vel habitatorem 
Albingane, secundum capitula vel statuta Albingane, sed tantummodo secundum 
iura civilia, et facere possit omnia supradicta; et hoc capitulum ad noticiam 
domini episcopi in predicta requisitione faciam pervenire. § De requisitione 
vero sive denunciatione supradicta et de constitutione sive ordinatione 

– 153 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV. 

[158] De faciendo iurare homines et pedissecas ut salvent res dominorum. 
Teneatur magistratus, si requisitus fuerit ab aliquo qui teneat hominem 
aliquem vel pedisecam aliquam ad feudum, facere iurare ipsum hominem sive 
pedisecam de salvandis rebus suis et de manifestando ipsi domino, si aliquis 
fecerit vel faceret dampnum ipsi domino in rebus suis. 

[159] De pedisseca vel alio furante domino suo vel aufugiente ante 
terminum. 
Si pediseca vel alia persona cum aliquo manens ad feudum furata fuerit 
aliquid domini sui vel domine sue vel dominorum, vel bona seu aliquid de 
bonis eorum alicui dederit sive acceperit privatim et celaverit sive accipi permiserit 
et celaverit, domino vel domine ignorantibus, feudum perdat et insuper 
furtum vel dampnum restituat et perdat bannum sicut continetur in capitulo 
“De furtis” 134; et qui vel que dictum furtum scienter receperit, condempnetur 
de uno in novem domino vel domine. § Si autem aliquis vel aliqua 
cum alio manens ad feudum aufugerit vel recesserit ante terminum, dominus 
vel domina cum quo vel cum qua fuerit concordatus vel / (c. XXXI r.) 
concordata possit eum vel eam licenter auctoritate sua ubique capere et detinere, 
donec sibi ydoneam cautionem prestiterit de stando secum usque ad 
terminum, vel de satisfaciendo domino vel domine omne quod substinerent 
propter eius fugam vel recessum. Et siquis dominus vel domina licenciaverit 
vel expulerit famulum vel famulam ante terinum a, teneatur famulo vel fa-
mule ad omne dampnum quod substineret propter expulsionem b. § Et si 
aliqua persona illum vel illam, qui vel que recessisset ante terminum, recipe


——————— 

134 V. III 33. 

– 154 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c, restituat ipsum pignus domino d, et 
insuper condempnetur prestitor in soldis V, amittendo nichilominus id 
quod prestiterit e vel emerit. Et hoc preconizetur per civitate, capitulo cuius 
rubrica “Ut vendicio et contractus minoris valeat” non obstante f 135. 

Note marginali: sul margine esterno: preconizetur; disegno di tromba. 

a vel de satisfaciendo - expulsionem: sul margine esterno. b vel emerit: sul margine 
esterno. c Segue, depennato: et hoc preconiçetur per civitatem. d Idem - prestiterit: al 
brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. e vel emerit: aggiunto sulla riga. f Et 
hoc - obstante: sul margine interno. 

[160] De eligendis quatuor. 
Teneatur potestas et magistratus Albingane eligi facere, infra dies VIII 
post eius introitum, in consilio generali IIIIor bonos et legales viros, sive 

——————— 

135 V. II 61. 

– 155 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or eligantur ad brevia privata hac forma, scilicet quod quilibet consiliarius 
scribat vel scribi faciat in quadam cedula sive podesia nomen illius quem eligere 
vult, et illam podesiam scriptam ponat in quodam saculo, aut sub quo-
dam panno vel capello; et illi IIIIor qui habuerint et habere reperti fuerint in 
dictis brevibus sive scriptis plures voces, habeant officium infrascriptum. 
§ Silicet quod intersint et interesse debeant omnimodus et precise omnes et 
abbas populi, aut unus ex ipsis a, vel abbas, universis et singulis accusis vel 
accusationibus in civitate Albigane de cetero faciendis, sive per camparios 
vel officiales aut per aliquam aliam personam que officium habeat accusandi, 
seu que accusare possit, accusationibus ex rixis vel altercationibus exceptatis; 
et que accuse scribantur et scribi debeant in quodam cartulario quod teneant 
predicti IIIIor vel abbas, aut saltem unus ex eis, et quod reponatur in qua-
dam caxia sive banco communis, in qua vel quo sint due clavature, unam 
quarum habeat duas claves, unam quarum teneat abbas et aliam unus ex 
IIIIor, et in alia clavatura sit una clavis que semper stet in banco communi 
scribarum; et que accuse debeant fieri qualibet die cuiuslibet septimane. § Et 
teneantur semper facta sibi accusatione, omnes cum abbate aut unus cum ab-
bate, denunciare sive denunciari facere per nuncium communis accusatis ut 
faciant defensionem; et que defensio fiat in presentia predictorum IIIIor cum 
abbate, aut unius ex eis cum abbate, que scribantur in cartulario supradicto. 
§ Et a quolibet accusato / (c. XXXI v.) teneantur predicti aut qui ex eis accusationi 
interfuerit, una cum scriba communis qui accusationem ipsam scripserit, 
accipere bonam et ydoneam cautionem de duplo quantitatis in qua accusatus 
ex ipsa accusatione poterit condempnari. Quam cautionem si predicti 
accipere neglexerint, aut minus ydoneam acceperint, ipsi de suo proprio communi 
restituant quicquid a condempnatis recuperari vel haberi non poterit. 
§ Et debeant predicti aut duo ex eis universis et singulis condempnationibus 
et absolutionibus, quas magistratus faciet super accusis factis in presentia 
predictorum, interesse omnimode et precise, et que condempnationes et absolutiones 
facte, ante quam in parlamento legantur, scribantur in quodam 
cartulario quod predicti aut duo ex eis retineant et reponant in caxia sive 
banco predicto; de quibus condempnationibus fiat summa, et distincte scribantur 
in cartulario supradicto; et illas a quibus appellari non potest sive a 
quibus non fuerit appellatum, teneatur magistratus et debeat infra b mensem 
c a condempnatis exigere et etiam exegisse; alioquin in suo imponantur 
salario et de eo tantum minus recipiat quante condempnationes fuerint non 

– 156 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d XV e post confirmationem ipsarum, alioquin imputentur in salario potestatis 
predicto modo et forma. § Nec possint aperiri scripture condempnationum 
a quibus fuerit appellatum, nec sententie vel consilia legi, nisi in presentia 
predictorum IIIIor et abbatis, aut unius cum abbate; et lectis ipsis sententiis seu 
consiliis, statim scribantur in cartulario predictorum, sive approbate fuerint sive 
etiam reprobate. §Insuper interesse debeant predicti IIIIor et abbas, aut unus 
ex ipsis, vel abbas, universis et singulis solutionibus quas claviger faciet vel recipiet 
pro communi, et que scribantur distincte in cartulario predictorum; et 
scribe communis scribere teneantur in dicto cartulario ea que in eodem scribi 
debebunt, et exemplum accusationum dare accusantibus si pecierint f; et cum 
ratio clavigeri fuerit facienda, fiat in presentia predictorum aut duorum ex ipsis; 
et fiat secundum quod reperietur in dicto cartulario fore scriptum. § Et 
potestas teneatur universos consiliarios coniurare sub iuramento consilii et 
compagne, quod illos eligant ad presens officium quos pro communi credant 
et reputent meliores, utiliores et legaliores; qui statim in eodem consilio in quo 
electi fuerint, iurent in presencia potestatis et consiliariorum de presenti officio 
bene et legaliter exercendo, et talem potestatem qualem habebant tunc rationatores 
in rationibus clavigerorum, habeant predicti IIIIor cum abbate, aut illi 
qui ex ipsis interfuerint predictis rationibus. § Nec possint qui ad presens officium 
eligentur illud modo aliquo respuere, vel ab eo se ullatenus excusare, aliquo 
capitulo presenti statuto in aliquo non obstante. § Et qui fuerit uno anno 
in officio supradicto, non possit esse in eodem officio in duobus sequentibus. 
§ Et unusquisque dictorum IIIIor habeat pro suo salario soldos XX a communi 136. 

Note marginali: a c. XXXI r., sul margine esterno: Infra dies VIII, di mano diversa; Abbas 
populi, di mano settecentesca; sul margine interno: metà de nobili e metà de boni mediani, di 
mano settecentesca. 

a aut unus ex ipsis: sul margine esterno. b Segue, espunto: dies XX. c mensem: in 
sopralinea. d Segue, espunto: II. e XV: in sopralinea. f Et scribe - pecierint: al brano 
corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

——————— 

136 I quatuor costituivano una particolare magistratura cui era demandato il compito di 
sovrintendere a tutte le ammende di carattere pecuniario, sia presenziando ad accuse e dibattiti, 
sia controllandone la contabilità. Per i compiti dei quatuor v. III 72. La magistratura dei quatuor 
sembra sparita nella prima metà del Trecento, in quanto non compare nella revisione degli statuti 
redatta intorno al 1350 (ACCAME). 

– 157 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut operantes lanam non permittant batere in domo sua de nocte 
et de penso eorum. 
Aliqua persona in civitate Albingane non permittat batere lanam in domo 
sua ab ultima campana que pulsatur in sero usque ad sonitum signi Sancti 
Michaelis qui pulsatur in mane, sub pena soldorum V pro quolibet et qualibet 
vice; et quilibet possit accusare, et habeat medietatem banni et credatur 
suo / (c. XXXII r.) iuramento a. § Et quilibet qui operatus fuerit lanam in Albingana 
et districtu habeat et teneatur habere pondus de libris XVIII tantum, 
ad quod debeat dare lanam ad filandum; et debeat dare pro filaturis ipsius 
ponderis denarios XVIII tantum, sub pena soldorum V pro qualibet vice b. 
§ Et quod aliqua persona non ponat in suis pannis aliquam lanam nisi lanam 
ovium et generatione ovium, sub pena soldorum LX pro qualibet pecia, et in-
super pecia comburatur c. § Et quilibet qui operatur lanam in Albingana et 
districtu teneatur speciali sacramento, quod magistratus teneatur eis fieri fecisse 
infra mensem unum post introitum sui regiminis, quod istud capitulum 
debeat observare et quod per se vel per familiam suam seu per aliquam subtilitatem 
ingenii contra istud capitulum non debeat facere, et qui contrafecerit 
amittat pro qualibet vice penas supradictas. § Excepto quod quilibet licenter 
possit dare et dari facere comedere et bibere cui voluerit. § Et potestas teneatur 
infra dictum mensem ponere duos de mercatoribus lane de melioribus 
quos ad hoc poterit habere, qui teneantur speciali sacramento inquirere quam 
subtilius poterint in Albingana et districtu, semel in primo mense quo intra-
bunt dictum officium, et postea semel ad minus in ipso anno, et tantum plus 
quantum eis videbitur, siquis fecerit contra istud capitulum, et accusare contrafacientes 
potestati vel iudici. § Et teneantur isti duo habere in scriptis nomina 
omnium personarum que operabuntur lanam vel facient pannos laneos 
ad vendendum in Albingana et districtu. § Et teneantur sub dicto sacramento 
facere circa istud officium quicquid boni poterint, ad hoc ut dictum capitulum 
observetur. § Et habeant isti duo pro eorum labore, a quolibet qui fecerit 
lanam in Albingana et districtu, usque in pecias XV panni, denarios VI, 
et a XV supra denarios XII; et illi duo habeant bailiam cum voluntate mercatorum 
lane vel maioris partis ipsorum accrescere et diminuere dictum precium 
denariorum XVIII, secundum quod eis melius videbitur, ad utilitatem mercatorum. 
§ Et nulla persona que faciat fieri pannos albaxios possit facere fieri 
pannum minus de ligaturis VIIII, et qui sit ultra ramos XX, qui ramus non possit 
esse ultra palmos XVI d, sub pena soldorum X pro qualibet pecia; de qua 

– 158 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
e. Et aliqua persona non possit nec debeat per se vel submissam personam 
levare vel levari facere in Albingans vel districtum aliquod pillum sive 
pillotum bovis vel vache, seu caple, vel canis, vel irci, asini vel asine; et contrafecerit 
amitat pro qualibet et qualibet vice soldos X, et ultra comburatur 
pillum predictum. Et magistratus teneatur quolibet anno facere iurare afaytatores 
Albingane coriorum, quod aliqua subtilitate ingenii non lavent nec lava-
re permitant seu faciant aliquod ex predictis pillis sub dicta pena; et eadem 
pena puniatur illa persona que portaverit seu portari fecerit in Albingana vel 
districtu aliquod ex predictis pillis lanatum f 137. 

Note marginali: sul margine esterno: iurent infra mensem; ponantur duo mercatores. 

a sub pena - iuramento: al brano corrispone, sul margine esterno: de novo. b sub pena vie: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. c sub pena - comburatur: al brano 

——————— 

137 L’industria della lana doveva essere molto diffusa e comprendere, secon do quanto 
esposto in questo capitolo, tutte le fasi della lavorazione della lana a partire dalla filatura, ma 
soprattutto la tessitura. Il tipo di panno prodotto in prevalenza in Albenga sembra essere stato 
il panno albaxium, del quale era già testimoniato un vivacissimo commercio: sono infatti documentati 
diversi acquisti di tale panno da parte del comune: nel 1275 (ACA, I, Perg., 259), nel 
1281 (ACA, I, Perg., 327) quando il comune acquista una quantità ragguardevole, 280 canne 
(di dodici palmi l’una) di panno albaxium, rispetti vamente da commercianti l’uno albenganese, 
Giovanni Contessa, l’altro forse forestiero, Giovanni Tomao; l’anno successivo la quantità di 
panno comprata dal comune, questa volta da un uomo di Saorgio, è di 374 canne (ACA, I, Perg., 
338), e quasi altrettanto viene comprato lo stesso giorno da un altro mercante forestiero (ACA, I, 
Perg., 342); una quantità ancora maggiore è acquistata nel 1283 (ACA, I, Perg., 335), mentre 
nel 1285 i tre acquisti documentati avvengo no da un Perdix, evidentemente albenganese, e da 
un mercante piacentino (ACA, I, Perg., 380, 386, 384). Il commercio dei panni di lana declina 
probabilmente assai presto: successivamente la documentazione, almeno a livello comunale, è 
soltanto relativa alla gabella ballonorum albaxiorum; ne risulta che il panno albaxium era commerciato 
in pezze di 25 canne o più (ACA, I, Perg., 622, 1300 ott. 29, 890, 1313 giu. 15, 740, 
1323 genn. 27); l’unico riferimento più tardo è quello del mercatum lane, esistente in città nel 
Quattrocento (COSTA RESTAGNO, p. 122). Per i panni in generale v. I 42, 44, 45, 46, 242; 
III 92, 101. 

– 159 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d ultra -XVI: al brano corrisponde, sul margine 
esterno: de novo. e Et predicti - bullentur: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 
f Et aliqua persona non possit nec debeat - lanatum: sul margine inferiore. 

[162] De aptando viam que est ultra ecclesiam Sancti Francisci. 
Teneatur magistratus facere aptari viam que est ultra ecclesiam Sancti 
Francisci inter ortos novos et veteres, ab hiis qui habent facere in contrata 
illa, ab ecclesia Sancti Francisci usque fucem et a Morella in iusum usque 
mare; ita quod per ipsam viam possit iri et rediri. § Et teneatur magistratus 
facere fieri de peccunia a communis b pontillorium de lignamine super aquam 
que est iuxta angulum cimiterii fratrum minorum, per quam transire homines 
et iumenta. Et hoc debeat fieri fecisse usque ad festum sancti Iohannis 
de iunio 138. 

Note marginali: sul margine esterno: usque ad festum sancti Iohannis. 

a peccunia: in sopralinea. b communis: s aggiunta sulla riga. 

[163] De faciendo scurari fossatum qui est inter terram Alaxie Cavagne 
et terram Gullelmi Trencherii quondam. 
Teneatur magistratus facere scurari fossatum qui currit inter terram 
quondam Roberti Suspecti, que nunc est Alaxie Cavagne, et terram quondam 
Guillelmi / (c. XXXII v.) Trencherii, et vadit usque ad flumen Alavenne; et 
hoc fieri faciat per illos qui habent terras iuxta ipsum fossatum, ita quod 
quilibet scuret tantum quantum tenet sua terra et iuxta terram suam 139. 

——————— 

138 Questo e il capitolo 164 appaiono aggiunte ai capitoli 104 e 105 riguardanti la manutenzione 
delle strade: si tratta, con ogni probabilità, di gruppi di capitoli appartenenti a 
redazioni degli statuti di epoche diverse. Per i francescani e il convento di San Francesco, posto 
fuori le mura nord della città, v. I 91-94 e n. rel. Il capitolo è edito in COSTA RESTAGNO, 

p. 186. 
139 Anche questo capitolo contiene un’aggiunta ai precedenti capitoli sull’argomento della 
conservazione in perfetto stato della rete idrica della piana; v. soprattutto I 86/88 e n. rel. 

– 160 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De reparanda via et reficienda sive strata que vadit a domo Guillelmi 
Faraudi quondam usque in rectitudinem domus Nielle Plocie. 
Ego magistratus Albingane tenebor facere refici et reparari per homines 
de Leica et Cixano viam sive stratam que protenditur a domo Guillelmi Faraudi 
sursum, usque in rectitudinem domus Nielle Plocie. § Item reparetur 
via que est a ponte qui est desuper molendinum abbatis usque Nevam, per 
dictos homines et per homines Valirani. § Quod adimpleri tenebor usque 
ad festum sancti Michaelis proximum. § Et reparetur via a ponte Cente ubi 
est vel erit reparanda usque ad pontem Alavenne 140. 

[165] De massario sive sindico vel procuratore operis ecclesie Sancti 
Michaelis. 
Teneatur potestas sive magistratus Albingane infra dies XV post eius introitum 
eligere a duos masarios b sive sindicos c vel procuratorem, qui presit 
operi ecclesie Sancti Michaelis; et qui massarius possit et debeat et auctoritatem 
habeat petendi et recipiendi omnia legata, debita et universa relicta dicto 
operi; et ipsa percepta expendere et consumare in dicto opere et ad utilitatem 
ipsius, scilicet in campanili vel alibi in opere ipsius ecclesie, ubi consilio 
vel maiori parti placuerit 141. § Et dictus massarius tam de receptis quam de 
expensis reddere rationem in presentia duorum ex IIIIor civitatis Albingane 
teneatur; et ipsa ratio reddita legatur postea in consilio generali, quod intelligatur 
si requisitus fuerit dictus massarius a magistratu Albingane, et tociens 
quociens fuerit requisitus. § Et quicumque fuerit massarius uno anno, non 
possit esse in eodem officio in sequenti proxime. § Et dictus massarius tenea


——————— 

140 Il capitolo fornisce ulteriori dettagli sulla rete stradale della piana. Il molendinum abbatis, 
appartenente all’abate della Gallinaria, si trovava forse tra Leca e la città, dove è ancor 
oggi il toponimo “cappella dell’abate”; il monastero aveva infatti nella piana di Albenga vaste 
proprietà, tra cui due mulini, già nel 1169 (PFLUGK - HARTTUNG, III n. 212). 

141 Per la cattedrale di San Michele v. la n. 10. La citazione dell’opera del campanile è riferita 
al campanile precedente l’attuale, di cui oggi è solo conservata la base in pietra, e che doveva 
già, all’epoca degli statuti, aver necessità di lavori; la parte superiore in effetti verrà demolita 
e ricostrui ta alla fine del Trecento: LAMBOGLIA, Le delibere. V. anche ACCAME, pp. 79-81. 

– 161 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
142. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV; di mano posteriore: factum est; factum est. 

a Segue, depennato: unum massarium. b sive masarios: sul margine esterno. c sindicos: 
corretto su sindicum. 

[166] De inquirendo per potestatem si aliqua persona exoneraverit salem 
in civitate Albingane vel districtu. 
Teneatur potestas sive magistratus Albingane diligenter inquirere, si aliqua 
persona de civitate et districtu Albingane exoneraverit vel exonerari fecit 
seu fecerit salem in aliqua quantitate in civitate Albingane vel districtu, vel 
inventus fuerit seu inventa penes se habere salem ultra minam unam, nisi forte 
ostenderit se eam a gabellatoribus gabelle salis emisse; et si in inquisitione 
facta invenerit aliquem salem exonerasse vel exonerari fecisse in aliqua quantitate, 
vel apud se habere ultra minam unam, nisi ut supradictum est eam emisset 
a gabellatoribus gabelle salis, debeat potestas et teneatur eum capere et dare in 
virtute communis Ianue, puniendum prout dicto communi placuerit, et secundum 
ipsius statuta; et nichilominus perdat salem et pro banno solvat communi 
Albingane soldos XX ianuinorum pro qualibet mina; et domus in qua sal 
inventus vel exoneratus fuerit diruatur, si domus fuerit propria illius qui exoneraverit 
vel portaverit; quod si ipsum habere nequiverit, banniatur et forestetur 
ad voluntatem communis Ianue, et bona ipsius publicentur communi 143. 

Note marginali: Gabella del sale, di mano settecentesca. 

——————— 

142 Non è chiaro dal testo che cosa fosse la pigna che veniva illuminata nelle principali festività. 
Altri elenchi di giorni festivi a I 45, III 63, 84. 

143 Il commercio del sale era, secondo la convenzione del 1251, monopolio genovese, ed 
appaiono molto rigorose, qui come altrove (v. ad es. I 1), le misure volte a far rispettare i termini 
della convenzione. Il comune aveva spesso controversie con Genova per il controllo del mono-
polio sul sale; si v. ad es. ACA, I, Perg., 193 (1267 genn. 7), 181 (1268 ag. 6), 764 (1339 genn. 23); 
tale gabella costituiva invece, prima del 1251, una delle principali fonti di reddito del comune: 

v. ACA, I, Perg., 42 (1244 lug. 13), 50, 48, 52, 44, 49 (1248 genn. 12, febb. 28, giu. 16, lug. 7). 
Per il monopolio genovese del sale v. GIOFFRÉ. 
– 162 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De ponendo ferro in canna communis. 
Ponatur in canna communis ab utraque parte ipsius quoddam ferrum, 
ita quod cannatores ipsum ferrum passare seu transire non possint nec debeant; 
et sit amodo canna de palmis XII, et nulla presa fiat deinceps in ipsa; 
et si cannatores contrafecerint, puniantur arbitrio potestatis, et compellantur 
iurare istud capitulum observare; que canna communis sit quadrata 
et non rotunda a 144. 

a que canna - rotunda: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[168] De complendo muro sive barbacana que est iuxta portam Turlate, 
iuxta beudum et viam. / (c. XXXIII r.) 
Teneatur potestas deinceps expendere et expendi facere de here communis 
in complendo muro sive barbacana que est infra portam de Turlata, 
iuxta beudum et viam; et compleatur murus ipse usque ad angulum terre 
que fuit Arnaldi Solimani usque ad kalendas augusti; et reparetur via a porta 
Turlate usque ad glaream Arocie, usque ad dictum tempus, de grareis et lapidibus, 
ita quod via sit arcior muro barbacane a 145. 

——————— 

144 La misura di lunghezza, la canna, non era essere di dimensioni costanti; dal confronto 
delle diverse norme statutarie risulta che vi fossero canne di diversa misura per vari utilizzi: è 
infatti citata sia la canna di dodici palmi, usata per le tele di canapa e per l’albaxium e nota anche 
da altri documenti (ACA, I, Perg. 327, 1281), sia, in un’aggiunta al cap. I 45, la canna di 
nove palmi; nel cap. I 180 è infine ricordata, per misure di tipo agrario, la canna di undici palmi; 

v. anche I 42, 46; III 92, 101. Dalle Tavole, p. 104, risulta che la canna di Albenga misurava m. 
3, mentre secondo il ROCCA, p. 106, equivaleva a m. 2,973. Un esemplare, probabilmente di 
proprietà del comune e oggi conservato nel Civico Museo Ingauno, era, fino ai primi del Novecento, 
murato in una zona cittadina corrispondente all’antico forum tellarum (COSTA RESTAGNO, 
pp. 120-122): il cap. III 92 del resto prescrive che nemo debeat cannare nisi ad illam cannam 
communis que est in mercato. L’esemplare del Museo ha aspetto abbastanza simile a quello descritto 
dallo statuto, poiché è in ferro, a sezione quadrata, di cui sono evidenti gli scopi pratici 
per agevolare le operazioni di misura dei panni; è lungo circa m. 3,08 e suddiviso in dodici palmi 
di cm. 25,03, cui sono da aggiungere due porzioni di cm. 2,5 alle due estremità. Lo studio sui pesi e 
le misure di Albenga rimane da approfondire, con un preciso confronto tra i documenti e le misure 
ancora esistenti. 
145 La porta Turlate o Torlaro è la porta principale nelle mura ovest, verso monte. Le 

– 163 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
de grareis - barbacane: sul margine esterno. 

[169] De requirendo iudice, ut intersit condennationibus et absolutionibus 
faciendis. 
Teneatur potestas civitatis Albingane requirere iudicem dicte civitatis, 
ut intersit condempnationibus et absolutionibus faciendis in publico parlamento 
contra accusatos seu denunciatos vel inquisitos officio magistratus. 
§ Et iudex teneatur adesse predictis condempnationibus et absolutionibus, 
et prout melius secundum iura et leges et capitula civitatis Albingane noverit, 
potestati consilium suum prebere. 

[170] De non detindendo consiliarios in consilio vel alibi pro pecunia 
recuperanda, postquam potestas de ipso consilio vel loco exiverit. 
Non possit potestas vel iudex, cum consilium celebraverit pro recuperanda 
pecunia que sit necessaria communi Albingane vel aliqua alia de causa a, 
detinere consiliarios in ecclesia Sancti Michaelis vel alibi ubi consilium celebraret, 
postquam ipse de ipso consilio vel loco ubi consilium fieret exiverit. 

a vel aliqua alia de causa: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[171] Ut nomina omnium notariorum Albingane et districtus ponantur 
in libro capitulorum et legantur in parlamento. 
Non possit nec debeat aliquis tabellionatus officium exercere in civitate 
Albingane nec eius districtu, cui non sit concessum ab imperio seu comitibus 

——————— 

norme di questo capitolo provano che alla fine del Duecento il lato nord delle mura non era 
completo; in questa zona sussiste una particolare incertezza per quanto riguarda l’organizzazione 
topografica e la reale posi zione delle mura prima del secolo XIV, che solo saggi di scavo potranno 
chiarire (LAMBOGLIA, La topografia, p. 57 e COSTA RESTAGNO, pp. 154-157); altre disposizioni 
riguardanti questo lato delle mura a I 29; per la barbacana v. la nota al cap. I 29; per 
le strade v. I 104-105; la citazione della glarea Arocie è da riferire all’antico letto del fiume, in 
corrispondenza del Ponte lungo. 

– 164 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
146. 

Note marginali: sul margine esterno: factum est, di mano diversa; infra dies XV; in primo 
parlamento. 

[172] Ut potestas non audiat aliquam personam nec eius homines, qui 
ruperit conventionem. 
Siqua persona, communitas seu universitas a habuerit conventionem 
cum communi Albingane et ipsam ruperit in aliquo casu, magistratus Albin


——————— 

146 Per i notai, gli scribi del comune e il loro collegio v. Costamagna, e I 19, 20, 48, 149, 
190, 191. 

– 165 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b nec homines ipsius persone, communitatis seu universitatis c de iure 
donec satisfecerit de eo quod in conventione continetur. § Et si denunciatum 
fuerit magistratui quod aliqua persona, communitas seu universitas conventionem 
ruperit ut supra, teneatur idem magistratus, si sibi notorium fuerit, 
facere scribi in fine / (c. XXXIII v.) libri capitulorum communis Albingane 
sicut rupta fuerit conventio supradicta, et tunc observetur ut supra d. § Hoc 
non intellecto de conventione edita inter commune Ianue ex una parte et 
commune Albingane ex altera. 

a Siqua - universitas: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b ipsam - universitatem: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. c ipsius - universitatis: al 
brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. d Et si denunciatum - ut supra: al brano 
corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[173] Ut sindicus habere debeat expensas a communi. 
Siquis fuerit sindicus communis Albingane in causis de quibus placitum 
sit, potestas teneatur de rebus communis facere fieri expensas iudicibus 
et scribis et alias circa illam causam de qua fuerit sindicus, secundum 
quod sibi promissum fuerit per consilium Albingane, et quantum continetur 
in capitulo loquente de salario ambaxatorum, cum fuerit extra. 

[174] De conventionibus exemplandis. 
Omnes conventiones quas commune Albingane habet cum aliqua persona, 
universitate vel loco, capitulo vel conventu, debeant exemplari atque scribi 
in uno quaterno vel pluribus; quod quaternum ponatur in fine libri capitulorum 
presentium, ita quod possit inde levari vel removeri et in alio libro poni; 
et sic omni anno mutentur in libro capitulorum quo utitur curia Albingane. 

[175] De complenda clavica que est incepta in trevo qui vadit versus 
pontem Arociorum, usque ad puteum Auree. 
Teneatur magistratus facere suppleri usque ad puteum Auree et fieri clavicam 
que incepta est in trevo qui vadit versus portam Arociorum usque ad 

– 166 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 147. 

Note marginali: sul margine esterno: usque ad festum sancti Michaelis, di mano diversa. 

a si placuerit consilio: sul margine interno. 

[176] De reficiendo viam de Alaxio. 
Teneatur magistratus Albingane, si inde fuerit per homines Alaxii requisitus 
a, facere aptari sive refici viam de Alaxio que dicitur montata Sancte 
Crucis, et ab ecclesia Sancte Crucis que est ibidem usque mare Alaxii sive 
arenam maris, per homines et ab hominibus dicte ville infra duos menses 
post eius introitum. Et teneri et aperiri facere in eadem via illos aquarios qui 
erant facti ac designati fuerunt tempore quo dominus papa transivit per has 
partes, quo tempore in eius transitu fuit refecta dicta via per iamdictos homines 
148; et sicut tunc facti fuerunt et designati aquarii in dicta via, eos faciat 
aperiri et disclaudi et apertos et disclausos teneri, ut aqua discurrere valeat 
per loca per que tunc discurrebat. § Preterea teneatur facere iurare rectores 
sive preceptores dicte ville omni anno, ut revideant vel faciant revideri omni 
mense semel dictos aquarios, et siquos clausos invenerint, eos faciant disclaudi; 
et si aliquis aliquem aquarium de predictis clauderet vel per alium locum 
mutaret, teneatur potestas et magistratus ei auferre pro banno pro qualibet 
vice soldos X, et insuper in pristinum statum reduci expensis contrafactoris; 
ita quod discurrat per ipsum locum usque mare sicut a dicto tempore retro 

——————— 

147 Altri dettagli sulla zona della porta Arociorum e del puteum Auree a I 75; per la rete 
fognaria del sottosuolo cittadino si v. anche i risultati degli scavi condotti negli anni 1991-92 su 
gran parte dell’area della città medievale da parte della SIP, a cura della Soprintendenza alle 
Antichità della Liguria e dell’Istituto Internazionale di Studi Liguri, di prossima pubblicazione. 
Il testo del capitolo prova l’esistenza, fuori le mura sud della città, di costruzioni certo in seguito 
distrutte dalle ricorrenti innondazioni del Centa. 

148 Il passaggio del Papa in Liguria qui ricordato è probabilmente quello di Innocenzo IV, 
nel 1281: v. ACCAME, p. 58. Il cap. 176 è edito ivi, pp. 235-236. 

– 167 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
149. 

Note marginali: sul margine esterno: infra duos menses; di mano settecentesca: Alasio; 
Statuimus quod homines Alaxii aptent viam Sancte Crucis eorum expensis intra duos menses 
et iurent. 

a si inde - requisitus: sul margine esterno. 

[177] De non faciendo aliquo edificio in flumine Cente. 
Non possit nec debeat aliquis facere murum, sepem vel palaficatam seu 
aliquod edificium in flumine Cente deversus ripam civitatis, et a ponte Arociorum 
in iusum versus alium pontem; qui murus, sepes, palaficata seu edificium 
extendant versus flumen extra / (c. XXXIIII r.) muros, sepes, palaficatas 
qui vel que modo sunt in flumine seu ultra rectitudinem illorum muri, sepis 
vel edificii, nec in ipso flumine deversus aliam partem, nisi cum scientia et 
voluntate potestatis; et siquis contrafecerit, teneatur magistratus ipsum mu-
rum, sepem, palaficatam seu edificium facere removeri et destrui expensis illius 
qui contrafecisset, infra dies XV postquam sibi fuerit denunciatum 150. 

——————— 

149 Tra i capitoli relativi alla manutenzione delle strade (I 104, 105, 108, 109, 162, 164, 
168, 206, III 70) questo, che riguarda la litoranea verso Alassio, fornisce interessanti dettagli 
anche sulla struttura e manutenzione degli scoli delle acque riferiti alla strada. Essa ha conservato 
il tracciato della romana Iulia Augusta sistemata nel 13 a.C. ed è rimasta in uso fino ai primi 
decenni dell’Ottocento; è ancor oggi percorribile e subito prima di giungere ad Alassio vi sorge 
la chiesa romanica di Santa Croce, nel medioevo dipendenza del monastero della Gallinaria. La 
menzione dei rectores di Alassio prova l’appartenenza del centro al comune di Albenga, anche 
prima dell’acquisto da parte del comune dei diritti che vi possedeva il monastero della Gallinaria, 
nel 1303 (v. n. 8). Il capitolo è edito in ACCAME, pp. 235-236. 

150 Per la cura e la manutenzione dei corsi d’acqua v. I 86, 88, 105, 106, 107, 108, 109, 
111, 163, 183. Il testo del capitolo prova l’esistenza già a quest’epoca di un secondo ponte 
sul Centa, localizzato più verso mare rispetto a quello costruito in corrispondenza della porta 
Arociorum: era stato edificato evidentemente in funzione della porta aperta in questa porzione 
delle mura,e sarà più tardi chiamato pons subtranus Il cap. è edito in ZUCCHI, Topografia, 
p. 30. 

– 168 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut quelibet persona extranea victualia deferens possit secure venire 
Albinganam. 
Quelibet persona extranea possit licenter et impune venire Albinganam 
et districtum, stareque inde redire salva et secura in persona et rebus que 
apportaverit de aliquibus victualibus staria tria ad minus si per terram venerit, 
et si per mare minas grossas X ad minus et stare a salva et secura per tres 
dies in Albingana et districtu in persona et rebus b, non obstante aliquo capitulo, 
et specialiter illo “De affidando extraneos contra quos cives Albingane 
habent laudes”; excepto inde vino, quod apportari seu adduci non possit 
aliquo modo, sicut in capitulo “De vino apportato de extra” continetur. 
§ Et excepto si talis persona esset, que foret obligata alicui civi meo proprio 
nomine vel fideiussorio nomine, que possit tunc detineri atque interdici personaliter 
et realiter, quousque suo satisfecerit creditori, secundum capitulum 
cuius rubrica est “De extraneo c obligato civi meo detinendo et interdicendo”, 
et exceptis bannitis communis Albingane atque forestatis, et qui manus 
violentas in personam alicuius civis Albingane ingecisset, et qui guerram 
haberet ipsa persona vel eius dominus vel locus unde esset cum communi 
Albingane d. § Hoc capitulo non preiudicante in aliquo capitulo cuius rubrica 
est “De forestacione domini Iacobi de Bagnasco” 151. 

a staria tria- stare: su rasura. b salva - rebus: sul margine esterno. c extraneo: sul 
margine esterno. d et qui guerram -Albinganam: al brano corrisponde, sul margine esterno: 
de novo. 

[179] Ut forestationes et condempnationes facte occasione castri Aquile 
casse sint. 
Ommes forestationes et omnes condempnationes facte in Iacobum Cepullam, 
Guillelmum et Robertum fratres, et in Odonem eorum nepotem et 

——————— 

151 I capitoli citati nel testo sono rispettivamente I 60, 33; II 105, che ha però il titolo 
De extraneo obligato civi Albingane, qui alienavit de rebus sibi obligatis. Infine, il cap. De forestacione 
domini Iacobi de Bagnasco, non più presente nell’attuale stesura degli statuti, apparteneva 
probabilmente ad una versione precedente e appare riferito ad un episodio dell’opposizione 
comune-Clavesana. Queste differenze provano ulteriormente la stratificazione temporale dello 
statuto: v. sopra pp. XLII-XLIX. 

– 169 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a securitates dicta 
occasione, restituantur eisdem de communi Albingane, non obstante capitulo 
loquente “De non dando here communis” 152. § Et si aliqui vel aliquis ea occasione 
quod locutus vel locuti fuissent vel fuit cum aliquo predictorum vel 
eum sociasset, condempnatus vel condempnati fuerunt vel fuit per predictos 
potestates vel alterum ipsorum, sit absolutus ab ipsa condempnatione vel absoluti, 
si non fuit inde solutio facta. § Et si solutio facta fuit, restituatur eis 
de communi Albingane, non obstante capitulo supradicto vel aliquo alio, 
scilicet Guidoni Balarano; et omnes alii qui restituti sunt per aliquas potestates, 
et qui inde habent instrumentum, sint restituti 153. 

a fuisse: così nel testo. 

[180] De incidendis albariis et aliis arboribus fructum non portantibus. 
Si in plano Albingane vel in terris de districtu Albingane alique albare 
vel salices aut alie arbores que fructum non portent sunt in terra alicuius, 

——————— 

152 V. III 82. 

153 Per i personaggi citati in questo capitolo, le cui vicende sono legate alla vertenza tra 
comune e marchesi di Clavesana, v. ZUCCHI, pp. 16 sgg. e PAVONI, in particolare alle pp. 344345; 
Giacomo dei marchesi di Gavi e Gu glielmo Vento erano stati podestà di Albenga nel 
1255-56, Guglielmo Vento ancora nel 1257-58 (ZUCCHI, pp. 83-84); secondo il testo del capitolo, 
essi avrebbero richiesto indennizzi e garanzia a esponenti cittadini, azioni revo cate da un 
apposito capitolo statutario; v. anche I 221/225. Non è noto da altri documenti Guido Balaranus. 
Per la famiglia Cepolla ed in particolare i suoi membri qui citati v. COSTA RESTAGNO, Cepolla. 
Il castello dell’Aquila, di cui esiste ancora una bella torre poligonale, era uno dei capisaldi 
più contesi tra il comune e i feudatari. 

– 170 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a in terra sui vicini, possint et debeant incidi rami ipsorum 
pendentes in dicta terra vicini et in altum a terra palmi XII. § Si vero dicte 
albores fructum essent in confinio terre vicini, ita quod aliquo modo comprehendetur 
de terra vicini, incidi debeant ad calciam; et predicta teneatur 
observare potestas et facere observari quociens fuerit requisitus, sub debito 
iuramento; et hoc habeat locum in plano Albingane ubi vadi b bura c 154. 

a pendeat: così nel testo. b vadi: così nel testo. c Albores vero fructum portantes bura: 
sul margine inferiore. 

[181] De denunciando hominibus villarum suprasedentibus terram civilem 
ut se scribi faciant, si terram suprasedeant citainam. 
Universi homines suprasedentes terram civilem sive citainam Albingane, 
habitantes in aliqua de villis nostris, qui eiusdem ville sint natione, vel 
aliunde ad habitandum ipsam villam venerit de extra districtum Albingane, 
in qua villa habeat homines vel iurisditionem hominum aliqua persona eccle


——————— 

154 Il termine “bura” indica ancor oggi in dialetto la piena del fiume; il capitolo apporta 
interessanti notizie sulla vegetazione spontanea e non, ed in particolare sulla vite. 

– 171 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
155. 

[182] De tractatoribus super aliquo facto electis. 
Si super aliquo facto per aliquos tractatores per magistratum vel consilium 
ordinatos tractatum fuerit vel decretum, non possit nec debeat eorum 
tractatus vel decretum ad effectum perduci, nisi primo in generali consilio 
exponetur; quo exposito et super hoc consilio celebrato, tunc fiat quod inde 
consilio vel maiori parti placuerit ordinare. 

[183] Ne aliqua alienatio fiat boschi seu lecti aque. 
Ego magistratus Albingane de cetero non faciam venditionem aliquam 
seu alienationem de aliquo bosco nec de alveo seu lecto alicuius aque, neque 
de aliquibus pascuis, exceptis inde arenis que sunt deversus mare, nisi voluntate 
consilii a 156. 

a nisi voluntate consilii: sul margine esterno. 

——————— 

155 Per la condizione degli uomini delle “ville”, anche di giurisdizionre signorile, legati al 
comune, v. n. 8. 

156 Le arene deversus mare erano i terreni che si andavano formando lungo il litorale per 
l’apporto alluvionale del fiume e che, come è provato dalla documentazione più tarda, erano ogni 
anno a disposizione del comune e venivano da questo alienati: V. ZUCCHI, Topografia, p. 27. 

– 172 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De venditione seu alienatione super rebus immobilibus celebrata. 
Siquis vendiderit rem aliquam immobilem, seu vendet sive alienaverit 
seu alienabit, et a tempore alienationis seu venditionis eam possederit per 
annum unum, seu publice visus fuerit possidere, ego venditionem illam ad 
omnem fraudem removendam fraudulentam esse presumam, et nullius esse 
reputabo valoris. § Et si ille qui sic vendiderit vel alienaverit aliquod delictum 
personale vel reale miserit in aliquem civem Albingane, puniam ipsum et punire 
tenebor, tam in dictis rebus quam in personam, secundum formam capitulorum 
et iuris, non obstante venditione seu alienatione / (c. XXXV r.) predictis. 
§ Excepto si emptor ipsam rem immobilem locaverit venditori, et ipsam locationem 
poterit ostendere ydoneis testibus vel publico instrumento, quo casu 
nullum per hoc capitulum fiat preiudicium emptori. § Et hoc capitulum locum 
habeat tam in venditionibus et alienationibus factis quam faciendis. § Et 
presens capitulum locum non habeat in donationibus factis inter vivos et causa 
a mortis et faciendis, in quibus donator retineret sibi usumfructum b. 

a Segue, depennato: s. b Et presens capitulum locum non habeat - usumfructum: sul 
margine esterno. 

[185] Ut molendinum hospitalis vendi non possit. 
Non possit nec debeat molendinum hospitalis seu partem communis 
ipsius molendini vendi seu alienari aliqua subtilitate ingenii, et possint redditus 
ipsius molendini vendi usque duos annos sicut venduntur alie gabelle, 
et solvi sicut solvuntur alie gabelle; et ille qui incantaverit redditus dicti 
molendini teneatur dare aquam ipsi molendino ad sufficientiam per totum 
annum, nisi iusto impedimento remanserit 157. 

[186] Ut campsor extraneus det securitatem. 
Si aliquis campsor fenerator de foris, seu de extra iurisditionem, venerit 
ad exercendum in Albingana feneraticiam pecuniam, seu ad usuram dederit 

——————— 

157 Per il molino v. I 105 e n. 105. 

– 173 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a in curia coram magistratu Albingane, de non 
recedendo de terra cum pigneribus que habuerit, nisi cum licencia magistratus. 
Quam licenciam magistratus secundum quod ius fuerit dare teneatur, 
cognita iusta causa. § Et scribe teneantur ponere securitates eorum annuatim 
in annuali registro 158. 

Note marginali: sul margine esterno: caucio librarum C. 

a ianuinorum: in sopralinea. 

[187] Ut qui duxerit lignamen et fecerit dampnum emendet illud. 
Si aliquis duxerit vel duci fecerit per flumen aliquod vel aliquam aquam 
aliquod lignamen, et illud lignamen ruperit aliquam clusam, palaficatam vel 
sepem, seu in ea aliquod dampnum fecerit, postquam lignamen illud inde removeatur 
concordet se ille cuius fuerit lignamen cum molinario aut domino 
illius cluse; et si contrafecerit, perdat pro banno qualibet vice soldos V, et 
insuper restituat semper dampnum. § Idem intelligatur si dampnum dederit 
in lino vel canneva. 

[188] Ut potestas et iudex se abstineant ne dicant alicui iniuriam nec 
turpia verba nec eum percuciant. 
Potestas et iudex abstineant se et quilibet ipsorum se abstineat ne di-
cant turpia verba vel inhonesta alicui persone. § Maxime autem se abstineant 
et quilibet eorum ne aliquam personam percuciant baculo, manu, pede, gladio, 
virga vel aliqua alia re de qua percuti possit, nisi forsan in certis casibus 
ut puta in exercitu vel cavalcata vel in cavilia sive rixa; et si contrafecerint, 
sindicentur pro quolibet in libris L. 

Note marginali: sul margine esterno: syn. 

——————— 

158 Per l’esercizio del prestito v. anche II 39, III 61 e n. rel.; altre norme verranno introdotte 
con lo statuto del 1413: ACCAME, Statuti 1413 e COSTA RESTAGNO, De Casana. 

– 174 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De audiendo extraneo contra quem laus petitur fieri. 
Siquis extraneus qui teneatur alicui civi meo voluerit sibi facere rationem 
coram magistratu Albingane, secundum iura et capitula Albingane de 
eo quod sibi teneatur vel ab eo petetur, inde ydoneam cautionem prestando 
de solvendo iudicatum, magistratus non possit postea laudem ei facere contra 
ipsum nec contra aliquem alium a occasione illa. 

a Segue, depennato: vel. 

[190] De exemplandis condempnationibus. 
Teneatur magistratus facere scribi per aliquem ex scribis communis condempnationes 
et absolutiones quas fecerit seu facutus a erit ante quam faciat 
parlamentum, in duobus quaternis, unus quorum finito parlamento incontinenti 
detur et assignetur duobus ex IIIIor vel uni eorum b, et alium retineant 
scribe communis. § Qui scribe teneantur sacramento ad predicta, et etiam teneantur 
ipsi scribe condempnationes et absolutiones per se vel alterum eorum 
scripssisse c in registro communis infra dies VIII facto parlamento 159. 

Note marginali: sul margine esterno: infra VIII. 

a facutus: così nel testo. b Segue depennato: et abbati populi. c scripssisse: così 
nel testo. 

[191] De faciendis instrumentis que tangant commune per scribas 
communis compositis. 
Compellam ego magistratus Albingane scribas communis et quemlibet 
eorum qui meo tempore erunt, extrahere instrumenta que composuerint que 

——————— 

159 Per gli scribi v. I 19 e n. rel. Anche il successivo cap. 191 è relativo alle incombenze 
degli scribi. Per il registrum communis v. AOA, Perg. A 38 (1282 lug. 21), con un elenco di pagamenti 
suptum de registro communis Albin gane, e il doc. XXXIII (1287 ott. 3) in ZUCCHI, 
che contiene una trascrizione di condanna suptum de registro communis Albingane. La redazione 
di altri registri è prevista dai cap. 195 e 196. 

– 175 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[192] De expendendo in barbacana Cente. 
Teneatur potestas omni anno expendere seu expendi facere de pecunia 
communis in muro sive barbacana Cente libras L ianuinorum si placuerit 
consilio, usque ad kalendas / (c. XXXV v.) septembris, et plus si de pluri placuerit 
consilio; quod opus incipiatur a kalendis iulii. § Et fiat murus expensis 
communis ab ecclesia Sancte Cecilie usque ad pontem Cente, sive ad pillam 
pontis, ita quod aqua non possit deteriorare pillam pontis 160. 

[193] De non habendo consilio ab aliquo cive invito. 
Non possit magistratus Albingane nec debeat constringere aliquem civem 
Albingane vel aliquos cives ad dandum sibi consilium super facto alicuis 
debiti pecuniarii, quod commune Albingane peteret ab aliquo cive Albingane 
vel de districtu peteret seu petere vellet a communi; nec super aliqua condempnatione 
vel absolutione facienda in aliquem civem vel districtualem 
Albingane, seu super condempnatione iam facta, remittenda vel auferenda 
seu minoranda, excepto in consilio generali, et nullo capitulo obstante. 

[194] De visitando Villam Francam. 
Teneatur potestas infra menses duos sui introitus mutare seu mutari fa-
cere viam seu stratam que est seu vadit desuper Villam Francam que est citra 

——————— 

160 Per il termine barbacana v. I 29 e n. rel. Per il ponte sul Centa v. n. 146. La chiesa di 
Santa Cecilia era addossata alle mura sud, lungo il Centa, tanto da esserne parte integrante e da 
rischiare di essere danneggiata dalle piene: v. oltre I 201, e COSTA RESTAGNO, p. 55. Il capitolo 
è edito in ZUCCHI, Topografia, p. 30. 

– 176 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or in IIIIor mensibus semel, ad 
videndum si aliquid ibi fuerit faciendum, et si homines ibi habitant ut de-
bent; sine eo quod aliquid petere possit occasione expensarum a communi 
nec ab hominibus ipsius ville. § Insuper teneatur expendere seu expendi fa-
cere in muro dicte ville faciendo ad defensionem aque de Torcello de pecunia 
communis libras V usque in libris X, si placuerit consilio et necesse fuerit; 
quem murum fieri facere teneatur usque ad kalendas augusti, et hoc fiat 
donec dictus murus completus fuerit in iusum, de subter dictam villam versus 
mare 161. 

Note marginali: sul margine esterno: per mantenere la Villa franca di la del Torsero verso il 
Ceriale, di mano settecentesca. 

[195] De instrumentis emancipationum in cartulariis communis annotandis. 
Teneantur scribe communis qui pro tempore fuerint omni anno scribere 
in cartulariis communis instrumenta emancipationum, tutelarum, curarum, 
laudum et sententiarum latarum tam super causis ordinariis quam 
super extraordinariis, et instrumenta appellationum et consilia que deferuntur 
a sapientibus super appellationibus, si partibus placuerit vel alicui earum, et 
inde satisfecerit. 

[196] De faciendo manuali sive cartulario occasione legatorum. 
Tenebor ego magistratus Albingane facere fieri infra dies VIII mei regiminis 
manuale unum sive cartularium, in quo scribantur et scribi possint per 

——————— 

161 Villafranca, una delle villenove fondate dal comune (v. I 69, 70, 148, 207, 212, 229/232) 
dovette esistere solo fino ai primi decenni del Trecento (v. COSTA RESTAGNO, La politica). 
Sorgeva lungo le rive del torrente Torsero ed era quindi esposta alle sue piene. I resti del muro, 
la cui costruzione è prescritta dal capitolo per difendere la “villa” dalle acque, sono probabilmente 
identificabili lungo la via Bella, ad ovest del torrente Torsero; dove del resto, si trova 
anche la via Paramuro, nome che è chiaramente riferito al muro di cinta medievale. Il capitolo è 
edito in ACCAME, p. 236. 

– 177 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a publico 
instrumento 162. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies VIII; di mano diversa: factum est. 

a alii: così nel testo. 

[197] De non terminandis terris citainis ab aliis. 
Ego magistratus Albingane non permittam nec concedam quod aliqua 
terra, domus vel possessio citaina possit terminari vel discerni seu dividi 
nec modo aliquo designari, vel finibus aliquibus distingui a terra, domo 
seu aliqua alia possessione que sit alicuius domini secularis vel ecclesiastici, 
seu ecclesie vel monasterii, seu que pro aliquo domino, ecclesia vel 
monasterio teneatur, sine scientia mea; et si contrafactum invenero per 
aliquem, auferam ei bannum et eum puniam meo arbitrio. Et nichilominus 
ipsa terminatio seu divisio cassa sit, et ipsos terminos et fines extirpabo 
seu extirpari faciam infra dies VIII postquam mihi fuerit denunciatum 
et mihi constiterit; et hoc capitulum legatur in primo et secundo parlamento 
163. 

Note marginali: sul margine esterno: in primo vel secundo parlamento. 

——————— 

162 Questo e il precedente cap. 195 sono relativi alla redazione di registri comunali da 
parte degli scribi. Nel primo dovevano essere trascritti gli atti di tipo giudiziario, nel secondo i 
legati fatti da privati a chiese ed opere pie. Mentre l’archivio comunale conserva registri relativi 
agli atti giudiziari, a partire dal 1359, non si hanno, nemmeno per periodi più tardi, esempi di 
libri del secondo tipo. Per altri registri comunali citati negli statuti, v. I 21, 68, 77, 140, 149, 
190, 227, 239, III 29, 72 e n. rel. 

163 Al tema dei rapporti tra comune e signori feudali (v. n. 8) viene aggiunta con questo 
capitolo una precisazione riguardante l’apposizione dei termini di confine. 

– 178 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De restitutis. 
Statuimus et ordinamus quod omnes forestati seu banniti vel condempnati civitatis 
Albingane vel districtus occasione homicidiorum, caviliarum seu rixarum aut 
discordiarum vel guerrarum, qui fuerunt forestati seu banniti sive condempnati in aliqua 
quantitate occasione predicta seu occasionibus supradictis a M° CC° LXX die 
prima novembris retro, de quibus inveniretur facta pax vel fieret, restituantur et pro 
restitutis habeantur et absolvantur et absoluti sint, ipsi et fideiussores seu securitates 
eorum ab ipsis forestationibus, bannis, penis et condempnationibus in eis factis 
vel in aliquo eorum. Ita quod condempnationibus solutis nichil eis commune re-
sti/tuere (c. XXXVI r.) teneatur vel debeat aliquo modo, nec de dampno dato ipsis 
vel in rebus eorum seu in securitatibus eorum restitutio exigi vel fieri possit a communi. 
§ De condempnationibus autem nondum solutis ab eis vel eorum securitatibus 
nichil peti vel exigi possit. § Item statuimus quod Thomas Necus Baapicius restituatur 
et restitutus sit a forestatione et banno in quo positus fuit per dominum 
Nicolaum Baraterium tunc potestatem dicte civitatis. § Forestati autem per dominum 
Egidium de Nigro potestatem dicte civitatis a die prima novembris citra cur-
rente dicto millesimo, non intelligantur per hoc capitulum fore restituti 164. 

[199] De destruendo opere in terra super communi facto seu faciendo 
desubtus ecclesiam Sancti Francisci. 
Statuimus et ordinamus quod discernatur per terminos terra communis que est 
ab ecclesia et cimiterio ecclesie Sancti Francisci per rectitudinem usque mare; et si-
quod opus factum est in dicta terra super communi, potestas teneatur illud delere et 
destruere infra VIII dies postquam ei denunciatum fuerit 165. 

——————— 

164 Il capitolo, che stabilisce un’amnistia per tutte le condanne anteriori al 1° novembre 
1270, riflette le alterne vicende dell’amministrazione comunale durante la seconda metà del 
Duecento, ed enumera gli anni e i magistrati sotto la cui giurisdizione erano stati banditi numerosi 
cittadini. Il podestà Nicolò Baraterius risulta in carica il 16 luglio 1268 (ACA, I, Perg., 203); il 
podestà Egidio di Negro risulta in carica nel luglio 1270 (ACA, I, Perg., 209, 210, 211). Ignoriamo 
del resto la ragione per cui era stato bandito Tomaso Necus Baapicius, dell’influente famiglia 
nobile cui apparteneva Guglielmo Necus Baapicius, uno degli estensori dello statuto (v. 
sopra n. 3). Questo capitolo viene successivamente cassato poiché, trascorsi alcuni decenni, 
non era evidentemente più necessario. 

165 Per il convento di San Francesco v. I 90/94 e n. rel. La proprietà comunale dei terreni 
posti sotto il convento di San Francesco prova come anche in questa zona si fosse verificato un 

– 179 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De coriis tenendis in murta. 
Coria teneantur in murta sicut ordinabunt duo vel tres de ordine fratrum penitentie 
qui sunt calegarii, qui eligantur per calegarios per tantum tempus per quantum 
ipsi ordinaverint; et sicut ordinatum fuerit per ipsos circa confectionem coriorum, ita 
debeat observari; et qui contrafecerit perdat pro banno soldos XX pro qualibet vice 166. 

[201] De palaficata ante ecclesiam Sancte Cecilie. 
Ad honorem beate Cecilie fiat palaficata seu edificium ante ecclesiam Sancte 
Cecilie in defensionem aque, per quod possit defendi ne murus ipsius ecclesie sive 
civitatis per impetum aque possit dirui tantum quantum tenet ecclesia, et plus si de 
pluri videbitur potestati et consilio in defensione paramuri a 167. 

Note marginali: sul margine esterno: factum est, di mano diversa. 

a Statuimus et ordinamus quod omnes forestati - paramuri: il testo dei quattro capitoli è 
cassato da va - cat. 

[202] De armis imponendis. 
Teneatur potestas Albingane, infra mensem unum post introitum sui 
regiminis, celebrare consilium, in quo eligantur per consilium VIII homines, 
scilicet duo per quarterium, unus nobilis et unus medianus, qui debeant 
imponere arma, secundum quod eis melius visum fuerit, hominibus abilibus 
ad arma in civitate Albingane et districtu. 

——————— 

ampliamento della piana dovuto all’apporto alluvionale del fiume, con il conseguente allontanamento 
della linea di costa. Il capitolo è successivamente cassato. 

166 Per l’industria dei cuoi v. I 38, 39, III 103 e n. rel. È finora isolata la notizia dei frati 
che insegnavano ai calzolai locali il sistema di concia utilizzando la murta, e ignoriamo perché 
tale sistema fosse reso obbligatorio dalla norma statutaria, sotto pena di una multa. Il capitolo 
risulta successivamente cassato. Per una questione tra la corporazione dei conciatori e calzolai e 
gli appaltatori della gabella murte, v oltre n. III 53. 

167 V. I 192 e nota relativa. Il capitolo, successivamente cassato, forse per la scomparsa 
della chiesa, è edito in ZUCCHI, Topografia, p. 30, e COSTA RESTAGNO, p. 55. 

– 180 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[203] De faciendo murari pusternas. 
Si commune Albingane, quod absit, haberet guerram cum aliquo domino 
vel communi, teneatur potestas Albingane facere murari omnes portas 
que facte sunt in paramuro communis, de muro ita grosso sicut est paramurus, 
non obstante aliqua venditione; que porte stent clause et murate 
tantum quantum duraret guerra, salvis illis portis que sunt generaliter 
communis, de quibus etiam claudi possit in voluntate consilii; et nemo possit 
de cetero facere portam aliquam in paramuro sine voluntate consilii, sub 
pena librarum X ianuinorum a 168. 

a Si commune - ianuinorum: al testo dell’intero capitolo corrisponde, sul margine ester-
no: de novo. 

[204] Ne prohibeatur bestiis Albingane pascere extra districtum Albingane 
ubi non est bannita. 
Statutum est quod si aliqua persona de vicinitate nostra, vel communitas 
alicuius ville seu castri, prohibuerit nostris bovibus volentibus trahere seu 
tirare aliquid de suis partibus, vel aliquibus bestiis grossis de Albingana vel 
districtu, oneratis vel non, facere transitum vel pascare ubi non est bannita, 
ego prohibebo ne transeant nec pascant in Albingana vel districtu; et si dampnum 
aliquod nostris civibus ex hoc venerit, illud eis faciam emendari si potero. 
Et de dicto dampno credatur iuramento illius qui dampnum substinuisse 
dixerit. § Preterea tenebor istud capitulum facere pervenire ad noticiam illorum 
qui dicentur facere contra formam huius capituli, quociens mihi dictum 
fuerit vel denunciatum, et hoc faciam preconari. 

——————— 

168 Il problema dell’apertura di porte nelle mura e della loro chiusura in tempo di guerra 
ricorre molto di frequente anche in seguito; v. COSTA RESTAGNO, pp. 136-140, dove il capitolo 
è edito. 

– 181 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De perforandis balanciis in lingueta. 
Omnes qui habent balancias et qui vendunt ad pondus sive ad balancias, 
teneantur ipsas balancias facere perforari in lingueta, et ibi imponatur 
statera, ita quod non possit vendi vel emi nisi ad balancias que sint perforate 
in lingueta sicut sunt balancie ad quas ponderatur pecunia; et siquis vendiderit 
vel emerit ad balancias que non sint facte sicut supradictum est, condennetur 
in soldis II et officiales teneantur ipsas facere reaptari 169. (c. XXXVI v.) 

[206] De mutando stratam Leice que vadit versus Valiranum. 
Ego magistratus Albingane tenebor facere mutari viam sive stratam que 
transit a strata Leice versus Valiranum sive Nevam, desuper molendinum 
Pizalli quondam plus in sursum quam est modo, secundum quod melius videbitur 
IIIIor hominibus super hoc electis, videlicet uni de Leica et uni de Valirano 
et duobus de Coaschis, expensis ipsorum hominum dictarum villarum, 
ita tamen quod via vetus que est ibi vendatur vel permutetur, cuius precium 
detur in solutione precii vie nove; que predicta fiant si de precio vie nove 
poterunt concordare cum hominibus quorum sunt terre per quas nova mutabitur. 
Si vero de predictis non poterunt concordare, teneantur illi dictarum 
villarum bene et apte reficere et reparare dictam viam veterem, ita quod et 
persone et bestie possint ire et transire 170. 

[207] De faciendo villam aput Pulium. 
Ad honorem Dei omnipotentis et gloriose Virginis Marie omniumque 
sanctorum, et ad honorem dominorum capitaneorum communis et populi 

——————— 

169 Per i pesi e le misure v. I 25, 27, 28, 33, 40, 160; III 73, 95 e note relative. 

170 Le numerose norme per la manutenzione delle strade e la viabilità in generale ai capitoli 
I 104, 105, 108, 109, 162, 164, 168, 176; III 70. La variazione del percorso della strada 
tra Leca e Valiranum, l’attuale Bastia, descritta da questo capitolo, è probabilmente ricordata in 
due documenti del 1286 (v. sopra n. 105); evidentemente in questa zona i percorsi stra dali era-
no anche condizionati dai problemi dell’attraversamento del Neva; nè è possibile localizzare il 
molino Pizalli, uno dei numerosi che sorgevano in questo tratto del torrente; v. il vol. Il Centa 
e gli scavi citati realizzati in questa zona. 

– 182 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or hominum super predictis electorum per consilium 
Albingane. § In qua villa compellantur venire ad habitandum homines 
de Pulio, homines de Leiçano et Berbixono, et omnes alios cives in ipsis partibus 
habitantes et commorantes; et ipsa villa designata, magistratus Albingane 
teneatur ire ad dictam villam cum hominibus civitatis Albingane et districtus, 
causa deferendi seu apportandi lignamina et lapides ad constructionem 
dictarum domorum dicte ville neccessaria; et teneatur ipse magistratus 
compellere predictos cives ut debeant construxisse et fieri fecisse domos in 
dicta villa usque ad festum sancti Michaelis proxime sequens; tali modo quod 
in eis possint habitatores et qui sedimina acceperint stare et habitare cun 
familia sua. Et habitatores omnes et singuli dicte ville de cetero defendantur 
et defendi debeant et manuteneantur per commune Albingane et magistratum 
dicti communis; et ad predicta omnia et ad omnia alia ad utilitatem dicte 
ville neccessaria teneatur magistratus bona fide toto suo posse. § Et si aliqua 
persona diceret in consilio consulendo, vel coram magistratu proponeret 
quod dicta villa non fieret, vel facta destrueretur vel disalbergaretur, solvat 
pro banno libras L ianuinorum, et removeatur a consilio Albingane et quolibet 
officio privetur perpetuo; quam condempnationem si solvere non poterit, 
forestetur, a qua forestatione restitui non possit nisi primo solverit communi 
dictam condempnationem. § Preterea teneatur potestas ter in anno inquirere 
dictam villam, scilicet de IIIIor in IIIIor mensibus, et videre quid ibi fuerit faciendum, 
et illud facere fieri suo posse habitatoribus dicte ville. § Item teneatur 
potestas inquirere sicut melius poterit, si homines habitatores dicte 
ville ibi habitant sicut debent et victualia ibi tenent; et si invenerit aliquem 
contrafacientem, auferat contrafacienti soldos XX pro qualibet vice, et nichilominus 
compellat contrafacientem in dicta villa cum familia sua habitare et 
victualia adducere et tenere. § Et contra hoc capitulum non possit magistratus 
aliquid ponere ad consilium, sub pena syndicationis librarum C ianuinorum. 
§ Et quociens proposita fuerit questio aliqua de dicta villa vel occasione ipsius, 
vel quod videatur tangere dictam villam, magistratus Albingane teneatur 
facere legi in consilio generali hoc capitulum, ante quam aliquis se absolvat. 
§ Et si terra in qua designata fuerint sedimina domorum dicte ville et 
alia neccessaria ipsi ville fuerit alicuius singulari persone, teneatur ipse cuius 
terra fuerit eam vendere communi Albingane, in arbitrio potestatis et dicto


– 183 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or hominum; et magistratus teneatur eidem cuius terra fuerit precium 
facere solvi de pecunia communis Albingane, non obstante aliquo alio 
capitulo. Et quecumque persona venerit ad habitandum cum sua familia in 
burgum Pulii, tractetur tamquam civis Albingane et habeatur pro cive Albingane, 
et defendatur ut alio cive Albingane quantum ad honores et beneficia 
et onera civitatis Albingane; et hoc quantum habitaverit in Albingana vel 
eius posse a 171. 

Note marginali: sul margine esterno: Fabricato Pogli, di mano settecentesca; infra duos 
menses, di mano diversa; ter in anno. 

a Et quecumque persoana venerit - posse: sui margini esterno e inferiore. 

[208] Ut extranea persona non debeat pascare super terram communis. 
Si aliqua persona, que non sit civis et de iurisditione Albingane, inventa 
fuerit boscare / (c. XXXVII r.) vel cum bestiis pascare super terram communis 
Albingane, teneatur magistratus Albingane auferre pro banno ab eo qui boscaverit 
soldos V pro qualibet vice; et de qualibet bestia minuta inventa pa-
scare ut supra denarios VI ianuinorum, et denarios XII pro qualibet bestia 
grossa. § Et camparii teneantur et debeant predictas personas et bestias accusare, 
et ex eis bestiis tot accipere que valeant dannum in duplo, quas magistratui 
debeant consignare ipsa die qua ceperint vel sequenti; et soluto banno 
restituantur bestie illi cuius fuerint. § Et si aliqua persona prohibuerit bestias 
capi ut supra, condempnetur in soldis C ianuinorum, quos ab eo magistratus 
teneatur auferre. Exceptatis ab hiis omnibus personis et communitatibus pactum, 
instrumentum vel conventionem pascandi vel boscandi super terris seu 
aliqua terra communis Albingane, in quibus possint pascare et boscare secundum 
pactum et conventionem et licentiam sibi concessam, et exceptatis ab 
hoc capitulo et a pena illius bestiis mercatorum que transirent per districtum 
communis Albingane. 

——————— 

171 Quarta in ordine di tempo tra le “villenove” fondate dal comune, Pogli è anche la più 
lontana dalla città; anzi all’epoca della sua costruzione costi tuiva un’enclave in ambito feudale, 
dato che tra essa e il territorio comunale si trovava Ortovero, ancora in possesso dei feudatari. 

V. COSTA RESTAGNO, La politica. Per le altre villenove, v. I 69, 70, 148, 194, 212, 229/232. Il 
capitolo è edito in ACCAME, pp. 236-237. 
– 184 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De non constituendo aliquo vicario loco potestatis. 
Non possit potestas vel iudex civitatis Albingane eligere, facere vel construere 
in consilio nec extra consilium aliquem vicarium, vel alium quocumque 
nomine censeatur, ad regendum, vel officium potestatis seu regiminis in 
aliquo faciendum vel exercendum in civitate Albingane vel districtu, sub pena 
sindicationis librarum C ianuinorum. § Et si forte potestas vel iudex contrafaceret 
in dicta pena, sindicetur, et ulterius pro potestate vel iudice non 
habeatur nec teneatur. § Preterea aliquis consiliarius non possit inde dictis 
potestati vel iudici consentire in predictis faciendis, ordinandis vel exercendis; 
quod si contrafecerint, in libris XXV ianuinorum condennetur, quas ab 
eo potestas predictus auferre teneatur, sub pena sindicationis predicte. § Et 
si forte potestas fuerit absens, tunc iudex possit loco sui potestatis officium 
exercere et facere, sive dimiserit eum loco sui sive non. Et acta facta seu gesta 
per ipsum iudicem valeant ac si essent facta per potestatem a. 

a Et acta - potestatem: sul margine esterno. 

[210] De custodiendo publico Torani. 
Quoniam ut publicum communis Albingane in Torano de cetero melius 
custodiatur et non amittatur, statuimus et ordinamus quod rector sive recto-
res civium Torani, qui nunc sunt vel de cetero fient in Torano, cum consilio 
hominum civium Torani, possint extimare et decernere vias, exitus, fossata 
et omnia alia ad predicta pertinentia in quodam cartulario ipsorum civium 
seu scribe ipsorum; item quod predicti eodem modo possint bannire et disbannire 
terras citainas sicut soliti sunt. § Item quod rector sive rectores civium 
Torani debeat sive debeant tenere curiam in ripa super terra citaina vel 
alibi super terram citainam, ubi maior pars ipsorum civium voluerit, cum 
consilio potestatis Albingane. § Item quod omnes homines qui habitant et 
suprasedent terram citainam in Torano teneantur et debeant subesse curie 
civium Torani, et sub magistratu Albingane et rectore predicto teneantur et 
debeant distringi. § Item quod omnes emptores gabellarum Albingane qui 
pro tempore fuerint, seu commune Albingane, vel qui ius habebit a dicto 
communi, teneatur et teneantur dare mensuras pro mensurandis rebus victualium 
vendendis ad mensuram in Torano in terra citaina, et super ipsam 

– 185 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
172. § Et potestas teneatur ire 
Toranum et ducere secum abbatem et unum nobilem de civitate, et inquirere 
terram et iurisditionem quam commune Albingane habet in Torano et accipere 
possessionem vel quasi eorum que spectant ipsi communi, et illud scribi 
facere 173. 

Note marginali: sul margine interno: Toirano, di mano settecentesca. 

[211] De non expendendo pecuniam nisi in re pro qua recuperata fuerit. 
Non possit magistratus seu claviger communis Albingane nec debeat 
expendere aliquam pecuniam habitam ex aliqua re vendita per dictum commune 
occasione / (c. XXXVII v.) solvendi aliquod debitum communis Albingane, 
nisi solummodo in illo debito seu debitis pro quo seu quibus vendita 
seu habita fuerit. 

——————— 

172 V. I 113. 

173 Per i particolari privilegi di cittadinanza concessi ad uomini delle terre vescovili e 
feudali qui descritti per esteso v. I 2 e n. 8. Un esempio di vertenza per l’estimo delle terre 
appartenenti a cittadini del comune nei territori di giurisdizione vescovile risale al 1255 (ACA, 
I, Perg., 87); un’altra vertenza, o la prosecuzione della stessa, è pendente tra 1260 e 1261, 
(ACA, I, Perg., 136, 145, 138, 140, 141, 142, 143, 144, 137, 139) a proposito della giurisdizione 
sugli uomini di Toirano: sono distinti gli uomini del vescovo (che aveva acquisito i suoi diritti 
dai D’Aste, questi a loro volta dal capitolo della Cattedrale: POLONIO - COSTA RESTAGNO), dagli 
aloerii o alodrarii, i liberi proprietari (NIERMEYER, p. 36); la vertenza si conclude con un compromesso 
tra vescovo e comune, sempre a proposito degli uomini di Toirano che sono cittadini 
di Albenga (ACA, I, Perg., 407, 1286 giu. 28), in cui tali uomini sono elencati; v. anche I 181, 
197, 253. Ancora nel 1326 gli aloerii di Toirano sono elencati a parte nel registro di riscossione 
della talea, accanto ai contribuenti di Borghetto (COSTA RESTAGNO, Popolazione). 

– 186 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De faciendo villam unam apud caput Dancium. 
Ad honorem Dei omnipotentis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, et Virginis 
Marie omniumque sanctorum, et ad honorem dominorum capitaneorum 
communis et populi Ianuensis, et ad pacem, tranquillitatem et augmentum 
communis Albingane, teneatur magistratus Albingane infra duos menses introitus 
sui regiminis facere fieri villam unam apud coxam capitis Dancii de 
versus Toranum vel alibi super terram citainam, ubi melius videbitur in contrata 
illa potestati Albingane, de consilio IIIIor hominum super predictis 
electorum per consilium Albingane. § In qua villa compellantur venire ad habitandum 
omnes homines cives de Torano, et ipsa villa designata magistratus 
Albingane teneatur ire ad dictam villam cum hominibus civitatis Albingane 
et districtus, causa deferendi seu apportandi lignamina et lapides ad constructionem 
domorum dicte ville neccessaria. § Et teneatur magistratus iam 
dictus compellere predictos cives, ut debeant construxisse et fieri domos in 
dicta villa usque ad festum sancti Michaelis proxime sequentis, tali modo 
quod in eis domibus possint habitatores et qui sedimina acceperint stare et 
habitare cum familia. § Et habitatores omnes et singuli dicte ville de cetero 
defendantur et defendi debeant et manuteneantur per commune et magistratum 
communis Albingane; et ad predicta omnia et ad omnia alia ad utilitatem 
dicte ville neccessaria teneatur magistratus Albingane bona fide toto suo 
posse. § Et si aliqua persona diceret consulendo in consilio, vel coram magistratu 
proponeret quod dicta villa non fieret, vel facta destrueretur vel disalbergaretur, 
solvat pro banno communi libras L ianuinorum, et removeatur a 
consilio Albingane, et quolibet officio privetur perpetuo. Quam condempnationem 
si solvere non poterit, forestetur, a qua forestatione restitui non possit 
nisi primo solverit communi dictam condempnationem. § Preterea teneatur 
potestas Albingane ter in anno inquirere dictam villam de IIIIor in IIIIor 
mensibus, et videre quid ibi fuerit faciendum, et illud facere fieri suo posse 
habitatoribus dicte ville. § Item teneatur potestas inquirere sicut melius poterit, 
si homines habitatores dicte ville ibi habitant sicut debent et ibi tenent 
victualia; et si invenerit aliquem contrafacientem, auferat contrafacienti pro 
qualibet vice soldos XX ianuinorum, et nichilominus compellat contrafacientem 
in dicta villa cum familia sua habitare et victualia adducere et tenere. 
§ Et contra hoc capitulum non possit magistratus aliquid ponere ad consilium, 
sub pena sindicacionis librarum C ianuinorum. § Et quociens proposita 
fuerit questio aliqua de dicta villa vel occasione ipsius, vel quod videatur tan


– 187 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or hominum et potestatis. 
Et magistratus teneatur eidem cuius terra fuerit precium facere solvi de pecunia 
communis Albingane 174. 

Note marginali: sul margine esterno: infra duos menses; di mano diversa: factum est; di 
mano settecentesca: Fabricato il Borgetto. 

[213] De collegio scribarum. 
Ad laudem et gloriam divini numinis, et ad honorem presentis potestatis 
et futurorum et augmentum civitatis Albingane et civium omnium et singulorum, 
necnon ad decus et decorem officii scribanie, statuimus quod scribe 
civitatis Albingane et districtus possint et debeant a inter se collegium face-
re et consules eligere et habere et constituere ex eis, unum vel plures, prout 
ipsis scribis de collegio aut maiori parti eorum placuerit. § Et magistratus Albingane 
teneatur per totum mensem maii convocare et adunare omnes scribas 
qui fuerint in Albingana et districtu per vocem preconis seu nuncium 
communis, qui scribe consueverint exercere officium / (c. XXXVIII r.) notarie 
in Albingana vel districtu, vel fecerit instrumentum vel instrumenta usque 
in diem primam maii anni presentis in millesimo CC° LXXXVIII°, quibus convocatis 
faciant et compellat eos facere consulem vel consules de suo collegio 
b. § Item et quod possint statuta et ordinamenta facere inter eos pertinentia 
tamen ad bonum statum, pacificum et honestum, atque tranquillitatem 
communis Albingane et districtus, et honestatem et bonum morem scribarum 
qui nunc sunt vel pro tempore fuerint in Albingana et districtu; que 
statuta fiant et fieri debeant per ipsos scribas de collegio aut per maiorem 

——————— 

174 Il capitolo è relativo alla fondazione di Borghetto Santo Spirito: per la costruzione di 
questa villanova erano stati acquistati i terreni presso la cosiddetta ripa Toirani negli anni precedenti, 
a partire dal 1260 (ACA, I, Perg., 147); v. COSTA RESTAGNO, La politica e ACCAME, 
pp. 90-92. Per le altre villenove v. I 69, 70, 194, 207. Il capitolo è edito in ACCAME, pp. 238


239. Per il nome di Borghetto v. sopra n. 1. 
– 188 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c. 
§ Siquis autem non fuerit de ipso collegio, non admittatur nec admitti possit 
ad scribaniam seu officium scribanie, nec possit tabellionatus officium 
exercere in Albingana et districtu, et scripturis per ipsum factis fides non 
adhibeatur in aliquo, sed pro privatis habeantur d 175. 

Note marginali: a c. XXXVII v., sul margine esterno: de mense maii; a c. XXXVIII r., sul margine 
esterno: preconizatum est, di mano diversa. 

a et debeant: alle parole corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Et magistratus collegio: 
al brano corrisponde, sui margini rispettivamente esterno ed interno: de novo. c et 
bone - XVIII: sul margine interno. d nec possit tabellionatus - habeantur: sul margine esterno. 

[214] De pedagio contra homines vallis Arocie. 
Quia dominus Manuel marchio Cravexane et homines eius Plebis vallis 
Arocie novas exactiones et nova pedagia super homines Albingane statue-
runt, statuimus et ordinamus ad faciendum similia super ipsis, quod quelibet 
persona Plebis vallis Arocie et quelibet alia persona vallis Arocie vel Zucarelli, 
vel de iurisditione dicti marchionis, solvat de qualibet somata quam adduxerit 
vel adduci fecerit in Albingana vel districtu, et de somata quam extraxerit 
de civitate Albingane vel districtu, communi Albingane denarios VI ianuinorum, 
exceptatis lignis. § Et si aliqua bestia alicuius civis Albingane portaverit 
vel adduxerit somatam alicuius hominis dicti marchionis, solvat de ipsa somata 
denarios VI communi. § Et potestas teneatur infra dies XV sui introitus 
facere incantari dictum pedagium. § Et hoc capitulum locum habeat et duret 
quousque dictus marchio et homines eius reduxerint homines Albingane ad 
statum et conditionem hominum Plebis, et non ultra 176. 

——————— 

175 V. COSTAMAGNA, e cap. I 20, 48, 171, 190, 191. 
176 Il testo di questo capitolo riflette ancora una volta i difficili rap porti che intercorrevano 
tra il comune e i feudatari delle valli Arroscia e Neva all’epoca della stesura dello statuto; 

v. ZUCCHI e PAVONI. Tale tensione aveva evidenti conseguenze anche in campo commerciale, 
con l’istituzione di reciproci pedaggi. 
– 189 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De trumbatoribus. 
Teneatur potestas Albingane infra mensem unum sui regiminis habere 
duos trumbatores ad servicium communis, qui habeant salarium a soldorum 
XL pro quolibet ipsorum in quolibet mense, quibus solvatur de ere communis, 
et tantum habeat dictum commune minus de servientibus. Et ultra dictum 
salarium habere debeant pro quolibet ipsorum unum par pannorum valoris 
librarum IIIIor ianuinorum pro quolibet pari, expensis communis Albingane, 
in festo Nativitatis Domini b. 

Note marginali: sul margine esterno: infra mensem, di mano diversa. 

a salarium: su rasura. Segue, depennato: a communi libras VI pro quolibet si haberi poterunt 
omni anno, ipsis habentibus trumbas suas. Qui trumbatores dent securitatem de bene 
faciendo servicium et de non recedendo de Albingana et districtu sine licencia potestatis. 
b soldorum XV - Domini: sul margine esterno. 

[216] De tractando extraneos sicut tractantur cives ab extraneis. 
Siquis civis Albingane fecerit querimoniam de aliquo extraneo in curia 
que sit extra districtum Albingane, secundum quod magistratus illius curie 
tractaverit civem vel habitatorem Albingane, et quem processum fecerit in 
questione dicti civis vel habitatoris, magistratus Albingane teneatur et de-
beat homines illius curie eo modo et forma tractare in Albingana et di-
strictu, non obstante aliquo capitulo. § Et credatur de predictis tractatione 
et processu sacramento dicti civis vel habitatoris Albingane. 

[217] De palis ponendis in ripa ad extrahendum ligna. 
Quelibet persona de civitate Albingane et districtu habens barcam aliquam 
que habeat duos temones, teneatur ponere vel poni facere suis expensis 
in ripa Albingane palos duos usque ad kalendas iunii, sub pena soldorum V 
quodlibet palmorum X, pro extrahendis lignis, et quelibet alia barca unius temonis 
ponere unum palum. Et quilibet barcarius habens barcham de Albingana 
et districtu teneatur tenere penonum unum ad arma communis in pupa 
barche sue quolibet die dominico et quolibet alio festo principali in ripa 

– 190 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 177. 

Note marginali: sul margine interno: preconizetur, di mano diversa. 

a Et quilibet barcarius - vice: sul margine esterno. 

[218] De habendo magistro bono in arte gramatica. 
Teneatur magistratus Albingane dare operam suo posse ut in civitate Albingane 
habeatur bonus et sufficiens magister in gramatica, et pro ipso habendo 
possit et debeat cum consilio a consulum b mittere unum nuncium Bononiam 
vel ad alias partes, expensis communis, cum litteris communis Albingane, 
qui adducat responsionem dicti magistri; que responsio ponatur ad consilium, 
et secundum quod maiori parti consilii placuerit, firmum sit et potestas 
teneatur mandare executioni. § Illud idem teneatur facere magistratus pro habendo 
uno bono medico, et hoc exponat consilio per totum mensem maii. 
Qui magister gramatice habere debeat in toto anno pro suo salario a quolibet 
scolari soldos X ianuinorum, scilicet in festo Nativitatis Domini soldos V ianuinorum 
et in festo Pasce soldos V ab uno quoque scolari qui non dormiat in 
scolis. § A do<r>mientibus vero in scolis possit acipere usque in soldis XV 
pro quolibet scolari, et ultra dictas quantitates accipere non possit, petere vel 
exigere, sub pena soldorum X pro qualibet vice qua contrafactum foret, et ultra 
quod in casu in quo contrafaceret, possit quilibet magister in arte gramatice 
docere in Albingana, sine contraditione dicti magistri, non obstantibus aliquibus 
pactis sive promisionibus sibi facti c per commune Albingane d 178. 

Note marginali: sul margine esterno: medico, di mano settecentesca. 

a Segue, depennato: abbatis b consulum: in sopralinea. c facti: così nel testo. 
d Qui magister gramatice habere debeat - Albingane: sul margine inferiore. 

——————— 

177 Per la ripa e il porto v. I 152, 153 e note relative. Il cap. è edito in COSTA RESTAGNO, 

p. 181. 
178 Per i maestri e le scuole comunali in Albenga v. ACCAME, pp. 92-97; in generale v. 
PETTI BALBI, Istituzioni. 

– 191 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De abbate populi et electione ipsius et conestabulorum et illorum 
decem qui debent interesse consiliis abbatis. / (c. XXXVIII v.) 
Ad honorem Dei et beatorum apostolorum Symonis et Iude et tocius curie 
celestis, et ad exaltationem dominorum capitaneorum communis et populi Ianuensis, 
nec non ad reformacionem et bonum statum communis et populi Albingane et felicis 
societatis, statuimus et ordinamus quod in civitate Albingane debeat esse unus homo 
de melioribus tocius populi Albingane, cuius nomen vocetur abbas, qui presit et 
preesse debeat conestabulis et toti felici societati, cuius officium de cetero durare 
debeat per unum mensem, et tantum plus quantum videbitur conestabulis infrascriptis. 
§ Qui abbas sit de civitate vel de villis, dummodo per tempus sue abbacie 
habitet cum familia in civitate; et de cetero eligatur per X homines infrascriptos, qui 
debebunt esse consiliis dicti abbatis, et per octo conestabulos de civitate et octo de 
villis, vel maiorem partem eorum, qui octo de villis eligantur per abbatem predictum. 
§ Cui abbati respondeant et obediant et per eum faciant omnes de felici societate, 
sicut in statutis felicis societatis plenius continetur. § Et teneatur potestas Albingane 
tenere et habere pro abbate illum qui sic electus fuerit. § Item statuimus et ordinamus 
quod in civitate Albingane sint et esse debeant octo homines de illis qui habitant in 
civitate et XVIII sint de villis iurisditionis Albingane, qui octo et XVIII nominentur 
conestabuli, et duret eorum officium per quatuor menses, et eligantur per abbatem 
predictum, et per illos quos voluerit ipse abbas; et potestas habeat et teneat eos pro 
conestabulis. § Teneatur etiam magistratus attendere et observare et attendi et observari 
facere per homines compagnie Albingane abbati et populo ac felici societati Albingane 
omnia statuta et ordinamenta que habent, sicut in ipsis statutis continetur, 
sub pena sindicacionis librarum C. Que statuta incipiunt “Ad honorem Dei omnipotentis” 
et cetera, et primum statutum incipit “Infrascripta statuta” et cetera, “Primo 
quod de hominibus” et cetera, et que sunt scripta in libro capitulorum. § Item statuimus 
et ordinamus quod X homines sint et esse debeant in civitate Albingane et di-
strictu, scilicet sex de illis qui habitant in civitate et quatuor de villis, qui X debeant 
interesse consiliis abbatis, et abbas teneatur stare consiliis eorum vel maioris partis. 
§ Quorum officium duret per sex menses. § Qui decem eligantur per abbatem et per 
octo de intus civitatem et per octo de conestabulis villarum quos voluerit abbas 179. 

——————— 

179 I santi Simone e Giuda, che erano i protettori del populus genovese (CARO, pp. 
259-264), vengono ricordati, come è logico, acnhe in questo capitolo relativo all’abate del popolo, 
e alla compagna. Per l’abate, di cui trattano questo e il successivo cap. I 220, v. anche i cap. I 
52, 160 e n. rel. I due capitoli risultano cassati, probabil mente in seguito ai cambiamenti politici 
del 1334, quando scompare la figura dell’abate: v. sopra, p. LIII e pure ACCAME, pp. 99-100: i 
due capitoli sono editi ivi, pp. 239-240. 

– 192 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[220] De conducendo domum unam ad voluntatem abbatis populi. 
Teneatur potestas Albingane infra dies XV sui introitus, si placuerit abbati populi 
et eius consilio a, conducere domum unam pro communi, in qua reponantur pignera 
bannorum et cartularia communis. § Et ubi reponentur pignera bannorum fiant 
due clavature, quarum unam teneat abbas et aliam unus ex IIIIor. § Et fiat in ipsa 
domo consilium abbatis et compagnie, et solvatur pensio de here communis. § Item 
teneatur facere emi de pecunia communis usque mensem unum sui introitus campanam 
unam ad voluntatem abbatis, que ponatur ubi placuerit abbati. § Item teneatur 
magistratus dare dicto abbati duos servientes ad eius voluntatem, qui ipsum abbatem 
die noctuque debeant sociare et secum stare ad expensas communis b 180. 

a si placuerit - consilio: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Item teneatur 
- communis: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo; Ad honorem Dei communis: 
il testo dei due capitoli è cassato da va - cat. 

Capitula nova 181. 

[221] De observando consilio facto occasione castri Uncii et hominum 
vallis Vendoni, inter commune Albingane ex una parte et Carlos ex alia, et 
firma tenenda conventione Carlorum. 
——————— 

180 Non è facile identificare la casa che il comune prendeva in affitto come sede dell’abate 
del popolo; potrebbe trattarsi dell’attuale Palazzo vecchio del comune, che tra Due e Trecento 
apparteneva ai Cepolla: v. COSTA RESTAGNO, Per la storia. Nel testo del capitolo è menzionata 
la campana dell’abate; si può ricordare, anche se solo a titolo di curiosità, che durante il restauro 
del palazzo stesso è stato ritrovato, tra un merlo e l’altro del coronamento, l’alloggiamento 
di una campana. Il capitolo è edito in COSTA RESTAGNO, p. 63. 

181 I capitula nova costituiscono la parte aggiunta totalmente ex novo agli statuti in occasione 
della redazione del 1288, unitamente alle frasi e ai periodi inseriti all’interno dei capitoli 
già esistenti con l’indicazione de novo: v. sopra, p. XLIX. I capitula nova riguardano in maggioranza 
situa zioni legate al momento politico. 

– 193 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

(c. XXXVIIII r.) et fortilicia et homines vallis Vendoni. Et in quo consilio 
commune Albingane, sive potestas et magistratus pro ipso communi, receperunt 
predicta, scilicet castrum, fortilicia et homines, sub protectione et 
custodia sua. Et de quibus castro, fortiliciis et hominibus promiserunt predicti 
Robertus, Iohannes, suis nominibus et eorum quorum nomine promiserunt, 
et Bonifacius qui dicitur Grassus et Manuel, adiuvare et manutenere 
commune Albingane. § Item teneatur dictus potestas, magistratus et commune, 
observare et observari facere pacta et conventiones et promissiones 
que inter dictum commune ex una parte et predictos Robertum et Iohannem, 
suis nominibus et predicto, et Bonifacium Bassum qui dicitur Grassus 
et Manuelem Carlum predictum ex altera, intervenerunt et facta et facte 
fuerunt occasione predictorum omnium castri, fortiliciarum et hominum, 
et omnia et singula que in instrumento dictorum pactorum, conventionum 
et promissionum continentur et scripta sunt. Quod instrumentum factum 
est manu Guillelmi Bocherii notarii sub M° CC° LXXX° sexto, die veneris VIII 
novembris. Ita quod nullo modo et nullo ingenio sive causa quod vel que 
possit excogitari, et neque consilio vel tractatu aliquo possit dictum capitulum 
cassari vel rumpi in aliqua sui parte, quam diu attendent et observabunt 
communi Albingane inviolabiliter ea de quibus in ipsis instrumento 
et consilio fit mencio 182. 
——————— 

182 Anche i testi di questo e del successivo cap. 222 concernono la vertenza tra il comune 
e i marchesi di Clavesana. Il consiglio citato è edito in ZUCCHI, doc. XXX; questo capitolo è 
edito ibidem doc. XLIX e citato a p. 26 n. 3. Si v. I 2, 54, 179, 222, 223, 225 e le note relative. 
Per le famiglie Carlo e Basso e per la evoluzione della giurisdizione comunale sui centri citati in 
questo e nei successivi capitoli v. ROLANDI RICCI. 

– 194 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut potestas teneatur observare cuilibet persone iurisditionem 
hominum habenti, prout observare tenetur Carlis. 
Potestas et magistratus et commune Albingane teneatur observare et 
observari facere cuilibet persone et in qualibet persona que habuerit vel habebit, 
seu tenuerit et tenebit castrum, fortilicia et homines et hominum iurisditionem, 
de quibus fecerit et facere voluerit communi et pro communi Albingane 
ea omnia et singula que Robertus Carlus et Iohannes Carlus et Grassus 
Bassus et Manuel Carlus promiserunt communi in instrumento facto 
manu Guillelmi Bocherii notarii M° CC° LXXXVI° die veneris VIII novembris, 
ea omnia et singula promissa predictis per commune, quamdiu observaverint 
communi promissa per eos et aliter non. Salvo quod non fiat preiudicium 
alicui civi Albingane, si de iure non debebit. 

[223] Ut potestas teneatur facere consilium siquis voluerit vendere 
communi castrum vel villam. 
Si denunciatum fuerit potestati vel magistratui Albingane per aliquam 
personam habentem castrum vel castra, villas et homines et hominum iurisditionem, 
que castrum vel castra, ville vel homines coherant cum districtu Albingane, 
quod predicta castrum vel castra, villas et homines vendere vult, et 
de predictis venditionem facere communi Albingane, potestas et magistratus 
Albingane teneatur et teneri debeat omni modo, infra diem terciam post ipsam 
denunciationem, inde celebrare et celebrari facere consilium generale, in 
quo exponat et exponi faciat consiliariis in ipso consilio congregatis sicut sibi 
denunciatum fuerit. Et quicquid ipsi consilio vel maiori parti super hoc placuerit, 
teneatur ipse potestas et magistratus observare et observari facere 183. 

[224] De occupatione castrorum et rerum communis. 
Ad honorem Dei et bonum statum et utilitatem communis Albingane 
statuimus et ordinamus quod potestas sive magistratus Albingane qui pro 

——————— 

183 Per i castelli del comune, cui sono riferiti questo e il successivo cap. 224, si v. I 68. 

– 195 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 196 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: a c. XXXVIIII r., sul margine esterno: infra dies VIII; a c. XXXVIIII v., sul margine 
esterno: in primo parlamento, di mano diversa. 

[225] De danda licentia civibus habentibus iurisditionem hominum 
capiendi ipsos et res eorum. 
Teneatur magistratus Albingane dare licenciam cuilibet civi Albingane, 
habenti homines et iurisditionem hominum, capiendi eos et res eorum in 
Albingana et districtu, si ipsi homines fuerint rebelles contra dictos dominos 
suos vel aliquos eorum. § Et predicta omnia et singula teneatur potestas 
Albingane observare et observari facere, sub pena sindicationis librarum D 
ianuinorum, et propterea non habeatur postea pro potestate a. 

Note marginali: sul margine esterno: emenda, di mano diversa. 

a Teneatur - potestate: il testo dell’intero capitolo è depennato. 

[226] De civibus recipiendis. 
Magistratus Albingane qui pro tempore fuerit teneatur et debeat, sub 
iuramento quo fecerit, recipere in cives Albingane omnes qui voluerint fieri 
cives, et venire ad habitandum in Albingana vel districtu. Si vero aliqua hominum 
universitas voluerit subicere se protectioni communis Albingane, et 
homines ipsius universitatis fieri cives, teneatur et debeat magistratus Albingane 
illos homines in cives et universitatem sub protectione communis 
Albingane recipere et tenere, et eos tractare tamquam alios cives Albingane. 
Ad que omnia teneatur magistratus Albingane infra dies VIII postquam sibi 
denunciatum fuerit, si placuerit consilio super hoc celebrato 184. 

——————— 

184 Per le ascrizioni alla cittadinanza di Albenga si v. i cap. I 79 e 80, il cui contenuto è 
ampliato da questo capitolo, che prevede anche la richiesta di cittadinanza fatta in blocco da 
una universitas di uomini; ciò rientra nel movimento tipico degli anni di contrasti con i feudatari: 
la concessione di cittadinanza del comune, garanzia di determinate franchigie, era richiesta da 

– 197 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De registro memorie sive clonica. 
Ad laudem et gloriam divini numinis et ad honorem presentis potestatis Albingane 
et futurorum, et ad bonam memoriam et augmentum communis civitatis Albingane 
et civium omnium civitatis eiusdem, statuimus et ordinamus quod presens potestas 
civitatis Albingane, infra dies XV sui introitus, faciat fieri librum unum de cartis 
edi, qui vocetur registrum de memoriis sive clonica; in quo quidem libro scribantur 
et registrentur omnes honores et comoda acquisitos et acquisita a M° CC° LXXX° citra, 
et de cetero acquirendos et acquirenda, necnon onera et cetera contraria eidem communi 
illata per aliquam personam vel personas, commune seu universitatem a dicto 
tempore citra, et que de cetero fient. § Et quociens in dicto libro aliquid de predictis 
scribi debebit, scribatur in presentia et scientia magistratus et octo sapientum per 
ipsum magistratum electorum, scilicet duorum per quarterium, unius nobilis et unius 
boni mediani. Et potestas teneatur predicta adimplere et facere adimpleri infra terciam 
diem postquam eidem denunciatum fuerit aliquid de predictis, vel sciverit seu 
eius auribus fuerit intimatum.Qui quidem liber stet et stare debeat in scrineo / (c. 
XL r.) communis ubi stant libri capitulorum et privilegia et instrumenta alia communis 
iam dicti, et penes personam ipsam que tenuerit eos a 185. 

Note marginali: sul margine esterno: cassetur; cassum; infra dies XV, di mano diversa, e altra 
annotazione illeggibile, anche con l’ausilio della luce di Wood; Electio octo sapientium de civitate, 
qui sint quatuor Nobiles et quatuor Mediani, di mano settecentesca. 

a Il testo dell’intero capitolo è depennato. 

[228] De confalonerio et eius consiliariis ac aliis circa exercitum ordinandis. 
Ego magistratus Albingane infra dies XV ab introitu mei regiminis habebo 
octo bonos et legales homines de civitate Albingane, scilicet de quolibet 
quarterio duos, unum nobilem et unum medianum, cum quibus vel maiori 

——————— 

numerosi capifamiglia e veniva favorita dal comuneanche mediante la fondazione delle villenove. 
Questo capitolo è edito in ACCAME, pp. 240-241. 

185 Non si è mai trovata traccia di questo registro o cronaca; il capitolo risulta del resto 
successivamente depennato. Intento del volume doveva essere quello di raccogliere in un unico 
testo gli atti di interesse comunale, al pari di quanto veniva attuato negli stessi anni in molte 
città italiane; v. ROVERE. Per i registri comunali non contabili v. I 2, 59, 149, 154, 239 e n. rel. 

– 198 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or et bandererios 
IIIIor, unum vielicet per quarterium, et superstitem unum balesteriorum et 
guardacampos XVI, videlicet IIIIor per quarterium, duos nobiles et duos medianos, 
qui debeant toto tempore mei regiminis preesse suis officiis in quolibet 
exercitu quod faciam meo tempore; salvo quod eos et quemlibet eorum 
mutare possim de consilio dictorum octo sapientum vel aliorum, si ipsos vel 
aliquem ipsorum habere non possem; postquam vero electi fuerint, infra tres 
dies eos in consilio publicabo, et eos et quilibet eorum iurare faciam, sive in 
ipso consilio sive extra consilium, quam cicius potero bona fide, de faciendo 
in ipso exercitu bene et legaliter officium sibi commissum, et de faciendo 
omnia et singula que videbunt spectare ad honorem vel utilitatem communis 
Albingane, et super omnibus predictis facere totum suum posse. § Item dabo 
et dari faciam cuilibet predictorum pro suo labore sui officii de here communis 
Albingane, pro qualibet die qua foris pernoctaverint ut infra, videlicet 
confaronerio soldos III pro se, et pro eo qui portaverit confalonum soldum 
I; item cuilibet ex consiliariis suis soldum I; item cuilibet ex bandereriis 
soldum I; item superstiti balesteriorum soldum I; item cuilibet ex guardacampis 
soldum I a 186. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV; factum est, di mano diversa; sul margine 
interno: Officium de Nobilibus et Medianis, di mano settecentesca. 

a Segue, cassato da va - cat: Abbati vero populi, si exiverit cum confalono populi et pernoctaverit 
extra civitatem, dabo solods III pro se et pro portitore sui confaloni. 

[229] De villa construenda in Maçarasca. 
Ad honorem Dei et virginis Marie omniumque sanctorum et pacem et 
tranquillitatem et bonum statum communis Albingane, teneatur magistratus 
Albingane constringere omnes homines et habitatores Valirani ire ad habitandum 
et standum et incasandum in podio Valirani qui vocatur Maçarasca. 

——————— 

186 Per l’esercito comunale v. I 4 e ivi n. 23. È particolarmente significativa la norma che 
prevede l’uscita in campo, con l’esercito, dell’abate del popolo accompagnato dal gonfalone del 
popolo a lato del gonfalone del comune; la norma è successivamente cassata, come tutte quelle 
che riguardano l’abate. 

– 199 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
187. 

Note marginali: sul margine esterno: factum est, di mano diversa; kalendas augusti; sul 
margine interno: construxio ville Mazarasca, di mano settecentesca. 

[230] De villa Garsi facienda. 
In Christi nomine ac beate Marie Virginis matris eius omniumque sanctorum, 
et ad pacem et bonum statum communis Albingane, teneatur magi-
stratus Albingane usque ad kalendas augusti fieri fecisse villam unam in Garso 
citra Villam Novam, in quam villam compellantur ire ad habitandum omnes 
homines de villis Coascorum; et debeant ipsam villam habitasse et domos 
in eadem construxisse usque ad kalendas septembris. Ita quod infra mensem 
sui regiminis ipsam villam debeat incepisse et perseverare usque ad dictum 
tempus, sub pena sindicationis librarum centum ianuinorum 188. 

Note marginali: sul margine esterno: kalendas augusti; kalendas augusti; infra mensem; sul 
margine interno: Constructio ville Garsi, di mano settecentesca. 

——————— 

187 La “villa” di Mazarasca, che avrebbe dovuto sostituire quella di Valiranum e sorgere 
sul poggio omonimo, non fu probabilmente mai costruita. Valiranum si identifica con l’attuale 
Bastia, che prese il nome da una bastita o fortificazione costruita a partire dal 1295 (ACA, I, 
Perg., 566) e poi ancora nel XIV secolo in una posizione importante, a controllo della strada 
prove niente dalla valle Arroscia in prossimità della confluenza con la val Neva. Questo capitolo, 
come i successivi, non ebbe probabilmente attuazione, in seguito agli accordi intercorsi nel 1289 
tra il comune di Albenga e i marchesi di Clavesana, nei quali si faceva obbligo alle due parti di 
non costruire più alcuna fortificazione (ZUCCHI, doc. LXXI); ancora più specifica la sentenza 
dell’abate del popolo di Genova (ACA, I, Perg., 506, 1290 giu. 26, edita da ROLANDI RICCI, p. 
133) che stabiliva che il comune di Albenga non potesse più costruire fortificazioni a Coasco, 
Valiranum, Massaro ed Arveglio. Il capitolo è edito in ZUCCHI, doc. LXII; per questo e i successivi 
capitoli 230/232 v. I 69, 70, 148, 194, 207, 212, III 116 e n. rel. 

188 La località Garso si trova davanti a Villanova, dalla parte opposta del fiume; la costruzione 
di una villanova in tale località avrebbe contribuito al controllo della valle Arroscia e 
della via di comunicazione che la percorreva. Come le altre villenove previste da questo gruppo 
di capitoli, essa non fu costruita e gli abitanti delle «ville» di Coasco soprano e Coasco sottano 
rimasero nelle loro sedi, poi abbandonate tra XVI e XVII secolo (COSTA RESTAGNO, La politica 
e Contributo. Il capitolo è edito in ZUCCHI, doc. LXIII, e COSTA RESTAGNO, La fondazione, 

p. 141. Per Garso v. anche II 95. 
– 200 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De facienda villa de Arvilio. 
Statuimus et ordinamus, ad honorem omnipotentis Dei et gloriose Virginis 
Marie ac omnium sanctorum, necnon et ad pacem, tranquillitatem et 
bonum statum communis Albingane, quod magistratus Albingane infra duos 
menses sui introitus debeat fieri fecisse villam unam apud Arvelium in podio 
Sancti Dalmacii quod est supra ipsam ecclesiam, ubi melius videbitur magistratui, 
de consilio quatuor bonorum hominum electorum per magistratum 
et hominum dicte ville Arvelii. In qua quidem villa compellantur venire ad 
habitandum omnes cives de dicta villa Arvelii et villis Cenexe et Menoxie, 
et omnes alios cives qui sunt in contrata illa. Et debeant habitasse dictam 
villam et in eadem domos construxisse usque ad kalendas augusti. Ita quod 
magistratus infra mensem sui regiminis dictam villam debeat incepisse et in 
ea perseverare usque ad dictum tempus duorum mensium 189. 

Note marginali: sul margine esterno: infra duos menses; kalendas augusti; infra mensem; 
sul margine interno: Constructio ville Arvelii, di mano settecentesca. 

[232] De villa ordinanda in Roxina. 
(c. XL v.) Ad Dei laudem et honorem ac beate Marie Virginis et omnium 
sanctorum, necnon et ad pacem et bonum statum communis Albingane, statuimus 
et ordinamus quod potestas Albingane teneatur infra dies VIII sui introitus 
celebrare consilium in quo eligantur homines VIII, scilicet duos per 
quarterium, qui una cum ipso potestate vadant ad locum qui dicitur Roxina, 
que est citra villam Paerni, et ibi vel ubi eis melius videbitur ordinent villam 
——————— 

189 La chiesa di Arvelio, con strutture riferibili ai secoli X-XI, sorge isolata all’inizio della 
valle che sale ad Arnasco, presso l’antico confine tra il territorio comunale e quello soggetto ai 
Cazulini, subinfeudati dai Clavesana. A parte alcune case sparse di epoca più tarda, non è rimasta 
alcuna traccia della villa di Arvelio, abbandonata nel XVI secolo, mentre la villa fortificata 
prevista dallo statuto non fu, al pari di quelle di Mazarasca e di Roxina, probabilmente mai 
costruita. Cenesi, oggi frazione di Cisano, e Menosio, frazione di Arnasco, erano soggette ai 
Cazulini ma annoveravano uomini che, pur vivendo all’interno di una giurisdizione feudale, 
erano cives, come risulta dagli elenchi di imposta del 1326 (COSTA RESTAGNO, Contributo, 
Popolazione e La politica). Il capitolo è edito in ZUCCHI, doc. LXIV. 

– 201 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
190. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies VIII; di mano settecentesca: villa Roxina. 

[233] De equis imponendis. 
Quocienscumque commune Albingane guerram habuerit seu habere debere 
speraverit pro facto suo vel civium suorum tantum, teneatur magistratus 
Albingane eligere XVI homines, cum quorum consilio imponat et imponere 
debeat in Albingana equos XXV et plus si dictis XVI apparebit, et illi quibus 
fuerint impositi teneantur ipsos de suo proprio emere et habere et tenere 
quosque guerra duraverit, valentes ad minus libras XXX ianuinorum pro quolibet, 
arbitrio magistratus et IIIIor bonorum virorum electorum per magistratum; 
et habeant et habere debeant pro quolibet equo de pecunia communis 
libras XX ianuinorum in in a anno, et ante quam eum emant, et si pax fieret 
ante annum, nichilominus tenere debeant equos usque ad annum, eo salvo 
quod si aliquis predictorum voluerit vendere equum suum et restituere communi 
pro rata temporis, hoc possit facere de voluntate consilii. Et si equus 
aliquis in exercitu vel cavalcata seu servicio communis mortuus fuerit, 
emendetur secundum extimationem factam de eo 191. 

a in in: così nel testo. 

——————— 

190 La villa di Roxina doveva dare asilo agli uomini delle ville sparse che nel secolo XVI 
avrebbero formato l’attuale Peagna; ma all’epoca della redazione dello statuto non aveva ancora, 
a differenza di Mazarasca e di Arvelio, un programma di costruzione ed una localizzazione 
precisa. Anch’essa del resto non venne costruita e se ne è perduto anche il toponimo: COSTA 
RESTAGNO, Contributo e La politica. Il capitolo è edito in ZUCCHI, doc. LXV. 

191 Questa norma era sovente messa in pratica, in epoca di frequenti guerre e conseguenti 
confische; ne sono testimonianza, tra i documenti dell’archivio albenganese, alcuni atti, come 
ad es. la locazione di un cavallo (ACA, I, Perg., 453, 1289 apr. 30) o il rimborso al podestà per 
due cavalli morti in azioni belliche ed altri quattro cavalli utilizzati per servizio del comune oltre 
quelli che il podestà stesso era tenuto a mantenere secondo lo statuto (ACA, I, Perg., 463, 
1289 apr. 30). Per le cavalcature v. anche I 83 e III 85. 

– 202 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De aptanda domo capituli communis. 
Teneatur magistratus Albingane per totum mensem maii celebrare consilium 
generale et exponere ipsi consilio si placet consilio aptari facere do-
mum capituli civitatis Albingane de pecunia communis, secundum quod ipsi 
consilio placuerit; et secundum quod in eo fuerit ordinatum observetur 192. 

Note marginali: sul margine esterno: infra mensem; factum est, di mano diversa; hucusque 
corrige. 

[235] De hiis qui promittunt alicui facere laborerium aliquod et non 
faciunt, et econverso. 
Si aliqua persona in civitate Albingane et districtu promiserit alicui 
persone de civitate Albingane vel districtu laborare, quocumque laborerio 
facere promiserit, et non iverit ad ipsum laborem ea die qua promiserit, 
amittat pro banno soldos V pro qualibet vice, cuius banni medietas sit communis 
et alia medietas accusantis. Et econverso si aliquis acceperit aliquem 
laboratorem in forma predicta et operam sibi non dederit, solvat pro banno 
communi soldos II, et nichilominus solvat loerium promissum laboratori; 
et credatur cuilibet ex predictis suo sacramento, si fuerit bone fame et videbitur 
magistratui; quod loerium incontinenti dari facere teneatur dicto laboratori, 
si sibi denuntiatum fuerit per eumdem, nisi remanserit iusto impedimento 
vel iustam fecerint defensionem, arbitrio magistratus. 

Note marginali: infra dies XV; factum est; factum est, di mano diversa. 

[236] De massario defunctorum eligendo. 
Teneatur potestas sive magistratus Albingane infra dies XV post eius introitum 
eligere unum massarium in consilio generali et per ipsum consilium 

——————— 

192 Il capitulum era un edificio posto davanti alla cattedrale, che il comune aveva acquistato 
nel 1275 dal capitolo della cattedrale stessa, da cui il suo nome; costituì la prima delle sedi 
degli uffici e magistrature comunali: v. LAMBOGLIA, Palazzo Vecchio. 

– 203 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV; factum est, di mano diversa. 

[237] De nunciis et precone. 
Statuimus et ordinamus quod magistratus Albingane habeat pro communi 
preconem unum bonum et ydoneum ipsi officio, qui habeat cornu suis 
expensis, et habeat et habere debeat omnes redditus et proventus qui provenient 
in modo infrascripto: de omnibus incantis que fient in civitate Albingane, 
videlicet de qualibet libra rerum mobilium quas incantabit denarios II 
tantum, excepto de rebus mobilibus a soldis XX infra, de quibus habeat sicut 
conveniet cum domino rerum; de rebus autem immobilibus habeat de qualibet 
libra obulum unum tantum. Item habeat et habere debeat de cridis quas 
faciet per civitatem sine cornu pro aliqua persona denarium I tantum pro 
qualibet crida, et de cridis quas faciet cum cornu denarios II tantum. § / (c. 
XLI r.) Item quod ipse preco faciat et facere debeat ambaxatas de intus civitatem 
sicut alii nuncii. Item quod debeat facere omnes cridas et incantationes 
communis sine aliquo precio, et omnes cridas quas faciet pro communi facere 
debeat cum cornu, cum quibus cridis nullam aliam cridam faciat. Item quod 
ipse preco teneatur habere suis expensis nuncium unum qui serviat communi 
sicut alii nuncii; salvo quod si ipse preco tenuerit equitaturam, non teneatur 
habere ipsum nuncium suis expensis, quam equitaturam si tenuerit, teneatur 
super ipsam facere omnes cridas quas faciet cum cornu, et ire in exercitum 
cum eadem. § Item teneatur magistratus habere nuncios VII pro communi, 
computato nuncio quem preco habere debet ut supra, inter quos sit et esse 
debeat Nicolosius Millarius, qui habeat et habere debeat pro suo salario sol-
dos X in quolibet mense. Alii vero nuncii habeant et habere debeant pro suo 
salario in quolibet mense soldos VII tantum, et si inter ipsos nuncios fuerit 

– 204 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or tantum; et usque Pulium, Toranum, Ligum, Iapam Coelie et 
Alaxium, denarios VI tantum. Et si ultra iverint, habere debeant pro quolibet 
miliario eundo et redeundo denarium I tantum, computatis in itinere miliariis 
districtus Albingane. Item quod tam ipsi nuncii quam preco sint exempti ab 
omni onere puniendi aliquam personam personaliter in sanguine sive alio 
modo, tamen teneantur tam preco quam alii nuncii ire cum persona que puniretur, 
pro nunciando sicut consuetum est usque ad locum in quo puniretur, et 
inde non recedere donec vindicta perfecta fuerit; et si preco tenuerit equitaturam 
ut supra, debeat ipsam ducere illuc. § Item teneantur ipsi nuncii porta-
re infulas discoopertas et libretum consuetum ad latus, et si aliquis ipsorum 
nunciorum qui non sit litteratus extra iverit ad colligendum condempnationes, 
habere debeat a quolibet condempnato denarium I tantum, et possit ipse 
nuncius secum ducere unum scribam qui exponat sibi condempnationes, si 
voluerit, suis expensis. Et non possint dicti nuncii habere vel percipere aliquid 
de ambaxatis quas facient pro communi intra districtum Albingane, 
excepto pro datica coligenda; pro qua habeant, quando iverint ad eam colligendam, 
victualia tantum a communi. §Item quod predicti nuncii et preco, 
quando iverint in exercitum, debeant ire armati et habeant a communi victualia 
tantum. § Item teneantur tam preco quam nuncii facere ambaxatas de 
intus civitatem et barbacanas, et usque pontem longum, Sanctum Petrum, 
Sanctum Calocerum de monte et Alavennam pro quolibet cive Albingane sine 
aliquo precio vel loerio. § Quando vero magistratus habere et percipere 
debuerit dictos nuncios et preconem, habeat et percipiat eos de consilio octo 
sapientum, videlicet duorum per quarterium per eumdem magistratum electorum. 
Qui nuncii et preco iurent suum officium bene et legaliter exercere 
et prestent ydoneam cautionem de libris L. § Et aliquis eorum non possit nec 
debeat colligere aliquam ripam seu pedagium seu aliquam aliam malatoltam, 
que non sit propria communis seu vendita a communi a M° CC° L citra, sub 

– 205 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
193. 

[238] De observanda conventione domini Nani. 
Teneatur potestas et magistratus et commune Albingane firmum et firmam 
habere et observare et observari facere inviolabiliter, et sine aliqua diminutione, 
pactum et conventionem factum et factam inter dominum Nanum 
marchionem Ceve ex una parte, et magistratum Albingane nomine communis 
Albingane et ipsum commune ex altera, de quo pacto et conventione 
constat instrumento publico facto manu Iacobi Malasemencie notarii sub millesimo 
CC° LXXX VII° die veneris XXI novembris circa vesperas. Ita quod nullo 
modo et nullo / (c. XLI v.) ingenio sive causa que vel quod possit cogitari, 
et neque in consilio vel tractatu aliquo possit presens capitulum cassari vel 
rumpi in aliqua parte sui, quamdiu dictus dominus Nanus attendet et observabit 
communi Albingane inviolabiliter et sine aliqua diminutione ea que 
promisit in instrumento predicto; nec possit magistratus Albingane contra 
hoc capitulum, vel aliquam partem ipsius capituli, aliquod consilium celebrare, 
sed penitus observare teneatur precise, sub pena sindicationis librarum 
mille ianuinorum; et nullus consiliarius in ipso consilio possit se absolvere, 
sub pena librarum L pro quolibet, et iuramento194. 

[239] De tractatibus observandis factis in potestacia domini Ansaldi Aurie. 
Magistratus Albingane teneatur rata et firma habere et tenere et observare 
et observari facere inviolabiliter et sine aliqua diminutione, in qualibet 

——————— 

193 Il capitolo fornisce una chiara descrizione del territorio comunale, con l’indicazione 
di numerosi toponimi, ancor oggi esistenti o identificabili. 

194 Per l’alleanza tra il comune ed i marchesi di Ceva v. ZUCCHI, pp. 27 sgg. e PAVONI, 
pp. 346 sgg. V. anche il cap. I 144 che riguarda i signori di Garessio; la convenzione citata non è 
conservata. Il capitolo è edito in ZUCCHI, doc. LX. Sui signori di Ceva e la loro politica nel 
Piemonte nord occidentale si v. DE ANGELIS CAPPABIANCA. Riguardano Nano di Ceva anche 
ACA, I, Perg., 249, per l’invio di balestrieri in aiuto al marchese Nano (1274 mar. 19), 263, per 
l’invio di stipendiarii (1275 giu. 27), 430, per pagamento allo stesso Nano (1288 ag. 5), 609 e 
611 (1299 mar. 16 e 27). 

– 206 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
195. 

[240] De redimendo pascuo pratorum Sancti Georgii. 
Teneatur magistratus Albingane infra mensem unum sui introitus celebrare 
consilium, in quo exponat si placet communi redimere pascum et iura 
communis Albingane que habet in pratis Sancti Georgii, ab illis quibus vendita 
fuerant vel pignerata; et quid placuerit ipsi consilio, observetur 196. 

Note marginali: infra mensem; factum est, di mano diversa. 

[241] De clavica facienda in contrata Bocheriorum. 
Ego potestas Albingane tenebor facere fieri a domibus Bocheriorum 
usque inter beudum clavicam unam ad requisitionem vicinorum vel aliquorum 
ex eis, in ordinatione duorum ex eis, quos ad eam faciendam fieri infra 

——————— 

195 Il testo prova l’esistenza di un liber consiliorum già fin dal 1287; mentre i volumi conservati 
della serie Consilium dell’ACA hanno inizio solo a partire dal 1364. Ansaldo Doria è podestà 
nel 1287-88 (ZUCCHI, p. 86). Il capitolo, riferito anch’esso alle lotte con i Clavesana, è 
edito in ZUCCHI, doc. LVIII. 

196 Lo sfruttamento dei vasti prati o verzaria di proprietà comunale che si estendevano 
intorno alla chiesa di San Giorgio veniva regolarmente messo all’incanto dal comune, di cui costituiva 
uno dei redditi: v. III 87 e ACA, I, Perg., 48 e 53 (1248 feb. 28 e apr. 28), 186 (1265 
apr. 8). V. anche ACCAME, pp. 60-70. 

– 207 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
197. 

[242] De non facienda tinctoria in civitate Albingane nec etiam intra 
barbacanas. 
Aliqua persona non possit nec debeat operari officium tinctorie lane 
vel pannorum in aliquo loco de civitate Albingane, nec infra barbacanas, sub 
pena soldorum C ianuinorum, et nichilominus expellatur inde dicta tintoria; 
preterea lana et pannus que vel qui tingetur in aliqua tinctoria lavari debeat 
in aqua que non discurrat, sub dicta pena 198. 

[243] De cimiterio extra civitatem ordinando. 
Ego potestas Albingane tenebor infra mensem unum mei regiminis celebrare 
consilium, in quo exponatur si placuerit consilio facere fieri et ordinari 
cimiterium unum extra civitatem Albingane. Et sicut tunc consilio placuerit, 
faciam observari, cum una ecclesia in honorem beati Andree apostoli 199. 

Note marginali: sul margine esterno: factum est; infra mensem, di mano diversa. 

——————— 

197 Questo capitolo fornisce una prova della pianificazione, da parte del comune, di canali 
per le acque di scolo, che dovevano essere addotte al beudum molandini. Una sistemazione 
simile esisteva anche dalla parte opposta, presso le mura sud, dove un altro canale o clavica, in 
parte ancora in costruzione, convogliava le acque di scolo al Centa: v. I 175. La contrata Bocheriorum 
era posta vicino alle mura nord, lungo le quali scorreva il beudum molandini: v. I 29, 
39 e n. rel. 

198 Anche questo capitolo prova l’ampiezza dell’industria dei panni in Albenga. Per la lavorazione 
dei panni v. I 161; per la barbacana v. n. 45. 

199 Non sembra che le norme di questo capitolo siano mai state attuate, poiché nell’ampia 
documentazione posteriore non vi è alcun accenno al cimitero fuori città, né ad una chiesa dedicata 
a Sant’Andrea. Il capitolo è edito in COSTA RESTAGNO, p. 60. 

– 208 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De remittenda quarta parte condempnationum illis qui solverint 
infra mensem. 
Quecumque persona fuerit condempnata per magistratum Albingane et 
solverit condempnationem communi infra mensem, remittatur sibi quarta 
pars condempnationis. Et si usque tunc non solverit, solvat quartum plus, 
quod quartum ponatur in opere portus quando fiet, et interim commune de 
eis faciat quod velit. 

Note marginali: sul margine esterno: Legatur in quolibet parlamento. 

[245] De non dando auxilio vel favore alicui contra iura communis Albingane. 
Nulla persona de Albingana vel districtu debeat dare adiutorium vel 
consilium aut favorem alicui persone contra iura communis Albingane, sub 
pena librarum L ianuinorum quociens contrafecerit, et / (c. XLII r.) si non 
posset solvere puniatur personaliter arbitrio potestatis. § Et aliqua persona de 
Albingana vel districtu non loquatur cum inimicis communis Albingane, vel 
cum hiis cum quibus commune guerram haberet, nec litteras vel nuncium 
ad eos vel aliquem eorum mittat, nec ab eis vel aliquo eorum recipiat, nisi 
de speciali licencia magistratus; et qui contrafecerit perdat pro banno libras L 
pro qualibet vice, et habeatur pro proditore et rebelle communis Albingane, 
et careat omni beneficio. 

[246] De non vendendo terram infra barbacanas neque fossata civitatis 
Albingane. 
Terra communis que est infra barbacanas, a beudo in iusum usque mare, 
vendi non possit aliquo modo, nec fossata communis que sunt extra paramurum 
civitatis et iuxta ipsum paramurum; et nulla persona a castro usque 
mare possit vel debeat fodere sive foveam facere vel zerbum de aliqua parte 
removere, aut de fossatis terram portare, in banno soldorum V pro quolibet 
contrafaciente et qualibet vice; arenam autem iuxta litus maris possit quilibet 
pro suo usu accipere impune 200. 

——————— 

200 Il testo conferma che alla fine del Duecento la linea di costa era ancora vicina alle mu


– 209 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut nemo possit operare opus fornacis, nisi prius sibi dato precio 
et forma per consilium Albingane. 
Possit quilibet fornaxarius et quilibet civis Albingane operari in di-
strictu Albingane opus fornacis, si sibi data fuerit prius forma et precium 
operis per consilium Albingane, et aliter non possit fieri opus fornacis; et 
potestas teneatur inde consilium celebrare infra dies VIII sui regiminis; et 
quicumque fecerit lateres sive magonos vel cupos in Albingana vel districtu, 
absque forma et mensura designata sibi per commune, vel minus dicta forma, 
perdat pro banno qualibet vice soldos XX ianuinorum 201. 

Note marginali: sul margine esterno: factum est; infra dies XV, di mano diversa. 

[248] De salicibus vel albariis non plantandis infra barbacanas. 
Nulla persona possit vel debeat plantare albaras vel salices intra barbacanas, 
que ascendant in altum ultra palmos novem. Et magistratus teneatur eas 
facere incidi postquam sibi denunciatum fuerit, si alique sunt ultra sive plus. 

[249] De non vendenda herba de plaçia Marenca alicui de Andoria. 
Aliqua persona que habeat terram in plaça Marenca non possit vendere 
herbam de ea alicui de Andoria, nec terram locare vel vendere alicui de Andoria, 
sub pena arbitrio potestatis; et siqua locatio facta est, cassetur et irritetur 
et pro cassa et irrita ipso iure habeatur 202. 

——————— 

ra della città, e che i terreni tra le mura e il mare erano di proprietà comunale, probabilmente 
per la loro formazione recente dovuta all’aumento della piana di origine alluvionale: v. I 132, 
199 e n. rel. 

201 A parte il testo di questo capitolo e del successivo III 127, non si ha documentazione 
specifica per l’industria delle fornaci da mattoni; una attività produttiva su vasta scala è però provata 
dall’ampio utilizzo del laterizio nelle costruzioni e specialmente nelle torri, in misura forse 
maggiore che nelle altre città medievali liguri; la produzione locale, con i relativi prezzi, è documentata 
solo alla fine del Trecento per la ricostruzione del campanile (ACA, I, Magistri Rationales, 7). 

202 Per il problema della plazia Marenca v. n. 56. Questo capitolo, che appartiene alla stesura 
del 1288, conferma la situazione di attrito esistente con Andora ancora a tale data. 

– 210 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De audiendis fratribus predicatoribus summarie sine lamentatione 
et pignere banni. 
Fratres predicatores Albingane audiantur per magistratum Albingane de 
legatis et fidei commissis et quibuscumque sibi relictis in testamento seu in 
qualibet ultima voluntate alia, summarie sine lamentatione et pignere banni. 
Et rocii faciant servicia pro ipsis sine aliquo precio vel loerio 203. 

[251] De faciendis domibus in Villa Nova. 
Quecumque persona de Villanova et eius villis non habet domum in 
burgo dicte ville debeat ipsam fecisse et construxisse usque ad sex menses, 
sub pena soldorum C pro quolibet 204. 

[252] De dannis emendandis per commune datis per dominum M<anuelem> 
marchionem Cravexane. 
Teneatur magistratus Albingane emendare dampna omnia de here communis 
data per dominum Manuelem marchionem Cravexane et gentem suam 
in plano Albingane civibus Albingane, cum ibi fuit die dominico XVIIII octobris 
sub M° CC° LXXXVII°, infra mensem postquam ei denunciatum fuerit 
per illum vel illos cui vel quibus data fuerant 205. 

Note marginali: sul margine esterno: cassum, di mano diversa. 

——————— 

203 L’inserimento di un capitolo riguardante i domenicani in Albenga tra i capitula nova 
prova che nel 1288 l’ordine era da poco stabilito in città; ciò del resto è confermato dall’esame 
della prima parte dello statuto, dove le aggiunte riguardanti i domenicani sono state apportate a 
margine, e cioè in una data successiva alla stesura del 1288; v. n. 95. 

204 Il capitolo ribadisce la necessità della residenza all’interno delle mura per gli abitanti 
di Villanova; necessità dettata probabilmente dagli episodi bellici che si erano verificati nel 1287 e 
nello stesso 1288 nella piana di Albenga (ZUCCHI e PAVONI). Il capitolo è edito in COSTA 
RESTAGNO, La fondazione, p. 142. 

205 Per l’incursione del Clavesana del 19 ottobre 1287 v. ZUCCHI, p. 30 e n. 1. Il risarcimento 
dei danni prescritto in questo capitolo è sancito, per una proprietà di Guglielmo Necus 

– 211 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De recipiendo in cives aloerios de Torano et illos de sententia si 
requisierint. 
Teneatur potestas et magistratus Albingane qui intrabit regimen ipsius 
civitatis in millesimo CC LXXXX° infra mensem unum sui regiminis recipere 
et habere in cives Albingane et habitatores homines de Torano qui vocantur 
aloerii sive de sententia, si voluerint et requisiverint et secundum formam 
conventionis edite inter commune Albingane ex una parte et episcopatum 
Albingane ex altera; et eos receptos habere et tractare tamquam cives, districtuales 
et habitatores eiusdem civitatis, aliquo capitulo non obstante, 
generali vel / (c. XLII v.) speciali, et istud capitulum sit precisum; ita quod 
aliqua subtilitate ingenii frangi nec rumpi possit, in totum nec in parte aliqua 
ipsius, nec possit potestas inde consilium celebrare, nec aliquis consiliarius 
possit inde nec super eo dare sententiam nec se absolvere, sub iuramento et 
pena pro quolibet librarum XXV, quas potestas qui tunc erit ab eo auferre 
teneatur, aliquo capitulo non obstante. Et potestas qui tunc erit in dicto 
millesimo teneatur ad predicta observanda, sub pena sindicationis librarum 
D ianuinorum 206. 

——————— 

Baapicius, a Leca, da una sentenza del giudice Guglielmo de Petra; l’estimo dei danni stessi è stilato 
il 27 febbraio 1288 e fornisce un interessante elenco degli alberi esistenti in una proprietà agricola 
di Leca nel Duecento (ZUCCHI, docc. LXIX, LXX); conferma che già in tale epoca le famiglie 
più cospicue avevano nelle “ville” giardini e forse case di villeggiatura, come del resto 
provano le strutture tardo medievali conservate da alcune case del nucleo più antico di Leca. 

206 Per tutta la questione degli uomini di Toirano e dei feudi ecclesiastici v. I 2 e ivi n. 8 e 
I 210 e n. rel. 

– 212 – 


II 



GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[1]De curia tenenda XLIII 

[2]Ut quilibet citatus veniat coram iudice XLIII 

[3]Ut non permittatur aliquem de Albingana tenere curiam 
loco iudicis XLIII 

[4]De non audiendo nec iudicando per iudicem communis 
placitum de quo fuerit advocatus XLIII 

[5]Ut potestas vel iudex Albingane non iudicet seipsum, nec 
res suas, nec eius quem adiuvare iuraverit XLIII 

[6]Ut non fiat ratio de eo quod mutuatum vel manulevatum 
fuerit ad ludum taxillorum XLIII 

[7]De electione advocati danda reo XLIIII 

[8]De non permittendo scribas communis vel clavigeros 
advocare XLIIII 

[9]De non habendo consilio a iudice de causa in qua extiterit 
advocatus XLIIII 

[10]De consilio habendo a sapiente XLIIII 

[11]Ut non offeratur libellus a soldis XX infra XLV 

[12]Ut iudex teneatur ferre sententiam a die qua partes 
dederint ei scripta usque ad dies XV XLV 

[13]De non compellendo aliquem suam exprimere actionem XLV 

[14]De pignere banni accipiendo XLV 

[15]De hiis qui in fraudem pigneris banni faciunt 
lamentationem XLVI 

[16]De causis inceptis et nondum finitis XLVI 

[17]De absolvendo illo contra quem petitio facta fuerit, si 
reus procedere noluerit XLVI 

[18]De hiis qui pro absente propinquo faciunt lamentationem XLVI 

[19]De non appellando a sententia interlocutoria XLVII 

[20]De terminandis et abreviandis causis XLVII 

– 214 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
sacramento calumpnie XLVII 
[22]De hiis qui vocantur ad testimonium XLVIII 
[23]De testibus in infirmitate et longum iter proficiscentibus XLVIII 
[24]De testibus non accipiendis de universitate cum qua quis 
habeat causam XLVIII 
[25]De testibus legendis XLVIII 
[26]De dilatione danda pro testibus XLVIII 
[27]De dilatione danda illi qui se absentaverit post litem 
contestatam XLVIIII 
[28]De vocatione et testibus tempore precedentis magistratus XLVIIII 
[29]De paratis in longum iter proficisci XLVIIII 
[30]De terminis datis XLVIIII 
[31]De contumacibus XLVIIII 
[32]De firmis tenendis libellis ac condempnationibus L 
[33]De debito confesso et sentenciis et condempnationibus LI 
[34]De fide laudibus adhibenda LI 
[35]De postulantibus laudes et sentencias executioni mandari LI 
[36]De hiis qui cedunt bonis et in eis fraudem committunt LII 
[37]De interdictis LII / 
(c. XLII a, r.) 
[38]De extraneo obligato civi meo LII 
[39]De usura de terra non fiat ratio LIII 
[40]De pecunia in cursu non prestanda LIII 
[41]De denunciatione novi operis LIII 
[42]De immobili dividendo LIII 
[43]De canella levanda LIIII 
[44]De ultimis voluntatibus LIIII 
[45]De termino dato pro adeunda hereditate LIIII 
[46]De eo qui non adivit hereditatem infra duos annos LIIII 
[47]Ut presentes filii solidam hereditatem vendicare possint LIIII 
[48]De curatore generali dando LIIII 
[49]De tutore vel curatore dando minoribus LV 
[50]De tutore vel curatore qui dat pignus banni pro 
minoribus LV 
[51]De pluribus tutoribus pupillorum vel pupillarum inter 
quos est contencio de tenendis rebus minorum LV 
[52]De tutoribus pluribus datis et suspectis LV 
– 215 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

LV 

[54]De tutoribus vel curatoribus emptionem facientibus de 
rebus minorum 

LV 

[55]De appellandis propinquis minorum, si tutores eos 
defendere noluerint LV 

[56]De danda etate minoribus LVI 

[57]De emancipationibus LVI 

[58]De emancipatis nolentibus victum parentibus exhibere LVI 

[59]De filiis absente patre necessaria non habentibus LVI 

[60]De nutriendis pupillis LVI 

[61]Ut venditio et contractus minoris valeat LVI 

[62]De pecunia minorum collocanda LVII 

[63]De eo qui tutor dimissus est in ultima voluntate tutele, 
presencialiter non renunciavit LVII 

[64]De societate et acomodatione minori facta LVII 

[65]De pecunia in societate, mutuo vel acomodatione accepta LVII 

[66]De illis qui faciunt comparam vel alienationem sine 
licentia socii sui LVII 

[67]Ut denuncietur pro eo qui produxit publicum 
instrumentum societatis vel accomodationis ut solvant LVII 

[68]De audiendo socium pro absente LVII 

[69]De mercium falsitate LVII 

[70]Ut delegata debita firma sint LVIII 

[71]De discordiis super terris et possessionibus LVIII 

[72]De instrumento dotis uxoris faciendo LVIII 

[73]De accipiendo rem immobilem in dotem LVIII 

[74]Que quantitas dotis debeat remanere viro LVIII 

[75]De solutione dotis effectui mancipanda LVIII 

[76]De dandis alimentis mulieribus causa dotis petende LVIII 

[77]De prestanda cautione a mulieribus que maritum 
accipiunt extra nostram iurisditionem 

LVIII 

[78]De mulieribus que mortuis maritis ad domum 
propinquorum se transferunt LVIII 

[79]De manifestatione rerum mariti LVIII 

[80]Ut fideiussores docium teneantur LVIIII 

[81]De hiis qui volunt dotes suas auctoritate magistratus LVIIII 

– 216 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[83]Ut mulier vidua in potestate patris possit petere dotes suas LVIIII 

[84]De stante per tres annos extra relinquendo uxorem suam LVIIII 

[85]De hiis qui videntur ab uxoribus separari LX 

[86]De muliere fugitiva LX / 

(c. XLII a, v.) 

[87]De mulieribus que alium virum accipiunt vivente marito LX 

[88]De hiis qui in terris vel domibus uxoris edificant LX 

[89]Ut maritus teneatur de dampno facto per uxorem eo sciente LX 

[90]Ut femina tradita in matrimonium non habeat facultatem 
amplius requirendi LX 


[91]Ut mulier maritata, licet emancipata non sit, esse possit 
in iudicio LX 


[92]De presumendo mortuum qui iverit in ligno naufragium 
passo LX 


[93]De eo qui iusto titulo possederit per annos decem LXI 

[94]De non computandis fructibus habitis de re extimata 
insolutum debiti LXI 


[95]Ut vendicio molendinorum de Garso firma sit LXI 

[96]Ut venditiones omnium communium firme sint LXI 

[97]De vendicando terram quam rusticus tenuit pro domino suo LXI 

[98]De manente qui alienavit terram domini sui LXI 

[99]De tenentibus terram ad conditionem LXI 

[100]De tenentibus vineam vel olivas ad partem LXI 

[101]De rebus acceptis pro pensione vel conditione LXI 

[102]De expensis factis in clusis communibus refectis LXI 

[103]Ut cuilibet liceat apprehendere possessionem rei extranee 
sibi obligate per instrumentum LXII 

[104]De non intercedendo pro aliquo extraneo nec sibi aliquid 
mutuando LXII 

[105]De extraneo obligato civi Albingane qui alienavit de rebus 
sibi obligatis LXII 

[106]De extraneo habente possessionem in iurisditione Albingane LXII 

[107]Ut fiat restitutio illis personis quibus ab aliquibus 
iudicatum fuerit ab eis maleacquisita aliqua habuisse LXII 

– 217 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[109]De tenenda firma venditione super qua facta fuerit manus 
percussio LXII 

[110]Ut reus, si convictus fuerit ab actore, actori expensas 
reficere teneatur, et e contrario LXII 

[111]De forensibus audiendis LXII 

[112]Ut sententie et laudes facte contra minores firme sint LXIII 

– 218 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
XLIII v.) 
Secunda pars incipit, que continet de curia tenenda et iure reddendo et 
de causis et ad causas spectantibus et aliis circa ea. 

[1] De curia tenenda. 
Iudex teneat curiam tempore quo quave tenenda est, a mane usque ad 
terciam et post nonam usque ad vesperas, ita quod pulsato ad nonam incipiat 
quam cicius poterit bona fide et sine fraude, nisi iusto Dei impedimento aut 
negociis communis staret. § In tempore vero ieiunii teneat curiam et reddat 
a mane usque ad sonitum misse de medio die, nisi in diebus veneris in quibus 
possit consiliare causas spectantes ad suum regimen; salvo quod dicitur in 
capitulo “De emendatoribus” 207. § Et si iudex desisteret a curia tenenda et 
curia non teneret ut supra, minuatur de suo salario pro quacumque die qua 
desisteret soldos V ianuinorum, nec ipsos aliqua subtilitate ingenii habere vel 
recuperare possit. Et scribe communis teneantur scribere in registro communis 
quamcumque diem iudex desistet ut supra et claviger sive masarii communis 
a teneantur b ipsos soldos V de dicto salario retinere, alioquin magi-
stratus sequens teneatur eos ab eisdem c auferre clavigeris d sive masariis e 208. 

a sive masarii communis: sul margine interno. b teneatur della prima stesura è corretto 
in teneantur con l’aggiunta del segno di abbreviazione. c eisdem: riscritto su eodem. d clavigeris: 
riscritto su clavigero. Et si iudex - clavigeris: al brano corrisponde, sul margine esterno: de 
novo. e sive masariis: sulla riga. 

[2] Ut quilibet citatus veniat coram iudice. 
Siquis citatus fuerit venire coram iudice et preceptum fuerit ei per nuncium 
communis, quod a incontinenti venire debeat, quod incontinenti intelligatur 
arbitrio iudicis b per se vel ydoneum responsalem; et si non venerit, 
perdat pro banno pro qualibet vice soldos II tantum, quos magistratus accipere 
teneatur, non obstante aliquo capitulo. § Et siquis citari fecerit aliquem 

——————— 

207 V. I 47. 

208 Questo, e i successivi cap. 2-5, mettono a fuoco le incombenze, le prerogative e perfino 
gli orari del giudice; v. inoltre I 3, 7, 8, 9, 11, 12, 114; II 12. 

– 219 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c magi-
stratus teneatur ei auferre. Et nichilominus solvat c soldum I citato, et econverso 
citatus solvat soldum I citanti, si ipse citatus non comparuerit d. Et 
iudex teneatur ea die vel sequenti compelere illum vel illos qui fuerunt contumaces, 
tam citantes quam citati, sine aliquo parlamento, aliquo capitulo 
non obstante e. 

a quod: in sopralinea. b quod - iudicis: al brano corrisponde, sul margine esterno: de 
novo. c Segue, espunto: eo die. d Et nichilominus - comparuerit: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. e Et iudex teneatur ea die - obstante: sul margine interno. 

[3] Ut non permittatur aliquem de Albingana tenere curiam loco iudicis. 
Non possit aliquis iudex, qui sit civis Albingane, interesse seu remanere 
in curia loco iudicis, ad diffiniendum seu ad audiendum in curia questiones. 

[4] De non audiendo nec iudicando per iudicem communis placitum 
de quo fuerit advocatus. 
Ego iudex vel potestas Albingane non audiam placitum aliquod vel iudicabo, 
de quo Albingane vel alibi extiterim advocatus vel procurator, vel 
placitavero; nec per totum meum regimen aliquem vel aliquam de aliquo 
placito adiuvabo, nec placitabor nec placitari assecurabo pro aliquo vel aliqua 
per totum meum regimen. Nec per totum meum regimen ero assessor 
nec placitator seu consiliator alicuius civis Albingane. 

[5] Ut potestas vel iudex Albingane non iudicet seipsum, nec res suas, 
nec eius quem adiuvare iuraverit. 
Ego potestas aut iudex Albingane non iudicabo me ipsum neque pecuniam 
meam, exceptis rebus communis in quibus partem me habere credo, nec 
patrem meum nec matrem meam nec filium nec res eorum aut quas habeam 
communes cum aliquo. Nec ullam personam aut res eius quam iuravi adiuvare 

– 220 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[6] Ut non fiat ratio de eo quod mutuatum vel manulevatum fuerit ad 
ludum taxillorum. 
Ego potestas vel iudex aut consul Albingane nemini mutuanti vel manulevanti 
ad ludum taxillorum, de eo quod ad ipsum ludum mutuaverit vel 
manulevaverit, faciam rationem. 

[7] De electione advocati danda reo. / (c. XLIIII r.) 
Siquis in causa aliqua conventus fuerit, habeat electionem advocati ipse 
conventus reus, nisi advocatus quem reus pecierit cum alia parte fuerit concordatus, 
vel nisi advocatus eius iura cognoverit, et instrumenta et scripturas 
ipsius viderit; et de concordio et cognitione atque instrumentorum et scripturarum 
ostensione et visione interrogetur advocatus, suo sacramento ab eo 
corporaliter prestito, coram iudice sedente pro tribunali et presentibus parti-
bus. § Si vero cum pluribus advocatis fuerit concordatus, vel pluribus ostenderit 
iura sua et scripturas et instrumenta, unum eligat et teneat quem voluerit, 
et alterum reo dimittat. Et in casu in quo actor et reus velent habere 
plures advocatos, teneatur magistratus Albingane facere equam distributionem 
et divisionem advocatorum civitatis Albingane inter dictos actorem et 
reum a. § Et potestas teneatur omni anno b facere iurare in consilio omnes 
qui voluerint advocare, ante quam advocent, de suo officio bene et legaliter 
exercendo, quorum nomina scribantur in fine capitulorum. Et quilibet advocatus 
qui sic iuraverit possit et teneatur advocationis officium exercere, lege 
aliqua non obstante c. Et aliquis advocatus non possit esse procurator in 
causa d alicuius, nisi sibi attineat usque in tercium gradum, secundum quod 

– 221 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
e. 

a Et in casu in quo actor - reum: sul margine interno. b omni anno: sul margine ester-
no. c Et quilibet - obstante: sul margine esterno. d in causa: in sopralinea. e Et potestas 
- advocatus: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[8] De non permittendo scribas communis vel clavigeros advocare. 
Scribe communis vel aliquis eorum vel claviger sive massarii a communis 
non possint esse advocati vel procuratores alicuius in curia Albingane, nisi 
pro defensione b sua tantum, sub pena soldorum XX ianuinorum pro quolibet 
ipsorum contrafaciente et qualibet vice, auferenda per quemlibet magistratum 
Albingane incontinenti, sine aliquo parlamento faciendo, aliquo capitulo non 
obstante; et quod factum vel procuratum fuerit per ipsos, vel aliquem ipso-
rum, non valeat nec teneat, sed ipso iure sit cassum et pro casso habeatur c. 

a sive massarii: sul margine interno. b Segue, cassato da va - cat e depennato: parentum 
et liberorum et fratrum et sororum et propinquorum sibi attingentium usque in secundum 
gradum, secundum quod decreta distingunt; in quo casu ego magistratus concedam advocationem 
ei. c sua tantum, sub pena - habeatur: sul margine esterno. 

[9] De non habendo consilio a iudice de causa in qua extiterit advocatus. 
Ego magistratus Albingane non habebo alicuius iudicis vel advocati consilium 
de causa illa de qua ante me vel antecessorem meum extiterit advocatus, 
vel consilium prebuerit, nisi voluntate utriusque partis; nec in causa 
que spectet alicui persone cuius sit vassallus, vel aliquod beneficium habeat 
vel teneat, de quo iudicem vel advocatum interrogare tenebor, quociens ab 
aliquo eorum consilium postulabo. 

[10] De consilio habendo a sapiente. 
Si aliquis, contra quem sententiam tulero diffinitivam, voluerit quod 
suis expensis inde consilium sapientis habeatur, ego infra dies XV ex quo 

– 222 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 223 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

(c. XLV r.) aliquo sapiente habuero, vel a pluribus habere debuero, ego consilio 
illius vel illorum sentenciam palam coram testibus feram, ante quam 
alium consilium inde habeam. § Consilium quoque intus de aliquo, quod ad 
– 224 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 225 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 
et perdant placitum; et magistratus seu iudex coram quo aliter appellatum 
fuerit quam in capitulo contineatur b teneatur sententiam per ipsum latam 
executioni mandare, non obstante dicta appellatione coram eo facta, que ipso 
iure sit nulla et pro nulla et infecta habeatur, etiam ulterius in dicta causa 
non audiatur c. 

Note marginali: a c. XLIIII r., sul margine interno: 2° instantia, di mano seicentesca; a c. 
XLIIII v., sul margine esterno: 3° instantia, di mano seicentesca; a c. XLV r., sul margine interno: 2° 
instantia, di mano seicentesca. 

a Alite: così nel testo. b Segue, depennato: appellavit seu appelaverit. c Et aliter vel 
alio modo - audiatur: sui margini superiore ed esterno. 

[11] Ut non offeratur libellus a soldis a centum b infra. 
Libellum sive lamentationem in causa seu quantitate a soldis c C d infra 
actor reo minime porrigere teneatur. § Lamentationibus vero si petitum 
fuerit vel libellis e a liblis decem f infra dabo terminum ad respondendum 
meo arbitrio g. § Si autem fuerit a libris X supra, dierum h decem i terminum 
dabo, et non ultra. 

– 226 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Segue, espunto: XX. b centum: in sopralinea. c Segue, espunto: XX. d C: aggiunto 
sulla riga. e Segue, depennato: a soldis LX. f a liblis decem: sul margine esterno. 
g Segue, cassato da va - cat: Si vero lamentacio vel questio fuerit a soldis LX usque in libris X, 
dierum X tantum terminum assignabo assignabo. h Segue, espunto: XV. i decem: in 
sopralinea. 

[12] Ut iudex teneatur ferre sententiam a die qua partes dederint ei 
scripta usque ad dies XV. 
Iudex communis Albingane teneatur ferre sententiam vel sententias, a 
die qua partes ipsi scripturas dederint, vel altera ipsarum parcium elapso 
termino partibus assignato ad ipsas scripturas ipsi iudici dandas a, usque ad 
dies XV, nisi iusto impedimento remanserit, vel tempore feriarum, aut partium 
voluntate. 

a vel altera - dandas: sul margine esterno. 

[13] De non compellendo aliquem suam exprimere actionem. 
Non possit nec debeat magistratus Albingane compellere aliquem actorem 
seu petitorem exprimere nomen actionis quam intendere videtur in 
libello seu petitione sua, sed sufficiat ipsum factum et causam facto convenientem 
proponere. Quo facto et causa propositis, licet nomen actionis expressum 
non sit, quilibet audiatur petitor seu actor, et iudex ad diffinitivam 
sententiam procedat, et causam diffiniat et debito fini mandet, etiam actionis 
nomine non expresso. 

[14] De pignere banni accipiendo. 
De lamentationibus que ante me facte fuerint agendo vel excipiendo ante 
litis contestationem, et ante quam positionem aliquam fieri permittam, tenear 
accipere pignus banni, vel quod bene valeat vintenum quantitatis et rei 
petite usque ad unum denarium. § Exceptis ab infirmis Sancti Laçari, et a 
petentibus pro opere Sancti Michaelis et pro opere omnium aliarum ecclesia


– 227 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a eorum hominum et singulorum predictorum, 
seu alicuius nomine predictorum, petentibus vel petenti, dum tamen 
petant legata vel relicta ipsis ecclesiis vel operibus ecclesiarum seu pauperibus 
hospitalium vel hospitalibus vel monacis supradictis; et a custodibus 
caritatis scoferiorum, et a massariis sive custodibus congregationis Sancte 
Marie, et exceptis massariis sive procuratoribus ecclesie Sancti Francisci et 
fratrum minorum, et quibuslibet petentibus legata seu relicta ipsi ecclesie 
vel operi ipsius ecclesie vel domus, seu dictis fratribus, vel alicui eorum 209. 
§ Eo sane intellecto, quod quicumque agat vel conveniatur exceptatis predictis, 
et lamentacio fiat usque in quantitatem librarum X sortis vel valentis a 
pigneris banni datione, nullatenus excusetur si iudici apparebit b. § Si vero 
fuerit a quantitate librarum X supra, si voluerit iurare non posse dare pignus, 
sit arbitrio iudicis, an debeat excusari vel non. § Si autem questio fuerit de 
pena vel nomine pene in quacumque quantitate petita, non teneatur dare 
quis pignus banni, si iurare voluerit se dare non posse et super hoc fuerit arbitratum. 
§ Et quocienscumque actor vel reus a datione pigneris banni excusabitur, 
et reliquus excusetur. § Pignus autem ut supradictum est dare nolentis 
non audiam rationem, et nichilominus in causa procedam pro alia parte 
que pignus dederit, et rationes eius audiam et diffiniam iustitia mediante. 
§ Et quocienscumque pignus / (c. XLVI r.) banni datum fuerit, faciam ipsum 
scribi diligenter in cartulario, et a qua persona accipiatur et contra quam 
detur et quantitatem pro qua dabitur ipsum pignus. § Si vero reus convictus 
fuerit, habeat electionem dandi vel restituendi rem petitam actori, aut dare 
extimacionem positam in libello, si res petita extiterit. Et si non extiterit, 
et apparuerit reo quod extimatio sit ultra valimentum rei petite, si requisitum 
fuerit a victo possit reduci extimatio ad arbitrium bonorum hominum, 

——————— 

209 L’elenco comprende un gran numero di istituti assistenziali e religiosi cittadini, per i 
quali v. sopra I 92-93. Rispetto alle istituzioni nominate in precedenza, troviamo qui citati per 
la prima volta l’ospedale di San Clemente o di San Giovanni, precettoria dell’ordine Gerosolimitano, 
posto fuori della città appena valicato il Centa con il pons subtranus (TACCHELLA, pp. 
205-214), ed i monaci Casularum, cioè i monaci della certosa di Casotto, che avevano nella piana 
di Albenga e soprattutto presso Villanova proprietà terriere ed una “grangia”: v. BARELLI. 
Per i rapporti tra Albenga ed i monaci v. anche ACA, I, Perg., 987, 1246 ag. 23. 

– 228 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c. Et presens 
capitulum a die qua in consilio publicatum fuerit et confirmatum, robur 
obtineat perpetue firmitatis, iure aliquo non ob obstante d, et in casis in 
quibus nundum est positum pignus banni, statuta sive tractatus facta super 
datione pignoris banni irritando e. 

a Segue depennato: omnium. b si iudici apparebit: alle parole corrisponde, sul margine 
esterno; de novo. c Et si actor - extimabitur: al brano corrisponde, sul margine esterno: de 
novo. d ob obstante: così nel testo. e Et presens - irritando: sul margine esterno. 

[15] De hiis qui in fraudem pigneris banni faciunt lamentationem. 
Siquis postquam lamentationem fecerit adversus aliquem de re aliqua et 
actionem ediderit, vel factum ad actionem competens ut supra, dato pignere 

– 229 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[16] De causis inceptis et nondum finitis. 
Ego de universis placitis inceptis et nondum finitis que continentur in 
cartulario vel cartulariis communis, rationem facere tenebor, non obstante 
prescriptione triennii, et cognita mihi vel iudici iusticia, infra dies IIIIor super 
sententia inde danda providebo, nisi iusto impedimento aut oblivione 
remanserit, vel licentia utriusque partis. Et consiliabor, postquam scripture 
mihi fuerint assignate, et mihi de causa licuerit [ad que] a bona fide studebo, 
et postea infra dies octo sententiam publice feram omni fraude et [dolo remotis] 
b / (c. XLVI v.) §Si vero sententia interlocutoria fuerit, ego eadem die 
vel usque in terciam sequentem super ea bona fide consiliabor, et sententiam 
proferam bona fide et inde antea ibo, ad complendum iustitiam, nisi quanto 
iusto impedimento remanserit, aut oblivione vel licentia utriusque partis. 
§ Nec de sententia interlocutoria pro placito quod ante me vertatur aliquod 
salarium a partibus petam vel accipiam, nisi partes vel aliqua partium voluerit 
vel voluerint quod super ea cum aliquo sapiente debeam consiliari. In quo 
casu petam salarium competens a parte seu partibus petente seu petentibus 
consilium. § Et siqua partium voluerit ut habeam consilium, pars nolens consilium 
salarium minime porrigere teneatur. § Si vero aliqua partium allegationes 
facere voluerit pro sententia interlocutoria, dabo terminum duorum 
dierum et non plurium. § Si autem qui lamentaverit se post litem contestatam 
noluerit procedere, et eo presente voluerit reus ut causa diffiniatur, di-
cam actori quod inde procedat, si voluerit. Quod si noluerit, debitus ero ad 
diffiniendum, et tunc bannum vinteni ab eo contra quem sententiam tulero, 
tollam. § Et non differam pro aliquo amore vel odio seu timore, precio vel 
precibus, speciali lucro vel dampno meo vel alieno seu fraude, placita tenere 
et illa iudicare. Et tam sententias quam dicta testium privata et secreta habere, 
donec sententia lata fuerit publice, et dicta testium partibus si voluerint 
recitata. § Et infra dies XV finis mei regiminis nullam feram sententiam 

– 230 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a macchia e rasura: cm. 1. L’integrazione è proposta in base al testo edito da ACCAME. 
b macchia e rasura: cm. 1,5. L’integrazione è proposta in base al testo edito da ACCAME. 

[17] De absolvendo illo contra quem petitio facta fuerit, si reus procedere 
noluerit. 
Siquis vel siqua lamentationem fecerit contra aliquem vel aliquam coram 
me potestate vel iudice, et ille vel illa contra quem vel quam facta fuerit 
voluerit ut diffiniatur, si pignus banni datum non fuerit, et actor presens fuerit, 
ipsum vocabo ut inde procedat; et si procedere noluerit, reum vel reos 
absolvam, contra quem vel quos facta fuerit petitio. § Si vero datum fuerit 
pignus banni, debitus ero diffinire tantum, secundum positiones et confessiones 
et dicta testium, qui vel que inde dati vel date fuerint, usque ad diem 
illam qua actor lamentationem illam dimiserit, et foras ivit nullo procuratore 
in causa ipsa dimisso vel constituto, commonitis primo uxore, si uxorem 
habuerit, et duobus de melioribus propinquis quos ei esse cognovero, ut 
defendant ipsum si voluerint. Et si defendere noluerint ipsum, rationes alterius 
audiam et diffiniam, absentia actoris non obstante. § Excepto tamen 
si infra mensem unum Albinganam fuerit reversus; et exceptis minoribus 
illis et mentecaptis et aliis qui in placitis sine curatore existere non possunt. 

[18] De hiis qui pro absente propinquo faciunt lamentationem. 
Siquis maior, vel minor auctoritate tutoris vel curatoris sui, pro absente 
propinquo suo vel affine maiore vel minore qui pertineat ei usque in tercium 
gradum, ita quod ille qui sit ultra tercium gradum non audiatur, racionatis 
gradibus secundum quod decreta distingunt, aliquod placitum movere velit, 
et questio iuramenti de calumpnia mota fuerit contra eum, non obstante questione 
iuramenti talis, nichilominus in causa procedam, si ipse secundum formam 
iuramenti calumpnie iuraverit quod credat in eo facto vel placito iustam 
causam fovere, et quod nullam exactionem vel probationem illicitam in tota 
lite faciet. Et caveat ydonee usque in quantitatem petitam / (c. XLVII r.) quod 

– 231 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[19] De non appellando a sententia interlocutoria. 
Si aliqua questio inciderit inter partes, sive ante litem contestatam sive 
post, sive fuerit incidens sive emergens dicta questio que per sententiam 
interlocutoriam debeat terminari, nullo modo possit a dicta sententia appellari, 
nec nulla dici, et habeat locum presens capitulum in interlocutoria 
post quam ferri debet seu post sententiam a. 

a nec nulla - sententiam: sulla riga e sul margine esterno. 

[20] De terminandis et abreviandis causis. 
Ego magistratus Albingane vel iudex in causis que ante me mote fuerint, 
ex quo lis fuerit contestata et pignus utriusque datum fuerit, quam litis 
contestationem teneatur magistratus Albingane fieri facere a die libelli oblati 
usque ad dies XXX a proximos, nisi remanserit pro actore, non obstantibus 
aliquibus exceptionibus declinatoriis, dilatoriis, peremptoriis, et maxime illis 
exceptionibus que dicuntur impedire processum, vel propter quas impeditur 

– 232 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b, et testes 
et nomina testium et titulos ex quo eis denunciatum fuerit dent; et 
omnes suas probationes probasse debeant infra dictos dies c XXX continuandos 
a die amonitionis facte, nisi quanto iusto Dei impedimento vel ambarum 
parcium voluntate stetit d, nisi petita fuerit dilatio pro predictis exceptionibus, 
vel infra minorem terminum in causis vel questionibus a soldis e centum 
f infra, quam dillationem ego magistratus concedere debeam g. § Excepto 
tempore quo pro communi fieret exercitus generalis, quo iudex a causis 
desisteret. Et excepto ab octava die intrante mense iunii usque ad octavam 
diem intrante mense iulii. Et excepto a kalendis septembris usque ad octavam 
sancti Michaelis per totam diem. Et excepto a vigilia sancti Thome 
usque ad festum Epyphanie per totam diem. Et exceptis pascalibus diebus, 
et septem diebus quadragesimalibus qui pascale tempus anticipant, in quibus 
diebus sunt ferie introducte. In quibus omnibus casibus supradictis per presens 
capitulum intelligantur ferie introducte, et quod in suprascriptis temporibus 
exceptatis non currat aliqua dillatio exceptata per presens capitulum h. 
§ Quod si non ut supra fecerit, ego postea non suscipiam, nec suscipere possim, 
et si suscepero non valeat nec teneat, nec postea aliqua parcium aliquid 
possit probare, et probatum non valeat; salvis hiis que in eodem capitulo dicuntur 
i. § Salvo quod testibus lectis sive aperta causa, usque ad dies VIII l 
utraque pars possit facere positiones et titulos, et nomina testium per scriptum 
dare super approbanda et improbanda fide testium. Ita quod infra dies 
XV m, comoutatis predictis diebus XV, testes super hiis dare teneantur. § Sed 
super questione a soldis C infra, sit meo arbitrio. § Post apertionem (c. XLVII 
v.) vero cause dabo partibus terminum dierum VIII n pro allegationibus faciendis, 
et duorum dierum pro liquidando et non plurium, si partes testes reprobare 
noluerint, vel si reprobare voluerint transacto termino reprobandi; 
qua apercione cause facta a termino statuto seu dato partibus ad alegandum, 
seu pro alegationibus faciendis, intelligatur esse conclusum in causa. Ita quod 
amplius nulla parcium audiri debeat in probationibus aliquibus faciendis vel 
aliis o dicendis in causa illa, nisi in presentatione alegationum et scripturarum 
illius cause p. § Si vero iustum Dei impedimentum aut iusta occasio arbitrio 
magistratus q vel licencia partium intercesserit, tunc competentem ter


– 233 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
r et infra s sit meo arbitrio, et facta exhibitione, alteri parti denunciabo; 
quod si non fecerit et postea instrumentum mihi exhibuerit, nullam fidem 
ei exhibebo, nisi mihi videatur eum non maliciose tenuisse. Et tunc si altera 
pars contra quam productum fuerit instrumentum ipsum voluerit reprobare, 
vel aliquibus probationibus ad sui defensionem voluerit uti contra ea de qui-
bus fit mencio in ipso instrumento, terminum competentem ei meo arbitrio 
dare tenebor. § Et ad producendas probationes et testes suos qui sint infra 
meam iurisditionem, sicut mihi rationabiliter visum fuerit, terminum ei dabo. 
§ Si vero pro testibus aut aliis probationibus producendis, qui vel que 
extra meam iurisditionem sint, dilationis ei terminum dare debuero, ego ab 
ipsa die qua lis fuerit contestata, vel qua positio sive questio quam probare 
voluerit scripta in cartulario communis, vel tituli dati fuerint, dilationis terminum 
pro iuris ordine sibi dabo, iurante ad sancta Dei evangelia se non petere 
dictam dillationem maliciose t, et pro huius civitatis consuetudine. § Et 
potestas et iudex teneantur facere recipi dicta testium et poni in cartulario 
infra predictos dies XXX u, et qui iuraverit si ab aliqua persona fuerit requisitum, 
nisi iusta necessitate et causa evidenti remaneret. § Et scriba seu scribe 
teneantur, postquam ei satisfactum fuerit de labore, ponere libellos in cartulario, 
exceptiones, replicationes et positiones et dicta testium infra diem 
terciam. § Item teneantur et debeant, postquam tituli facti et dati eis fuerint, 
secundum ordinem cause et nomina testium recipere ipsos testes sicut de 
iure fuerint recipiendi, et scripsisse dicta eorum in cartulario iuxta tempus 
capituli. § De testibus autem intelligatur, de quibus potest haberi presentia, 
nisi remanserit de ambarum partium voluntate. § Et iudex teneatur regere 
curiam tempore nundinarum, sive durantibus nundinis, nisi nundine fierent 
in feriis supradictis. § Et in feriis de facto nundinarum et mercationibus ea-
rum ius reddi possit 210. § Et si forte in aliquo placito vel causa, quod vel que 
vertatur coram me magistratu, de aliqua re questio emerserit vel inciderit, 
que mihi pertinere ad placitum videretur, tenear ego habere consilium ab 
uno vel pluribus sapientibus vel sapiente, si inde ab aliqua parte fuero requisitus, 
expensis tamen consilium postulantis. Et insuper partibus terminum 
pro allegationibus faciendis duorum dierum tantum terminum assignabo, si 

——————— 

210 Per le nundine v. I 89 e n. rel. 

– 234 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a dies XXX: su rasura. b XXX: su rasura. c Segue, espunto: LX. d XXX continuandos 
- stetit: sul margine esterno. e Segue, cassato da va - cat: XX infra si mihi videbitur et si-
cut mihi melius apparebit, nisi quanto iusto Dei impedimento vel ambarum partium voluntate 
steterit. f Segue, depennato: de novo. g centum -debeam: sul margine interno. h In 
quibus omnibus casibus - capitulum: sul margine esterno. i nec suscipere - dicuntur: sul 
margine interno. l VIII: su rasura. m dies XV: su rasura. n VIII: su rasura. o segue, 

depennato: s. p qua apercione - cause: sul margine esterno. q arbitrio magistratus: sul 
margine interno. r C: su rasura; et infra: sul margine interno. s iurante - maliciose: sul 
margine interno. t XXXV. su rasura. 

[21] De sacramento calupnie. Rubrica a. 
In omnibus causis que ante me mote fuerint de criminalibus et civilibus, 
que librarum X quantitatem excedant, partes sacramentum calumpnie subire 
compellam, si ab altera parte fuerit requisitum, salvo quod dictum est in precedenti 
secundo capitulo. § In causis vero librarum V vel infra, sit meo arbitrio 
facere iurare partes de calumpnia an non. § Siqua partium fuerit etate 
annorum XIIII et plurium, eum iuramentum calumpnie subire compellam. 
§ Vero de positionibus et questionibus illis que sibi a parte adversa facte 
fuerint, permittam minorem cum curatore suo inde consulere et tractare, ita 
tamen quod ibidem presentialiter respondeat, iurante ipso curatore de calumpnia, 
si ab altera parte fuerit requisitum. § Et quociens aliqua de partibus de 
facto vel factis / (c. XLVIII r.) que mihi ad placitum seu ad causam b pertinere 
videantur interrogavero, non dabo licenciam ei vel terminum tractandi 
vel consulendi inde cum aliquo, sed sine fraude eam presentialiter absolvere 
faciam vel respondere interrogationi facte et absque conditione, satisfaciendo 
questioni aperte si potero, sive iuraverit de calumpnia sive non. § Et si noluerit 
positioni sibi facte de aliquo facto quod ad placitum pertineat, aperte 
respondere, ego positionem illam firmam tenebo, et sic scribi faciam; et ut 
partes propter ignorantiam huius capituli nullum dampnum incurrant, dicam 
eis vel dici faciam, quod ad positiones faciendas habeant iudicem vel advocatum 
si voluerint; quod si noluerint, compellam eos respondere velut supra 
dictum est; absque eo quod copiam habeat de predictis posicionibus et quam 

– 235 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c; et si respondere noluerit, 
positionem firmam habebo d. § De predictis exceptamus dominus episcopus 
Albingane, qui non teneatur facere calumpnie iuramentum. 

a Rubrica: sulla riga. b seu ad causam: sul margine interno; seu: segue, depennato: ca. 
c absque - responderit: sul margine interno. d Segue, depennato: Si vero legista sive advocatus 
causam suam propriam placitaverit, aut suo vel alieno nomine in causa aliqua positionibus 
respondebit, concedam alteri parti quod faciende responsioni positionibus que contra ipsum 
facte fuerint, possit et debeat cum suo iudice consiliari vel advocato, ante quam teneatur ei 
respondere. 

[22] De hiis qui vocantur ad testimonium. 
Si aliqua persona, que habitet infra nostram iurisditionem, vocaverit ad 
testimonium in placito quod ego iudicare debeam aliquam personam que de 
iure testimonium reddere debeat, ego usque in octo personas et non plures 
de una quaque questione seu titulo constringam mea appellatione sub iure 
iurando verum dicere, si potero et cognovero eos esse utiles ad illud placitum, 
nisi remanserit per parabolam utriusque partis. § Exceptis clericis de rebus 
sibi in penitentia revelatis, et exceptis advocatis de hiis de quibus pars sibi 
revelaverit in secreto, postquam revelatum sibi fuerit tamquam advocato. 
§ Qui vero per me iurare noluerit, laudabo quod teneatur dare illi qui vocaverit 
eum tantum de quanto querimoniam fecerit, et sibi tradi faciam de bonis 
illius, exceptis massareciis et guarnimentis dorsi et lecti, et amplius non faciam 
rationem sibi per totum tempus mei regiminis. § Simili modo vindictam 
faciam per omnia de extraneis, si ad testimonium vocati fuerint et testificari 
recusaverint, si infra meam iurisditionem inventi fuerint, si potero. 
§ Si persona sit pauper que iurare noluerit, eam forestabo, nec eam restituam 
nisi prius satisfecerit ei qui eam appellaverit vel appellari fecerit ad testimonium 
ferendum petebat. Et testes quos recepero iuramento compellam veritatem 
dicere sine fraude de tota questione de qua fuerint appellati pro utraque 
parte; et si plus sciant quam in titulo contineatur, quod ad ipsam causam pertineat, 
teneatur a similiter dicere, et scriba similiter teneatur scribere in testimonio 
illud quod plus dictum fuerit per testem, quod ad causam pertineat. 
Et testimonium ante eum qui testificatus fuerit legi faciam incontinenti ante 
quam recedat. § Eandem quoque faciam vindictam de illis testibus qui ante 
dominum episcopum vel clericum mee iurisditionis in mea iurisditione aut ar


– 236 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

(c. XLVIII v.) vel ignorantia, dicta illorum qui fuerint plures et retro iuraverint 
pro nichilo habebo. § Et quociens questio fuerit soldorum LX et ab 
inde supra, super qua testes recipi debeant b, possim facere c eos recipi per 
duos scribas vel tres, quorum unus sit saltim ex scripbis curie sive dicti 
communis d. 
Note marginali: sul margine esterno: n. duo scribe, di mano posteriore. 

a teneatur: così nel testo. b Segue, depennato: faciam. c possim facere: sul margine 
interno. d vel tres - communis: sul margine esterno. 

[23] De testibus in infirmitate et longum iter proficiscentibus. 
Si aliqua persona, que sit Albingane vel districtus, in placito quod iudicare 
debeam vocaverit aliquam personam que sit in periculosa infirmitate, vel 
que sit parata ire in longum iter, longum autem iter intelligam si testis exiverit 
extra provinciam Lombardie vel infra si iudici videretur, quod diligenter inquirere 
tenebor, de aliquo facto de quo speret vel credat alii movere questionem 
sive controversiam, vel ab aliquo sibi moveri, ego testem illum accipiam 
et iurare faciam, facta prius lamentatione ab eo qui producere voluerit talem 
testem, et dato pignere banni et titulo facto pro quo vel de quo vocaverit 
eum, tenebor ipsum diligenter inquirere et interrogare pro utraque parte. 
§ Hoc sane intellecto, quod ille qui controversiam sibi moveri sperabit lamentationem 
facere non debeat; et si fuerit presens ille, contra quem voluerit 
testem producere, tenebor illum appellare, et factum notificare ei; et si fuerit 
absens, tenebor appellare uxorem vel aliquem de propinquis eius, quem cre


– 237 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
211 et cetera. § Idem observabo si placitum 
sit inceptum. 

[24] De testibus non accipiendis de universitate cum qua quis habeat 
causam. 
Siquis minister ecclesie vel civis habuerit causam vel placitum cum universitate 
alicuius ville seu loci vel quarterii eiusdem universitatis cum universitate, 
ego nullum testem illius universitatis, loci vel ville seu quarterii 
productum vel productos in dicta causa vel placito, qui sint de predicta universitate 
vel qui in ipsa causa expendant, accipiam. § Si vero causam habuerit 
cum aliquo clerico vel ecclesia, ego aliquem clericum vel redditum seu 
manipastum ipsius clerici vel ecclesie in causa ipsa non admittam ad testimonium 
productum. Et si forte ignoranter reciperetur, dictum talium testium 
cassum et irritum habebo, postquam scivero et cognovero ipsum vel ipsos 
esse predicte universitatis vel ecclesie seu clerici, vel qui in dicta causa expendant. 
§ Hoc capitulo non preiudicante in factis seu causis communis et universitatis 
Albingane. 

[25] De testibus legendis. 
Ego potestas vel iudex, postquam aliqua partium produxerit ante me testes 
et iuraverint de aliquo placito et testificati fuerint, ante quam dicta testium 
legantur ac publicentur, interrogabo utramque partem, si fuerit infra 
terminum quod possit producere testes, si illud probare voluerit, aut alios 
testes producere de negocio ad causam pertinente; quod si noluerit utraque 
pars a, testes ipsos legi faciam, nec amplius de facto aliquo, quod ad illud 

——————— 

211 V. II 22. 

– 238 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

(a) utraque pars: sul margine interno. 
[26] De dilatione danda pro testibus. 
Si aliqua persona vocaverit testes de aliquo placito, unde dilationem 
ultra dies XXX a petat, non aliter dabo nisi illa persona, sive sit tutor sive curator, 
vel alia persona dederit mihi per scriptum nomina testium omnium ad 
illud pertinentium, de quibus recordatur, et qui sibi utiles videantur, et nisi 
iuret quod in fraudem placiti elongandi dilationem non petat, nisi de calumpnia 
iuraverit prius; quod quidem si fecerit, dilationem dabo et testes ipsos 
suscipiam et meo arbitrio iurare faciam. § Si vero aliqua iusta de causa infra 
dilationem habere nequiverit, iterum dilationem dabo; de qua iusta causa fiat 
legime b fides seu probatio iudici per duos testes vel per unum sacramento 
aligantis dictam iustam causam c. Ut ergo ambe partes uno / (c. XLVIIII r.) 
eodem tempore dilatione fungantur, denunciabo tunc alteri parti, utrum velit 
dilationem pro testibus quos velit producere necne. Et si dilationem petierit, 
tunc ipsam ei dabo competentem pro iuris ordine et huius civitatis consuetudine. 
§ Si forte dixerit se dilationem nolle, scribi faciam in cartulario ut 
deinceps dilatione aliqua fungi non possit. § Si vero aliqua partium infra 
dies XXX d nomina testium mihi dederit, et aliquis forte eorum se absentaverit, 
et alicui partium dilacio dabitur, ego durante causa si Albinganam venerit 
ipsum accipere tenebor, si pars que ipsum per scriptum mihi dederit eum 
dari voluerit; et eum dare teneatur infra dies XV postquam venerit, nisi iusta 
causa remanserit. 

a XXX: su rasura. b legime: così nel testo. c de qua iusta causa - causam: sul margine 
interno. d XXX: su rasura. 

[27] De dilatione danda illi qui se absentaverit post litem contestatam. 
Ego postquam dilationem dedero in placito quod ante me agitetur, et 
post litem contestatam ille cui dilationem dedero se absentaverit, nullo pro


– 239 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[28] De vocatione et testibus tempore precedentis magistratus. 
Ego vocationem a precedenti magistratu factam et testium depositiones, 
idest testimonium, confessiones, dilationes cartulariorum, et cetera causarum 
indicia, et breves extimatorum factas de aliquo extimo vel divisione aut 
cambio et traditos ipsi magistratui vel scribis ab extimatoribus, et sententias 
meas et arbitrorum et arbitratorum a, ratas et firmas habebo, et laudabo 
quod intraturus magistratus simili modo vocationem ante factam et testium 
depositiones, idest testimonia et confessiones, dilationes cartulariorum et 
cetera causarum indicia et breves extimatorum ut supra factas et datas, ratas 
et firmas habeat; salvo per omnia quod dicitur in capitulo “De canella le-
vanda” 212, cui hoc presens capitulum non preiudicet; et precipiam extimatoribus 
sub debito iuramenti quod quando contra minorem extimationem facere 
voluerint sive debebunt, tutorem vel curatorem vocare debeant et in eius 
presentia rem extimare si interesse voluerit et brevem extimationis illi tradant; 
et si contra maiorem extimare debebunt, teneantur vocare ipsum contra 
quem extimare debuerint; et si non invenerint predictos vel aliquem de 
predictis, denuncietur domui in qua habitant vel habitare consueverunt. 
§ Et sententias arbitrorum et arbitratorum b ratas et firmas habebo, et eas 
tamquam a me latas execucioni mandabo et laudabo. 

a et arbitratorum: sul margine esterno. b et arbitratorum: sul margine interno. 

[29] De paratis in longum iter proficisci. 
Si aliqua persona cui iusticiam facere debuero ante me reclamationem 
fecerit de aliqua persona que parata sit proficisci in longum iter, longum 

——————— 

212 V. II 43. 

– 240 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a exire voluerit b extra provinciam Lombardie 
vel infra si iudici videretur, eam conquerenti respondere compellam, 
nisi iuraverit quod infra dies VIII ex quo per me vel meum missum fuerit 
appellatus credat se movere et ire in illud iter, in quo casu dilationem dabo ei 
competentem, secundum iuris ordinem et consuetudinem huius civitatis, primo 
inde lamentatione facta et pignere banni dato; et si ab aliqua parte fuerit 
requisitum sacramentum calumpnie, eam subire compellam inde, quando placitum 
fuerit a libris X supra, infra vero sit meo arbitrio. § Si vero instrumentum 
publicum adversus eum produxerit de rebus illius unde querimonia fuerit, 
tunc ei respondere compellam quod de debito illo ei satisfaciat, nisi ei 
voluerit contradicere, et iuraverit quod infra dies octo ex quo appellatus fuerit 
ut dictum est se credat movere pro illo viatico pro quo proficisci paratur. 
§ Et tunc admonebo / (c. XLVIIII v.) illum si potero et quamcumque personam 
de qua querimonia fieret, quod si se absentare vellet c, quod dimittat sive 
constituat ydoneum procuratorem, qui pro eo in dicta causa ydonee caveat 
iudicatum solvi; quod si non ita procuratorem dimittat, audiam rationem et 
rationes actoris vel petentis et diffiniam vel iudicabo secundum formam capituli 
“De contumacibus” 213. §Et hec que dicta sunt intelligantur sive realiter 
sive personaliter conveniatur qui paratus fuerit ire in longum iter vel se 
absentare d. §Si vero actor sacramentum diffinitivum in predictis casibus reo 
detulerit, et reus illud facere recusaverit, tunc illud actori deferam et per sacramentum 
alterius eorum placitum iudicabo. 

a Segue, depennato: exiverit. b exire voluerit: sul margine interno. c et quamcumque 
- vellet: sul margine interno. d vel se absentare: sul margine interno. 

[30] De terminis datis. 
Ego terminum vel terminos datum vel datos partibus que ante me placita 
habebunt in cartulario scribi faciam, que si non venerit ad constitutum sive 
constitutos terminos per se vel per procuratorem suum ydoneum, nisi forte 
iusto impedimento remanserit, ego rationes presentis audiam et in antea 
procedam tamquam si pars adversa, que erit absens, foret presens et nollet 

——————— 

213 V. II 31. 

– 241 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[31] De contumacibus. 
Si aliqua persona civis vel habitans infra nostram iurisditionem fecerit 
ante me reclamationem de aliquo vel super aliquem maiorem annis XXV, vel 
qui veniam etatis sit consecutus ad meam iurisditionem pertinentem, vel non 
pertinentem, dum modo sit obligatus civi meo realiter vel personaliter, et ha-
beat aliquid mobilis vel immobilis in iurisditione mea a, postquam eam ter 
vel semel pro tribus appellavero per me vel meum missum seu scribam vel 
guardatorem aut litteras meas, quod facere tenebor si fuerit infra meam iurisditionem, 
ante quam audiam rationes presentis, ante me per contumaciam 
vel aliqua occasione quam non esse iustam cognoscam, non venerit, et in iure 
per se vel per procuratorem suum legitime ordinatum non steterit, tunc rationes 
contra ipsum tamquam si reus ille presens esset audiam et in antea ibo. 
§ Ita quod si presens sacramentum calumpnie, si videbitur iudici, prestiterit, 
quod facere possit et debeat si videbitur iudici et positiones fecerit aliquas 
contra absentem reum, stari debeat illis positionibus, ac si absens esset presens 
et crederet positionibus. § Et per rationes inde auditas et cognitas sententiam 
feram et condempnabo sive absolvam, et laudem inde fieri faciam 
et effectui mancipabo, et possessionem inde tradam. § Si vero latitet ita reus, 
quod nuncius communis eum invenire non possit, denuncietur domui ter in 
qua habitet vel habitaverit. Et si tunc non venerit per se vel per procuratorem, 
exponatur voce preconia per contratam in qua habitat vel habitare consuevit 
vel per civitatem, quod siquis velit eum defendere, quod debeat comparere 
coram magistratu ipsa die vel sequenti; qui debeat prestare caucionem 
de iudicato solvendo, quam si prestiterit, audiatur in defensione et de iure 
absentis sive latitantis sive non comparentis. §Et siquis non comparuerit ipsa 
die vel sequenti pro defendendo citatum, vel noluerit dare securitatem, tunc 
mittatur actor in possessionem rei petite sive in possessionem pro modo et 
mensura debiti declarati. § Et si bona non invenirentur in quibus possit fieri 
missio, multet eum potestas vel iudex, vel forestet vel condempnet, et laus 
fiat contra eum et mancipetur effectui, et possessio contra eum tradatur 
actori, ita quod actor habeat electionem, et in arbitrio eius sit, an velit mitti 
in possessionem vel puniri vel forestari vel condempnari et laudem fieri et 

– 242 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b a precedenti 
magistratu, vel a suo nuncio aut litteris, et ad terminum sibi constitutum 
non venerit Albinganam pro facienda ratione, tenear audire rationes presentis 
et eum in possessionem mittere de tanto quanta fuerit petitio, et eum condempnare 
et contra eum laudem facere. § Sed ipsam diffinitivam sententiam 
sive condempnationem ferre non possim, nec laudem fieri facere, nisi transactis 
primo novem mensibus a tempore possessionis date, vel transacto 
spacio dato vel dando, secundum distanciam locorum ubi erit ille qui appellatus 
fuerit. § Verumtamen ante quam audiam causam vel causas, appellabo 
uxorem, si habuerit, et duos vel tres de proximioribus eius, quos habere cognovero, 
et hoc capitulum ad eorum noticiam faciam pervenire. § Et si ipsum 
in ipsa causa defendere voluerit vel voluerint, ego ipsos audiam, si iudicatum 
solvi in mea iurisditione facere voluerint cautionem. § Si vero actor 
vel reus lite contracta se absentaverit et iverit extra districtum Albingane 
non relicto procuratore in causa, et actor vel reus voluerit quod causa diffiniatur, 
ego appellabo usque in duos vel tres propinquos eius actoris vel rei, 
si placitare vel agere voluerint, debitus ero ad cognoscendum iusticiam et diffiniendum, 
nulla alia citatione facta, prestita tamen cautione ydonea prius de 
rato ab eo qui agere voluerit pro actore, vel ab eo qui defendere voluerit absentem 
de iudicato solvendo. Et si ita voluerint procedere, nichilominus audiam 
rationes rei vel actoris presentis, et in causa procedam et diffiniam. Sit 
tamen in electione presentis, utrum velit quod causa differatur aut super ipsa 
pronuncietur ut supra dicto modo. Quod si noluerit causam diffiniri sicut 
supra dictum est, non currat interim terminus qui conceditur in causis secundum 
formam capituli “De terminandis et abreviandis causis” 214 toto tempore 
absencie ipsius. § Similiter observare tenebor, si ante litem contestatam 
petitione oblata c se absentaverit et extra districtum Albingane iverit, nullo 
relicto procuratore in causa illa constituto vel dimisso, commonitis primo 
uxore eius, si habuerit, et duobus de melioribus propinquis quos ipsi esse 

——————— 

214 V. II 20. 

– 243 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d; et insuper omnia dampna, que iuraverit 
se substinuisse occasione ipsius citationis et adventus ei ab eo qui litteras 
impetravit, faciam restitui cum expensis, facta inde taxatione per iudicem, 
si appareret de minima quantitate iurasse. § Et siquis conqueratur de aliquo 
qui dicatur esse in ultramarinis partibus, requiratur uxor eius vel aliquis de 
propinquis eius; et si aliquis eorum iuraverit, quod iuramentum per magistratum 
subire teneatur, quod credat et extimet illum de quo fiet querimonia esse 
ultramare vel eius viatico, tunc detur et assignetur ei in cartulario communis 
Albingane terminus unius anni, scribendus si ab actore fuerit requisitum. 
§ Si vero aliquis de predictis uxore vel propinquis / (c. L v.) credat vel extimet 
quod reus sit in Garbo, Barbaria vel Regno vel in aliquo viatico de predictis, 
tunc detur et assignetur ut dictum est terminus septem mensium. § Et 
si iuraverit reum esse in Sardenia, Provincia seu viatico ipsorum, assignetur 
et detur terminus IIIIor mensium 215. § Idem intelligatur et fiat si iuraverit 

——————— 

215 L’elenco costituisce una interessante testimonianza dei luoghi con i quali gli albenganesi 
intrattenevano rapporti commerciali e della frequentazione delle rotte con il Levante; non 
si può però escludere l’utilizzo di formule generalizzate. Ad esempio in Savona (VII 17), a 

– 244 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
e se absentare vele denunciaretur per nuncium vel alio modo non legitimo 
ad instanciam alicuius persone querimoniam facere velet vel intenderet, 
ipsa quod teneatur dimitere procuratorem vel personam legitimam pro ipsa 
que pro ea in iudicio stare possit, teneatur et de iure respondere supradicte 
persone et cuilibet alteri, alioquin detur curator bonis dicte persone, facta 
plius denunciatione domui habitationis dicte persone, vel ubi habitare consuevit, 
si aliquis defendere velit; et si nullus comparet infra terminum asignatum, 
fiat preconizatio per civitatem Albingane in locis publicis consuetis 
ut supra f. 

a vel non - mea: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b vel: in sopralinea. 
c petitione oblata: sul margine interno. d quod si facere sic voluerit - faciam: 
sul margine esterno; per la lettura è stato necessario l’ausilio della lampada di Wood. e Il 
testo reca: contradiceretur; la correzione è apportata in base al senso della frase; il testo del 
1350 reca: quod diceretur (ACCAME p. 353). f Salvo et reservato quod - supra: sul margine 
superiore. 

——————— 

proposito dello stesso argomento, elencano: ... in Regno vel in Sicilia, ... in Septa, vel Yspania, 
vel in Garbo, vel in Barbaria. 

– 245 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De firmis tenendis libellis et condempnationibus. 
Ego magistratus Albingane libellos sive condempnationes factos vel faciendos, 
factas vel faciendas, dum modo causa sit apposita, et locus ubi factus 
vel facta fuerit, et duo testes ad minus in eisdem, licet non sint facte vel non 
fient seu non fiant de cetero, coram dicto magistratu, dum tamen publicus 
tabellio communis Albingane eos vel eas scripserit aut scribet, firmos et 
firmas habebo et observare tenebor. § Et ille qui habet condempnationem 
vel libellum contra aliquam personam, habeat omnia bona obligata ex tunc, 
ac si illa persona contra quam est ea obligasset; nisi predicta facta fuerint 
contra minorem XVII annis sine auctoritate tutoris vel curatoris, vel aliam 
personam que non sane mentis esset, arbitrio iudicis. § Et omnes libellos sive 
condempnationes ex voluntate partium factos vel factas executioni mandare 
tenebor, infra dies VIII postquam executio fuerit postulata a, secundum formam 
traditam in alio statuto sive capitulo quod est sub rubrica “De debito 
confesso” 216. § Excepto si persona illa, contra quam libellus sive condempnatio 
factus vel facta fuerit, probare voluerit solutionem ipsius debiti esse 
factam, vel remissionem, seu quod sit falsus vel falsa, nullus vel nulla, et tunc 
eius probationes infra dies XV admittere et recipere tenebor. § Prius tamen 
faciendo ille reus, si libellus seu condempnatio fuerit factus vel facta in personam 
ipsius rei conventi, bonam cautionem cum iuramento et fideiussore de 
duplo debiti sive quantitatis in libello vel condempnatione contenti vel contente; 
et si fuerit paternus vel hereditarius de simplo cum expensis quas fecerit 
in ipsa causa, solvendo in pecunia numerata, si probare nequiverit solutionem 
vel remissionem factam esse, seu falsam vel nullam condempnationem 
esse; quod duplum magistratus Albingane teneatur exigere infra dies octo lata 
sententia b; cuius banni medietas sit communis et alia creditoris. § Quem 
terminum ad probandum ei assignabo, et qui incipiat currere a tempore dationis 
pigneris banni et litis contestationis in antea. § Post quos XV dies et 
infra dies VIII diffinire tenebor, si pars actoris hoc requisierit. § Salvo tamen, 
quod si reus dixerit se habere testes absentes extra / (c. LI r.) districtum Albingane, 
pro quibus velit petere dilationem ultra dictos XV dies, ego tenebor 
eam concedere ei. Et nichilominus dicta pars que se defendit ipsum debitum 
integre solvat; § recepta ydonea cautione ab actore de restituendo in du


——————— 

216 V. II 33. 

– 246 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c 217. 

a infra - postulata: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b quod duplum sententia: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. Segue espunto: contra reum. 
c Item possit opponi - laudes: sul margine esterno. 

[33] De debito confesso et sentenciis et condempnationibus. 
Ego magistratus Albingane sententiam a me vel a precedenti magistratu 
Albingane, seu ab aliquo qui mihi pertinere videatur vel ab arbitro vel arbitris, 
arbitratore vel arbitratoribus a, latam, effectui mancipabo, et ipsam 
sententiam et condempnationem et debitum confessum solvi faciam bona 
fide hoc modo: si mobile ei debeatur, solvi faciam mobile illi si potero, et per 
bonam fidem condempnati vel condempnatorum seu illius vel illorum qui debitum 
confitentur, bona inquiram infra districtum Albingane. § Et si extra 
confinia parlamenti ivero, ad expensas debitum confitentis vel condempnati 
ibo, per loca in quibus credam esse illud et in quibus mihi datum fuerit ipsum 
esse, et ex illo sententias effectui mancipabo, et debitum confessum solvi 
faciam, condempnationem et sententiam. § Si vero non potero eius vel 

——————— 

217 V. II 35. 

– 247 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b arbitrio magistratus, usque ad duos menses a die laudis concesse 
de dicto extimo per dictum magistratum. Et dicta solte et expensis solutis 
infra dictum terminum, ille qui fuit extimum consecutus teneatur dictum extimum 
restituere, et ad hoc cogi possit arbitrio magistratus. Ita tamen quod 
soluta gabella semel de dicto extimo, non debeat postea solvi aliqua gabella 
possessionum pro redencione ipsius. Ita tamen quod gabelle sive loca gabellarum 
cuiuscumque generis sit c, imposite per commune Albingane, loco mobilium 
habeantur et in eis sicut de mobilibus fiat extimatio et solutio creditori 
vel d creditoribus, non obstante capitulo posito sub rubrica “Ut illud super 
scripta fuerit possessio solvat collectam” e 218. §Sed pro pena, si penam petere 
vel habere voluerit, quam licenter facere posset secundum quod ei per 
iura concessum fuerit, solutionem fieri faciam ad rationem denarii pro denario 
f. § Et si extimum g fieri peteretur h in sorte et pena, tunc non fiat pro 
sorte de duobus tria, sed fiat tantum extimacio absque de duobus tria. § Si 
vero iurare noluerit, nec solutionem facere, tunc per extimatores duplum in 
mobili faciam extimari creditori, et id ei laudabo, et ei possessionem tradam 
vel tradi faciam. § Sed si de bonis eius mobilibus non potero invenire unde 
creditori solutionem faciam, vel exhibeam de debito confesso seu de quanto 
condempnatio fuerit, tunc creditor, si debitum fuerit librarum V et ab inde 
infra i, habeat electionem, an velit sibi fieri solutionem de bonis immobilibus 
ipsius debitoris de duobus tria pro sorte, an velit ipsum debitorem forestari. 
Quod facere tenebor, si per ipsum creditorem fuerit a me postulatum; 
ita quod non restituatur, quousque suo satisfecerit creditori de sorte. Salvo 
et reservato quod dicitur in capitulo posito sub rubrica “De forestatis pro 
debito” 219. § Si vero debitum esset a libris V supra, non possit forestari nec 
personaliter detineri, si habuerit bona mobilia et in districtu Albingane; in 

——————— 

218 V. I 77. 
219 V. III 45. 


– 248 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
l. § Si autem de bonis mobilibus 
seu immobilibus ipsius debitoris non potero invenire unde ipsi creditori 
satisfacere possim, tunc personam illius debitoris tradam et liberabo creditori 
si ei placuerit, dum tamen dictus creditor velit dictum debitorem poni 
et custodiri in carceribus communis Albingane, vel per magistratum dicti 
communis et non alibi seu aliter m, vel ipsum forestabo, in electione tamen 
sit creditoris. § Verumtamen si creditor postea invenerit de bonis mobilibus 
ipsius debitoris forestati vel traditi per personam, possit in ipsis bonis mobilibus 
petere et habere solutionem ipsius debiti pro sorte per nuncium communis, 
non obstante forestatione vel traditione predictis. § Et solutione facta 
ipsius debiti tunc / (c. LI v.) forestatus vel traditus per personam restituatur 
vel liberetur. § Si vero qui de iure fuerit condempnatus, vel qui debitum 
sic n fuerit o confessus, habuerit tutorem vel curatorem, eum tutorem vel curatorem 
appellabo, quod in iure manifestare mobile debeat et inde stare in 
mea ordinatione. Quod si noluerit predictum p mobille confiteri q in r bonis 
tutoris vel curatoris s exequar t. § Verum si condempnati aut debitum confitentes 
fuerint minores annis XIIII, de mobili non teneantur iurare nec incur-
rant penam huius capituli. Et si de mobili inveniri non poterit, tunc procedatur 
in bonis immobilibus ad solutionem faciendam ut supra dictum est in 
maiore. Salvo quod tutor vel curator non possit forestari, nec minor annis 
quatuordecim u. § Et quod dictum est de masculo, intelligatur et dictum sit 
de femina. § Et hoc capitulum locum habeat inter homines Albingane et districtus 
tantum. § Aliis vero personis extraneis, qui non sunt de foro et iurisditione 
Albingane, ius reddam et rationem faciam secundum quod curia 
seu magistratus eorum ius reddet et rationem faciet civibus et districtualibus 
meis. 

a arbitratore vel arbitratoribus: sul margine esterno. b tam sandarum: lettura incerta. 
c sit: così nel testo. d Segue, espunto: creditori vel. e Quod extimum illa persona - collectam: 
sul margine inferiore. f solutionem - denario: sul margine esterno. g Segue, depennato: 
factum fuerit. h fieri peteretur: sul margine interno. i si debitum - infra: sul 
margine esterno. l Salvo et reservato quod dicitur -possit: sul margine esterno. m dum 
tamen - aliter: sul margine interno. n Segue, depennato: inde o fuerit: su rasura. p Segue, 
depennato: debitum cum pena et. q mobille confiteri: sul margine interno. r in: sulla 
riga. s Segue, depennato: condempnabo. t exequar: in sopralinea. u Et si de mobili quatuordecim: 
sul margine esterno. 

– 249 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De fide laudibus adhibenda. 
Laudes etiam que a XXXta annis retro facte sunt, pertinentes ad defensionem 
alicuius vel aliquarum personarum, licet rationes non reddantur in illis 
sicut hoc tempore fit et redditur, et sententias inde datas legitime audiam et 
intelligam, et laudes omnes et sententias omnino firmas habebo. § Cartas 
quoque a XXXta annis factas per manum notarii, licet manus notarii tam solempniter 
non sit seu fecerit in eis quam in hoc tempore sunt et faciunt, non 
minus ratas et firmas habebo, si tamen carte ille et littere fuerint proporcionales 
et non fuerint dissimiles ab aliis quas constiterit ipsum notarium fecisse; 
hoc capitulo non nocente illis qui contra laudes illas nituntur, si probare 
poterint eas ex usura de terra et pena factas esse, quantum spectat ad usuras 
terre vel penas, vel etiam esse falsas; et hoc capitulum locum habeat in laudibus 
ferendis et cartis factis et faciendis et etiam in extimis et sententiis decretis 
factis per magistratum Albingane et etiam faciendis a. 

a et hoc capitulum - faciendis: sul margine esterno. 

[35] De postulantibus laudes et sententias executioni mandari. 
Si aliqua persona, vel eius heres, vel qui iura habeat per iudicem communis 
Albingane vel arbitrum, laudem vel sententiam sit consecuta adversus 
aliquem vel aliquos, et inde ante me postulaverit ut ego laudem illam vel sententiam 
latam executioni mandem, effectui mancipare tenebor, nullo porrecto 
libello. § Excepto si persona illa contra quam laus vel sententia illa sit facta 
probare voluerit quod sit falsa, vel quod ille qui eam exhibuerit de eo quod 
in ea contineatur sit solutus, aut quod inde fecerit finem, vel si reus dicere 
voluerit quod sit nulla, et insuper iuraverit quod in fraudem non contradicat, 
nec animo calumpniandi, in quo vel quibus casibus eius probationes 
admittam, dummodo ad dies XV a tantum ex quo lis fuerit contracta, et pignus 
banni datum, ipse reus probationes suas et rationes producat. Ad quam 
litem contestandam tam actor quam reus teneantur diebus X continuis elapsis 
a die execcutionis petite, que contestatio facta habeatur elapsis dictis X die-
bus, etiam si partes non fecerint litem contestualem. Et interim infra dictos 
dies X deliberet reus utrum velit cedere, vel aliquam de exceptionibus in dicto 
capitulo contentis opponere, quibus diebus X transatis a die executionis pe


– 250 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b nominatis opponere 
non possit, nisi probato impedimento legitime per duos testes bone opynionis 
et fame, vel per unum testem c cum sacramento, alegantis impedimentum 
talle quominus dictas exceptiones vel quamlibet earum opponere potuerit 
infra tempus dictorum decem dierum; et intelligatur quod dicti d quindecim 
dies currere incipiant finitis dictis decem diebus. Et quicquid actor probare 
voluerit, probasse debeat usque ad dies XV tantum, ex quo lis fuit contestata, 
et prout reus probaretur, quibus XV diebus elapsis a die litis contestate, actor 
vel reus in suis probationibus postea non audiatur, nisi iudici videretur e. 
§ Prius tamen faciendo ille actor bonam et ydoneam cautionem cum iuramento 
et fideiussore de restituendo duplum quantitatis petite, si apparebit 
quod sententia illa sive laus sit soluta, remissa vel falsa, et si apparuerit nulla, 
soldos III pro libra et expensas; §et nichilominus prestet reus bonam cautionem 
cum iuramento et fideiussore de duplo debiti seu quantitatis in laude 
seu sententia contenti seu contente in casu falsitatis; in aliis vero casibus sol-
dos III pro libra. § Et si fuerit paternus vel hereditarius actor, et consecutus 
f fuerit debitum petitum ante quam probetur de solutione, nullitate, falsitate 
vel remissione, teneatur satisdare de restituendo eo quod receperit 
cum expensis. Idem observetur in reo, si fuerit paternus vel hereditarius, 
quod teneatur prestare ydoneam cautionem de solvendo debitum sibi petitum 
cum expensis, si probare non poterit debitum solutum, falsum, remissum 
vel nullum, quorum duplorum et sed trium pro libra, medietas g, sit 
communis et altera vitoris, solvendo in pecunia numerata, si de pecunia vel 
denariis fuerit condempnatus, vel de mobili, si de mobili vel immobili vel re 
incorporali fuerit condempnatus. § Et iudex elapsis dictis diebus XV h teneatur 
ferre sententiam infra mensem, non obstante aliquo capitulo seu feriis aliquibus. 
§ Et non possit appellari ab ipsa sententia seu pronunciatione executionis 
ipsius sententie, facta cognitione super ipsa laude vel sententia, nec 
nulla dici i. § Idem quoque in omnibus attendam et observabo super instrumentis 
seu cartis que facte fuerunt infra M° CC° LXXVI° de mense maii, et 
ab inde citra, et in testamentis seu ultimis voluntatibus per publicum notarium 
communis Albingane, vel per aliquem alium notarium publicum, si extra 
districtum Albingane facte fuerint. § Et habeat locum / (c. LII r.) in quantitate 
pecunie contenta in dictis cartis tantum, si condicio vel terminus dicte 
quantitatis contenta vel contentis in dictis cartis, laudibus, sententiis vel testamentis 
l advenerit, vel si dies vel condicio non contineatur in dictis cartis, 
et non in re mobili vel immobili vel in re corporali contenta vel contentis in 

– 251 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
n instrumentis 
acomandationis et traditionis o. § Et teneatur magistratus mandare executioni 
dicta instrumenta vel cartas infra mensem, de illis quantitatibus pecunie contentis 
in eis. Si non fuerint apposita aliqua de exceptionibus supra dictis ut 
supra, que executio expediatur et executioni mandetur iuxta formam capituli 
positi sub rubrica “De debito confesso” 220 et septem condempnationum o. 
§ Salvo quod hoc capitulum locum non habeat in instrumentis acomodationis 
vel societatis, sed sint in eo statu in quo hactenus fuerunt. § Salvo beneficio 
inventarii heredi, si legitime fecerit inventarium. Et intelligatur quod ferie non 
obstant hiis que dicta sunt in capitulo predicto quominus executio fiat. Et 
etiam quod compensationes sive compensatio admitatur si fuerint opposite, 
que opponi possint quemadmodus alie exceptiones contente in capitulo. In 
casu cuius compensationis opposite satisdari debeat de soldis tribus pro libla 
ut supra, et quod dictum est de masculo intelligatur esse dictum in muliere p. 

a ad dies XV: su rasura; segue, depennato: continuos. b Segue, espunto: contentis. 
c testem: corretto su testes. d Segue, depennato: quide. e Ad quam litem - videretur: sul 
margine inferiore. f sententia contenti - consecutus; su rasura. g fuerit debitum petitum 

- medietas: sul margine superiore. Segue, depennato: medietas. h diebus XV: su rasura. 
i nec nulla dici: sul margine interno. m contenta vel contentis - testamentis: sul margine 
esterno. n in in: così nel testo. o et obtinere debeant - traditionis: sul margine esterno. 
p si non fuerint apposita - condempnationum: sul margine interno; condempnationum: lettura 
incerta. q Et intelligatur quod ferie - muliere: sul margine superiore. 
[36] De hiis qui cedunt bonis et in eis fraudem committunt. 
Siquis civis vel habitator Albingane a M° CCC° XLVII de mense maii in 
antea voluerit cedere bonis suis et confiteri debitum et bona sua manifestare, 

——————— 

220 V. II 33. 

– 252 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a sua in fraudem creditorum dissipasset vel dillapidasset, in quo casu dillapidationis 
et quo fraudem commississet possit ad instanciam creditoris 
personaliter detineri; et potestas teneatur facere preconizari per civitatem 
Albingane quod nulla persona contra habeat cum illo qui cesserit bonis, 
quando dicto domino potestati denunciatum fuerit b. § Si vero controversia 
ante me fuerit de aliqua re vel rebus eius vel eorum, et petitio non contineat 
usuram pluribus obligatis, ego convocatis creditoribus per civitatem voce preconia 
bis ad minus, et primo citata uxore vel aliquo de propinquis, et si uxor 
vel propinqui aut aliquis eorum eum defendere noluerit, dato curatore bonis 
eius, faciam primo solutionem de re ipsa vel ipsis illi qui pociora iura ostenderet, 
si voluerit. Et si noluerit, deinde gradatim aliis creditoribus secundum 
iuris ordinem, et laudem inde faciam fieri. § Et si debitor, cuius bona non 
videantur sufficere creditoribus, aufugerit vel fuerit in aliquo casu predictorum, 
tenebor rationes creditoris audire contra ipsum debitorem tamquam si 
esset presens, transactis duobus mensibus pro absente ex quo se absentaverit. 
Et post condempnationem, possessionem dabo eidem creditori in bonis ipsius 
debitoris que potero invenire. § Ita tamen, quod si debitor redierit infra 
annos duos postquam sententia data fuerit, possim ipsum audire, si voluerit 
ostendere solutionem debiti esse factam. Et si eam probaverit, ego laudem 
quam creditor contra ipsum debitorem fuerit consecutus, cassare tenebor pro 
quantitate illa quam debitor se solvisse probaverit. Et gaudimentum quod ipse 
habuerit de bonis ipsius debitoris, pro toto vel pro parte pro qua probaverit 
solutionem, ei reddi et restitui faciam. § Eo sane intellecto et expressim 
dicto, quod si aliquis creditor primus consecutus fuerit vel habuerit solutionem 
sue sortis, pene et expensarum vel dampni, vel pro sorte de duobus tria 
tantum, vel solutionem alicuius predictorum in bonis debitoris, bonis cedentis 
vel in bonis alterius predictorum, et habuerit plures creditores et secundus 
creditor offerat ipsi primo creditori vel deponat sortem et expensas iustas 
ipsius debiti in pecunia numerata, quanta creditor teneatur recipere, 
tunc primus creditor pecunia sortis et expensarum iustarum sibi soluta vel 
deposita, teneatur cedere iura secundo creditori, sive illi qui post eum pociora 
iura habebit, usque in quantitatem sortis et expensarum debiti secundi creditoris, 
si usque in quantitatem banni solucio fuerit consecutus, sine eo 

– 253 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a M° CCC° XLVII - bona: su rasura per l’ampiezza di tre righe. b sua in fraudem - fuerit: 
sul margine esterno. 

[37] De interdictis. 
Rubrica De interdictis Rubrica. 

Anno Domini M° CCC° XXXV°, indicione IIIa, die XXIIII februarii. In 
consilio hodie celebrato in quo fuit prescriptus numerus consiliariorum, obtentum 
et firmatum fuit presens aditio ut infra sequitur 221. Item in dicto 
consilio hodie celebrato consulibus et consiliariis expositum fuit per dictos 
dominos potestatem et iudicem pro bono videlicet et utilitate dicti communis 
ad fraudem oviandam: si placet ipsis dominis consulibus et consiliariis quod 
nulla persona de Albingana vel districtu sive extranea, cuiuscumque condic


——————— 

221 L’aggiunta a margine indica il consiglio comunale del 24 febbraio 1335 come quello 
in cui è stato cambiato il numero dei consiglieri: dal consiglio composto di 96 consiglieri come 
risulta dai verbali riportati nelle pergamene dell’archivio comunale fino al 1334, si passa infatti 
ad un consiglio composto di 16 consiglieri e 4 consoli: ACA, I, Perg. 27, 787 (1334), 797, 798 
(1337), 761 (1338). L’annotazione specifica la data in cui è stato codificato il cambiamento, 
evidentemente in un clima di rivolgimenti politici: v. sopra, p. LII. 

– 254 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. 

Si aliquam rem vel pecuniam ad postulationem alicuius Albingane vel 
districtus b interdixero, quod facere tenear si fuero requisitus ab aliquo, et 
ille pro quo interdictum factum fuerit non processerit cum lamentatione 
oblata iudici vel alicui ex scribis et pignere banni infra dies c quatuor d interdictum 
illud penitus relaxabo, et irritum faciam, et pecuniam illam seu rem 
que interdicta erat faciam illi solvi et reddi, contra quem factum fuerit interdictum, 
nec postea interdicam seu interdici ea occasione faciam. § Et si 
ille cui factum fuerit interdictum sit paratus per mare vel e in aliquod iter 
proficisci vel extra districtum Albingane infra terminum ipsum ante me venerit 
f ut inde iusticia cognoscatur, non obstante termino dierum g quatuor h 
eum pro quo factum fuerit interdictum admonebo quod inde secundum iuris 
normam procedat; quod si facere noluerit, interdictum relaxari et restitui 
faciam eidem cuius res fuerit interdicta. § Si vero interdictum factum fuerit 
in aliquem extraneum, teneatur ille qui fecerit illud fieri infra dies tres cum 
lamentatione et pignere banni procedere ut dictum est. § Quod si non fecerit, 
interdictum illud penitus relaxabo. § Et si propter lamentationem ante 
me factam et pignus banni datum ad postulationem alicuius aliquod interdictum 
fieri faciam, illud firmum tenebo, nec cogam facere aliam lamentationem. 
§ Et in quolibet casu quo interdictum faciam vel fieri faciam, si lamentatio 
inde facta fuerit, et pignus banni datum infra terminum, illud firmum 
tenebo usque ad sententiam, nisi prestiterit in presentia partis vel parte requisita 
et non inventa denunciata ad domum in civitate Albingane i ydoneam 
cautionem, sub pena dupli et bonorum suorum obligatione restituendi 
rem saxitam vel eius extimationem ad mandatum potestatis vel iudicis. § Et 

– 255 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
222. 
§ Et supra quandocumque data fuerit satisdatio predicta, sive fuerit pignus 
banni datum sive non, illico interdictum relaxabo. § Et in omni fideiussione, 
cautione vel promissione facta potestati vel iudici vel eius tabellioni vel consuli, 
teneatur potestas vel iudex, sine lamentatione et pignere banni, summarie 
rem vel res illam vel illas seu pecuniam recuperare; et illi vel illis qui habebunt 
pociora iura in eis dari et attendi facere sicut promissum l fuerit. Et si 
aliqua res m ad postulationem alicuis civis vel habitatoris fuerit interdicta, et 
ille vel illa contra quem vel quam factum fuerit interdictum non prestiterit 
ydoneam cautionem ut supra, usque ad dies quatuor a die facti interdicti et 
denunciationis facte eidem de dicto interdicto n, tunc potestas vel iudex 
summarie, sine alia lamentatione et sine strepitu et figura iudicii, teneatur 
recipere probationem eius qui vel que interdictum fieri fecerit, prius facta 
denuntiatione persone vel domui eius, contra quem vel quam factum fuerit 
interdictum, si civis vel habitator fuerit. Et si civis vel habitator non fuerit, 
facta preconizatione per civitatem Albingane vel literis transmisis magistratui 
illius loci unde esset illa talis persona, in cuius preiudicium esset factum tale 
saximentum seu interdictum, quod illa persona contra quam est interdictum 
factum veniat ad videndum iurare testes et ad videndum alias probationes 
quas facere voluit et exhibitiones persona o ad cuius instanciam factum 
fuerit interdictum, termino qui arbitrio potestatis et iudicis asignabitur, infra 
quod terminum teneatur etiam et debeat is contra quem factum fuerit saxamentum 
de iure suo dare seu probare; quod si non fecerit infra dictum terminum, 
non audiatur ulterius, aliquibus probationibus faciendis, nisi legitime 
probaretur per ipsum vel alterum ipsorum se impeditos vel impeditum in dictis 
probationibus faciendis per duos testes vel per unum cum suo sacramento. 
Alioquin dictos testes iurare faciat et ipsos et alias probationes recipiat, et 
secundum probata, causam interdicti expediat, persona contra quam factum 
fuerit interdictum amplius non cita<ta>; et ultra dictos IIIIor dies non recipiatur 
cautio supradicta sed interdictum firmum omnimo p usque ad sen


——————— 

222 Il termine saximentum (e il parallelo verbo saxire, da cui il francese saisir), si interpreta 
come confisca, sequestro (NIERMEYER, p. 931). 

– 256 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
q receptis probationibus ferre teneatur 
potestas vel iudex super quolibet interdicto, usque ad dies XV post quam dictas 
probationes receperit; et si aliqua persona, penes quam aliqua res fuerit 
interdicta ex parte potestatis vel iudicis, ipsam rem restituerit vel relaxaverit 
sine licencia potestatis vel iudicis vel eam r quoquo modo habere dixerit, ita 
quod eam ad mandatum potestatis vel iudicis non exibuerit, solvat pro pena 
soldos III pro qualibet libra valoris rei saxite et interdicte, et nichilominus 
compelatur ad restituendum rem s saxitam vel eius extimationem ad mandatum 
potestatis vel iudicis; et dictum capitulum locum habeat in masculo et 
femina, et tam ex parte interdicere facientis quam ex parte persone contra 
quam factum fuerit interdictum t. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies octo in cive; infra dies III in extraneo. 

a Rubrica de interdictis -Albingane: sui margini superiore ed esterno. b Albingane 
vel districtus: sul margine interno. c Segue, depennato: VIII d quatuor: in sopralinea. 
e vel: in sopralinea. f venerit: sul margine interno; segue, depennato: venire noluerit. 
g Segue, depennato: VIII. h quatuor: in sopralinea. i in presentia - Albingane: al brano 
corrisponde, sul margine esterno: de novo. l Segue, abraso: est. m res: in sopralinea. 
n Segue, cassato da va - cat e depennato: qui IIIIor dies non currant nisi facta denunciatione illi 
contra quem factum est interdictum. o persona: così nel testo. p omnimo: così nel testo. 
q Segue, espunto: recipientis. r Il testo reca: eum, corretto in eam in base al senso della frase e 
al testo del 1350: ACCAME, p. 368. s Segue parola incerta, espunta. t fuerit. Et si aliqua res 

- interdictum: sui margini esterno e inferiore. 
[38] De extraneo obligato civi meo. 
Siquis vel siqua extraneus vel extranea, sive sit nobilis sive ignobilis, inventus 
vel inventa fuerit in civitate Albingane vel districtu, vel eius bona, 
qui vel que teneatur in aliquo alicui civi meo vel alii de iurisditione et districtu 
Albingane publico instrumento, condempnatione vel libello seu laude vel 
aliqua alia de causa, de qua usque ad mensem unum debeat ostendisse, seu 
qui contractum fecerit in civitate Albingane vel districtu, sive extra districtum 
Albingane, detineatur et eius bona per magistratum Albingane, donec 
cautionem ydoneam prestiterit cum fideiussore in iuditio et iudicatum, solvi 
sub examine magistratus a Albingane se obligando una cum dicto fideiussore. 
Renunciando iuri de principali et fori plivilegio b / (c. LIII r.) et non sui 
iudicatus et legi dicenti quod actor sequi debeat forum rei, et legi dicenti 

– 257 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c obligando specialiter, sicut melius ditari 
poterit, vel per aliquem sapientem in favorem et utilitatem civis et habitatoris 
Albingane, qui predictum extraneum fecerint personaliter detineri, 
qui extraneus relaxari non possit per magistratum vel iudicem vel aliam personam, 
nisi de voluntate dicti civis vel habitatoris, nisi prius prestita pre-
dicta cautione et observata solempnitate predicta. § Et hoc adito et intellecto, 
quod si detentus non fuerit convitus, ille qui fecerit eum detineri d teneatur 
restituere expensas omnes quas fecerit detentionis causa arbitrio iudicis, dando 
ipse qui fecerit ipsum detineri ydoneam cautionem de restituendis expensis 
illi qui fuerit detentus, si ab eo fuerit requisitum. § Et convicto ipso debitore 
seu defensore ipsius, tunc potestas vel iudex teneatur mandare executioni 
sententiam contra ipsum debitorem vel fideiussorem, nisi fuerit appellatum; 
vel si fuerit appellatum, sopita questione ex officio suo, sine lamentatione et 
pignere banni et absque dilatione. § Et si predicti debitores vel qui tenerentur 
alicui civi meo ut dictum est, vel res eorum inventi essent vel invente 
per eum cui tenerentur, vel aliquem pro eo in loco vel parte de districtu 
Albingane, ubi non esset presens magistratus Albingane vel nuncius communis, 
pro detinendis illis vel rebus eorum ut dictum est, tunc ille cui tenerentur 
vel alius pro eo posset sua auctoritate requirere rectores et homines de 
contrata illa, quod predictos et res eorum detinerent et reducerent in virtute 
magistratus; quod facere teneantur rectores et homines de contrata illa, et 
alii qui inde requisiti essent, sub pena quam vellet eis et cuilibet eorum magi-
stratus auferre. § De quibus omnibus et singulis ipse magistratus teneatur, 
sub pena sindicationis librarum C, postquam sibi notorium fuerit et inde fuerit 
requisitus, capitulo cuius rubrica est “De non intercedendo pro aliquo 
extraneo, nec sibi aliquid mutuando” 223 in aliquo non obstante. Et si aliquis 
extraneus detentus opponeret quod presens capitulum non ligat eum et quod 
cognoscatur si ligat eum vel non, nullo modo audiatur; sed omnino dictum 
capitulum observetur, dictum extraneum detinendo ut supra, nisi sicut supra-
dictum est satisdaret, eius oppositione vel cognitionis petitione in aliquo non 
admissa g. § Et hoc capitulum legatur in uno vel duobus parlamentis. 

——————— 

223 V. II 104. 

– 258 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
segue, depennato: se. b fideiussore in iuditio -plivilegio: su rasura. c Segue, depennato: 
persona. d et non sui iudicatus - detineri: sul margine superiore. Segue, depennato: 
neri. e capitulo cuius rubrica est - admissa: sul margine esterno. 

[39] De usura de terra non fiat ratio. 
De usura de terra nulli feneratori faciam rationem, si cognovero quod 
sit usura. Et siquis creditori suo solutionem sortis fecerit, vel tantum quantum 
sors erat, sive nomine sortis dederit, sive nomine usure, semper in sortem 
faciam computari. Et post factam illam solutionem, cartam reddi faciam 
debitori si inde carta fuerit, et etiam pignus si inde datum fuerit, si ex hoc 
lamentacio facta fuerit ante me, et inde debitores et fideiussores absolvam. 
§ Excepto de pecunia minoris collocata vel collocanda ad usuram per magi-
stratum aut per tutores vel curatores minorum. § Et si tutor vel curator totum 
vel partem fenoris ultra expensas, victus et vestitus et collectam, collocare 
voluerit in immobili collocando ad utilitatem minoris vel minorum, si mihi 
videbitur ad id complendum auctoritatem meam impartiar. § Et hoc capitulum 
locum habeat in debito usurario tantum. § De mercibus tamen ad terminum 
vendiditis a, cognoscere et iudicare possim et pactum et conventum 
facere observari inter homines mee iurisditionis pertinentes ad meum regimen 
224(18). 

(a) vendiditis: così nel testo. 
[40] De pecunia in cursu non prestanda. 
Siquis prestiterit pecuniam in galea, navi vel alio ligno quod vadat in 
cursum vel iverit, ego, si ante me querimonia fuerit facta, non faciam ei 
iusticiam, et hoc publice laudabo, nisi vadat voluntate communis Albingane. 


——————— 

224 Per l’esercizio del prestito ad usura v. anche i cap. I 186, III 61 e n. rel. 

– 259 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De denunciatione novi operis. 
Si alicui de novo edificanti seu novum opus facienti denunciatio per aliquem 
facta fuerit, dicentem ipsum edificare in sui preiudicium vel contra ius 
suum, possit edificator in opere suo procedere, prestando ydoneam fideiussionem 
de opere destruendo, si constiterit postea ipsum edificasse contra ius 
denunciantis vel de concordando se cum denunciante, non obstante denunciatione 
sibi facta. § Et si constiterit ipsum edificasse contra ius denunciantis, 
potestas teneatur summarie, sine libello et litis contestatione, ex officio 
suo illud opus sive edificium quod post denunciationem factum fuerit, facere 
dirui et in pristinum statum reduci, si fuerit tamen de voluntate denunciantis, 
infra dies VIII vel X postquam fuerit requisitus. Et is qui denunciationem 
fecerit infra menses duos continuos, exceptatis inde feriis contentis in capitulo, 
teneatur dato pignere banni / (c. LIII v.) et oblata lamentatione de iure 
suo docere. § Quod si non fecerit, cassata fideiussione facta, laudabo quod 
edificator impune laborare possit et laborerium teneat, non obstante denunciatione 
sibi facta vel aliquo iure denunciationis. 

[42] De immobili dividendo. 
Siquis maior vel minor auctoritate curatoris vel tutoris ad meam iurisditionem 
pertinens coram me reclamationem fecerit super alium vel contra aliquem, 
qui nolit partiri aliquod immobile quod simul commune habeat, ego 
publice extimatoribus precipiam ut diligenter bona fide illud dividant, et eo 
diviso sortes utrique parti superimponant, nisi de accipiendis partibus inter 
se concordaverint, et partes firmas habebo et laudes inde fieri faciam, si pars 
vel partes a me postulaverint, quas partes si poterunt integras facere debeant. 
§ Hoc salvo, quod in divisione semper dari faciam iuxta ipsum qui proprium 
habet contiguum rei vel terre, si postulaverit ille. Et si a duabus partibus habuerit, 
dari faciam ab illa parte quam voluerit ille qui habuerit a duabus parti-
bus, ita quod sortes, quantum ad illam partem, mitti non faciam. § Similiter 
si aliqua res dotis vel extradotis mulieris alicuius dividetur, partem suam dari 
faciam ei iuxta terram mariti sive iuxta suam, si maritus terram ibi ex parte 
sua vel uxoris, sive uxor terram propriam habuerit. § Minoribus autem et 
hiis qui non sunt utiles iurare compagnam, si se reclamaverint, eandem faciam 
rationem. § Siquam rem communem habuerint consortes, que comode 

– 260 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a non possit, 
nisi in petendo precium sibi contingens de dicta re vendenda; ad quod solvendum, 
ille qui dictam rem habuerit compelli debeat summarie et de plano, 
sine strepitu et figura iudicii et sine aliqua datione pignoris et banni b. 
§ Similiter faciam si maior pars consortum fuerit presens infra episcopatum 
Albingane ad nostram iurisditionem pertinentium, quando partes habebunt 
coequales in re dividenda; et si illi fuerint presentes, qui maiorem partem 
habent in re dividenda, licet maior pars absens fuerit numero et reduxerit incantandam, 
que commode dividi non possit, auctoritate mea eam sibi plenarie 
confirmabo. § Si aliqua res fuerit communis inter plures, et maior pars 
consortum fuerit presens, et voluerit quod res illa dividatur sicut dictum est 
inter presentes, per extimatores inter eos divisionem fieri faciam, et eam 
confirmabo in rebus illis quibus commode possit fieri divisio, non vocato absente; 
sed loco eius absentis vocetur uxor vel aliquis de propinquis, si interesse 
voluerit vel voluerint. Sed in ea re vel rebus que commode dividi non possit, 
et a presentibus fuerit incantatio postulata ut dictum est, tunc siqui alii 
presentes fuerint vocentur et teneantur incantationi consentire. § Siquis au-
tem vel siqui fuerit vel fuerint absentes et res valuerit ultra libras XXV, tunc 
ei terminum dabo et signabo competentem, ad quem ille qui fuerit absens 
venire debeat, quem terminum uxori eius, si habuerit, vel propinquis, per me 
vel meum nuncium denunciabo. Et dato sibi termino secundum distanciam 
loci si non venerit, incantacio vel divisio fiat, et si mihi videbitur eidem terminum 
sibi datum literis meis nunciabo. § Si autem fieri debeat divisio sive 
incantacio aliquo absente, vocetur uxor vel uxores seu de propinquis quem 
credat magistratus magis curare de facto absentis; et si voluerit dare cautionem 
de rato, admittatur, et ydoneo tutore vel curatore pro minore habito, 
si minor ipse habuerit annos XIIII vel a XIIII annis infra. Si a XIIII annis supra 
fuerit et absens erit, tenebor ex officio meo ei dare curatorem, consilio tamen 
duorum propinquorum suorum qui mihi ad hoc ydonei videantur, si eos 
habere potero; alioquin ei unum curatorem dabo. Quam quidem divisionem 
faciam per ipsum minorem firmam teneri et haberi, tamquam si presens esset 
et curatorem elegisset; salvo quod superius dictum est. § Si vero constiterit 
absentem maiorem partem in re divisa habuisse, quam sibi assignatum fuerit 
per eos qui divisionem fecerint, eo duplum quando fraus intercesserit et simplum 
quando non, absenti dari fa / ciam, (c. LIIII r.) et omnes fructus illius 

– 261 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a unire: così nel testo. b contra quam confirmationem - banni: sul margine esterno 

[43] De canella levanda. 
Si aliqua persona de extimatione aliqua vel mensura, quam ego fecero 
extimari per publicos extimatores Albingane, canellam nisi rationabiliter levaverit, 
sive terminos positos in re extimata extirpaverit, auferam ei soldos 
XX ianuinorum pro communi, et soldos X quos dari faciam extimatoribus, et 
expensas omnes compellam resarcire ei qui extimatores duxerit. Rationabilem 
vero elevatorem canele intelligam, si ille qui eam levaverit pociora iura 
habuerit quam ille pro quo canella posita fuerit et non aliter a. Quod si ille 
qui canellam levaverit seu terminos positos in re extimata infra dies VIII de 
iure suo cum libello et pignere banni quod valeat vintenum, si non excusetur 
per capitulum, de eo quod petitum fuerit non processerit, si de iure procedere 
poterit, tenebor sine eo quod amplius appelletur a me vel extimatoribus, 
contra eum facere extimari et laudari, cui preceperam quod extimaretur. § Si 
autem persona illa que canellam levaverit, vel terminos positos in re que extimari 
debeat, ius contradicendi non habuerit, ego vindictam faciam meo arbitrio 
in pecunia vel rebus illius; et nichilominus extimatores rem illam extiment 
si poterint, nisi eis violenter prohibitum fuerit. § Si vero amplius rebellis 
fuerit et canellam amplius levaverit vel levari fecerit, seu terminos extirpaverit 
sive extirpari fecerit, ego tenebor cum servientibus meis et communi 
si oportebit cum extimatoribus, ire ad rem illam extimari faciendam, et insuper 
totum quod in ipso itinere expendam ab ipso extorquere tenebor, et plus 
meo arbitrio. § Si vero contra aliquam personam possessionem aliquam dari 
faciam et apparuerit instrumento vel ydoneis testibus quod alius sit inde in 
possessione vel habeat possessionem, tunc dacio illius possessionis quam dari 
feceram non obsit ei, et ipsam cassare tenebor. § Si vero occasione alicuius 
debiti levata fuerit canella sive termini fuerint extirpati, et ille qui canellam 
levaverit vel levari fecerit, seu terminos extirpaverit vel extirpari fecerit, pocior 
fuerit iure in re illa, quam ille qui pecierit extimationem sibi fieri b, fiat 
ei primo solucio qui pocior erit iure in bonis debitoris quibuscumque ma


– 262 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c. § Et ego tenear fa-
cere preconiçari per civitatem Albingane bis per duos dies quolibet die semel, 
siquis vult contradicere extimationi faciende, quod debeat venire ante 
iudicem pro contradicendo extimationi secundum formam capituli huius, et 
hoc fiat ante quam extimatio fiat; aliter extimatio facienda de cetero non valeat, 
et ipsam tenebor cassare et pronunciare cassam et nullam, si requisitus 
fuero summarie et sine aliqua iuris solempnitate. Et si aliqua persona contradixerit, 
et non cognito de contraditione extimationem vel laudem fieri fecero, 
ipsam extimationem et laudem omnino cassare tenebor, si a persona que 
contradixerit fuero requisitus; et hoc ad solam requisicionem eius qui contradixerit, 
nullo alio ordine, probatione vel aliquo alio expetato d. § Et omnes 
laudes, que de cetero fient contra aliquem vel aliquas personas, debeant fieri 
et intelligantur, salvo iure cuiuslibet alterius persone, que pociora iura ordinario 
iudicio ostenderet. Et hoc in hiis qui non contradixissent; in hiis vero 
qui vel que contradixerint, servetur ut supra in § “et ego” e. § Et hoc capitulum 
habeat locum in civitate et in villis Albingane; et etiam hoc capitulum 
locum habeat hinc inde in masculo et femina, salvo semper et reservato 
quantum est in capitulo “De debito confesso” f 225. 

a Rationabilem - aliter: sul margine esterno. b Segue, espunto: fa. c nisi in casu - debiti: 
sul margine esterno. d Et si aliqua persona - expetato: sul margine inferiore. e Et hoc 
in hiis - ego: sul margine esterno. f Et etiam - confesso: sul margine interno. 

[44] De ultimis voluntatibus. 
Siqua persona habuerit instrumentum ultime voluntatis, in quo contineatur 
aliqua dacio seu constitutio condicionalis, ut puta aliquod negocium 

——————— 

225 V. II 33. 

– 263 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[45] De termino dato pro adeunda hereditate. 
Tempus deliberandi pro adeunda hereditate vel non, si res hereditatis 
fuerit infra districtum Albingane, currat ab eo die, quo defunctus fuerit ille 
de cuius hereditate questio fuerit, usque ad tres menses, ita quod transactis 
tribus mensibus amplius heres tempus deliberandi habere non possit; et si 
hereditatem adiverit vel si se immiscuerit, vel inventarium inceperit, non 
habeat postea tempus deliberandi. § Si vero pupillaris etas intercesserit, vel 
absens fuerit heres qui tempus deliberandi habere voluerit, tunc in meo 
arbitrio terminum deliberandi habere concedam. 

[46] De eo qui non adivit hereditatem infra duos annos. 
Si aliqua persona cui delata fuerit hereditas steterit per duos annos 
quod ipsam hereditatem non adiverit vel ei se immiscuerit, non possit postea, 
videlicet elapsis annis duobus a die delate hereditatis, ipsam hereditatem 
adire vel ei se immiscere cum beneficio inventarii, sed insolidum post aditam 
hereditatem respondere creditoribus cum effectu teneatur, nisi minor 
esset vel absens extitisset. 

[47] Ut presentes filii solidam hereditatem vendicare possint. 
Siquis vel siqua decesserit pluribus filiis relictis, et quidam eorum, ante 
quam adeant hereditatem vel voluntatem suam declarent, absentes fuerint 

– 264 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[48] De curatore generali dando. 
Nullus curator generalis in curia datus bonis alicuius vel minoribus non 
habentibus curatorem possit esse nisi discretus, et prestet ydoneam cautionem 
usque in libris C ianuinorum, et iuret de gerendo officio suo bona fide et legaliter; 
et eligi debeat infra dies XV post introitum magistratus, cum consilio IIIIor 
bonorum hominum per magistratum electorum. § Sufficiat autem ipsum semel 
iurasse in anno et cautionem prestitisse ut / (c. LV r.) supradictum est pro omnibus 
causis et negociis, et quod quicquid cum eo gestum fuerit, ratum perpetuo 
habeatur, ac si in qualibet cura iurasset et cautionem ydoneam prestitisset. 

[49] De tutore vel curatore dando minoribus. 
Si ego magistratus Albingane cognovero vel mihi denunciatum fuerit, 
quod aliquis pupillus vel pupilla tutorem non habeat testamentarium vel legi


– 265 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a pupilli vel pupille adulti vel adulte, sine quo dicta mater vel avia 
tutrix vel curatrix ut supra nichil administrare possit in dictis tutella vel cura, 
nisi appareret dictum tallem tutorem vel curatorem adiunctum matri vel 
avie fraudulenter vellet consentire dicte administractioni; super qua fraude 
reliquatur arbitrio et cognitioni magistratus Albingane. Ita tamen, quod res 
et bona dictorum pupilli vel pupille adulti vel adulte esse vel remanere debeant 
penes matrem vel aviam, non obstante eo quod alicui ipsarum b adiuntus 
sit tutor vel curator unus ex propinquioribus ex parte patris vel matris. 
§ Et quando mater vel avia esse nollet tutrix vel curatrix, sive ipsorum 
minorum tutellam vel curam subire, tunc dictis minoribus tutorem vel curatorem 
dabo, unum ex propinquioribus ex parte patris magis ydoneys moribus 
et facultatibus ad ipsam tutellam vel curam gerendam. Et si non ydoneum 
propinquum ex parte patris, tunc de propinquioribus ex parte matris dabo 
in forma predicta. § Item quod quamtumcumque mater vel avia vel alius tutor 
vel curator sit relicta in testamento anologista, vel relictus, atestare quod 
nichilominus vigore presentis capituli teneatur facere inventarium et redere 
rationem cum reliquorum prestatione et restitucione ac si anologista non 
fuisset relicta vel relicta c vel relictus. Insuper quilibet tutor vel curator, tutrix 
vel curatrix teneatur peccuniam collocare minorum tutorio nomine vel 
curatorio dictorum minorum nomine, anno quolibet implicare vel in possessiones 
convertere, si ab aliquo d alio propinquo fuerit requisitus in presencia 
magistratus, scilicet potestatis vel iudicis, cum consilio unius vel duorum 
aliorum propinquorum dictorum minorum magis ydoneorum ut supra; alioquin 
teneantur tam quam suspecti, et dicta tutella vel cura officio potestatis 
vel iudicis et ad redendam rationem et reliquorum restitutionem nichilominus 
teneantur et compellantur ut supra; ad que omnia exequenda pootestas 
e et iudex teneantur vinculo iuramenti. Et finita tutella iudex teneatur, 
si ei denunciatum fuerit vel ad noticiam eius pervenerit, dare et constituere 
unum vel plures curatorem vel curatores de propinquioribus et magis ydoneis 
ex parte patris vel matris arbitrio iudicis, solum modo ad audiendam ratio


– 266 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
f. Ego tunc hoc cognito dabo illi pupillo vel pupille aliquem tutorem 
ex propinquis ipsius pupilli vel pupille, qui mihi ad ipsam tutelam gerendam 
magis ydoneus videatur, exacto iuramento de tutela gerenda et cautione 
ydonea de salvandis rebus et administrandis ipsius pupilli vel pupille; 
et illum quem sic elegero seu dare decrevero, compellam ad tutelam ipsam 
gerendam seu suscipiendam, non obstante aliquo capitulo; nisi ille qui datus 
fuerit tutor habuerit iustam excusationem, et illam coram me proposuerit, 
quo casu iustam eius excusationem recipiam, et ad alterum dandum procedam, 
qui mihi ydoneus videatur. § Si vero aliqua persona coram magistratu 
Albingane lamentationem seu reclamationem fecerit de aliquo masculo maiore 
XIIII annis non habente curatorem, seu de aliqua maiore XII annis non habente 
curatorem, et illa persona que reclamationem fecerit de ipso vel de ipsa 
minore, volendo procedere et litigare seu aliquid aliud facere cum ipso vel 
ipsa minore, petere vel exigere vel aliud facere cum ipso vel ipsa minore, super 
quo mihi ydoneum videatur vel congruum ipsi minori constituere curatorem, 
tunc ego compellam ipsum vel ipsam minorem ad curatorem accipiendum 
aliquem ex propinquis qui ydoneus videatur, si de propinquis ille vel illa 
minor pecierit, si tamen propinquos habuerit; et si propinquum vel propinquos 
non habuerit, dabo ei alium quem pecierit, si petitus aliquam excusationem 
non habuerit; alioquin dabo eidem minori in causa illa vel negocio curatorem 
generalem curie, dum tamen nullum tutorem vel curatorem constituere 
possim, nisi sit de iurisditione Albingane. Qui curator generalis promittat 
sub iuramento et cautione quod et quam fecit in generali cura, bona fide prout 
rationabiliter poterit, ipsum minorem vel minores, agentem et agentes, excipientem 
et excipientes defendere; et tunc rationes contra minorem videbo et 
causam pro iuris ordine procedere faciam. § Ei vero, quem sic curatorem constituero, 
faciam ex rebus minorum dari denarios IIII pro libra usque in libris 
XL; et si de pluribus fuerit lis, meo arbitrio quando in causa obtinebit, quando 
vero causam perdiderit faciam dari denarios II pro libra. § Quando vero de 
causa obicere noluerit conquerenti, denarium I dari faciam pro libra usque in 
libris XL et non plus; et laudabo et relinquam per scripturam futuro regimini, 
quod a minoribus aliquando conveniri non possit, sive condempnati sive 
absoluti. § Compellam quoque iuramento curatores generales, quod non 

– 267 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a dictorum dictorum: così nel testo. b segue, depennata, parola di lettura incerta. c relicta 
vel relicta: così nel testo. d segue, depennato: pro aliquo. e pootestas: così nel testo. 
f cui iam sit decreta tutella - futura: sui margini esterno e inferiore. 

[50] De tutore vel curatore qui dat pignus banni pro minoribus. 
Siquis tutor, tutrix, curator vel curatrix pro minoribus quorum sit tutor, 
tutrix, curator vel curatrix dederit aliquod pignus clavigero communis 
vel magistratui, quod sit ipsius tutoris vel curatoris, tutricis vel curatricis pro 
aliquo placito in eorum vel pro eorum actione vel petitione seu defensione, 
cum de rebus ipsorum minorum non habeat unde ponat vel possit ipsum 
pignus dare, ego tenebor valens tocius dispendii, quod propterea fecerit de 
rebus minorum, sibi facere restitui et emendari ante solutionem ante alios 
creditores ipsorum minorum fieri, si forte / (c. LV v.) causam illam amiserit 
vel vicerit. 

[51] De pluribus tutoribus pupillorum vel pupillarum inter quos est 
contentio de tenendis rebus minorum. 
Si unus tutor vel plures ante me magistratum venerit, dicens quod alius 
tutor totam substantiam vel maiorem partem mobilis vel immobilis pupilli 
vel pupille teneat et administret, nolens aliis quicquam concedere administrandum, 
compellam illum tutorem ut aliis contutoribus qui mihi ydonei 
videbuntur tribuat equaliter partes, prestita inter se cautione sicut exigit 
iuris ordo. Quod si facere noluerit, sed pocius totum tenere, faciam laudem 
aliis tutoribus de tota tutela, et ipsum solum teneri inde laudabo, si facultates 
mihi sufficientes videbuntur illius ad securitatem pupilli vel pupille, partibus 
vero traditis ille solus de ante gestis teneatur, alii minime, nisi de hiis que 
postea per eos gesta fuerint solummodo, scilicet de eo quod receperant solummodo 
a tempore receptionis infra, et laudem absolutionis fieri faciam, si 
ante me fuerit postulatum. 

– 268 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De tutoribus pluribus datis et suspectis. 
Siquis dedit vel dederit unum vel plures tutorem vel tutores filio suo 
vel filiis relictis, et assertione cuiusdam vel quorumdam propinquorum minoris 
vel minorum cognovero, et inde certam vel certas presumptiones habuero, 
ipsum vel ipsos tutores suspectos curam tutele male gerere, sine alio accusatore, 
liceat mihi ipsum vel ipsos ab ipsa tutela removere, et ipsum vel ipsos 
ab ipsa tutela absolvere, quod amplius administrare non teneantur; sed de 
reddenda ratione non absolvam, nisi prius reddita ratione ab eo vel ab eis 
solempniter; et in ipsius vel ipsorum loco et vice, alium vel alios de ipsius minoris 
vel minorum propinquis ex parte patris et totidem ex parte matris, secundum 
quod mihi videbitur constituam, et tutelam ipsam collocabo et ipsius 
minoris vel minorum pecuniam cum omni integritate dari et restitui faciam. 

[53] De prestanda ydonea cautione a tutoribus de salvandis rebus minorum. 
Quecumque persona, sive sit tutor testamentarius vel tutrix testamentaria 
sive non, prestet ydoneam cautionem cum fideiussore de rebus 
minorum sive minoris salvandis. § Et hoc teneatur fieri facere magistratus, 
aut removere ipsam personam ab ipsa tutela, infra dies VIII postquam ab eo 
fuerit requisitum. § Et hoc trahatur tam ad preterita quam futura, et locum 
habeat tam in iam factis tutelis quam in faciendis a. 

a Segue, cassato da va - cat: § Salvo tamen, quod si testator vel testatrix in suo testamento 
sive ultima voluntate remiserit ipsi tutori vel tutrici ipsam cautionem, tunc ipse tutor vel tutrix 
dictam cautionem prestare non teneatur. 

[54] De tutoribus vel curatoribus emptionem facientibus de rebus minorum. 
Siquis tutor vel curator seu administrator alicuius vel aliquorum minoris 
vel minorum, dementium vel furiosorum vel rerum eius vel eorum, emit sibi 
vel pro se tempore tutele vel administrationis seu cure de rebus minoris vel 
minorum, ego magistratus Albingane comparam illam pro nichilo et nullam 
habebo ac si numquam facta fuisset, nisi empcio illa fiat coram potestate vel 
iudice ad curiam sive ubi ius redditur; in quo casu firmam habebo, auctoritate 
potestatis vel iudicis interposita, observata solempnitate iuris. 

– 269 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De appellandis propinquis minorum si tutores eos defendere 
noluerint. 
Siquis adversus minorem tutorem vel curatorem habentem, lamentationem 
fecerit ante me, tenebor appellare eius tutorem vel curatorem ut minorem 
defendat in ipsa causa in qua sufficiat unus ex ipsis tutoribus vel curatoribus, 
si plures habuerit minor, ad defensionem minoris vel minorum. Quod 
si noluerit vel noluerint, eum vel eos ab administratione removebo, et alium 
sive alios loco eius vel eorum ipsi minori vel minoribus dabo de proximioribus 
propinquis, secundum formam traditam / (c. LVI r.) in alio statuto cuius 
rubrica est “De tutore vel curatore dando minoribus” 226, si habere potero, 
alioquin curatorem dabo ei vel eis in causa illa. Et si tutor vel curator in placito 
minoris aliquam fecerit confessionem, illam ratam habebo, nec audiam 
minorem contravenientem occasione minoris etatis. § Hoc idem observare 
tenebor, si pupillus vel pupilli plures tutores habeant, quod ille possit exigere 
et defendere ius ipsius vel ipsorum, qui ab aliis fuerit electus in prosequenda 
ratione ipsorum. 

[56] De danda etate minoribus. 
Si minor annis XXV ante mei presentiam venerit petens sibi concedi 
etatis veniam, si probaverit testibus ydoneis se complevisse annos XVIII, et 
se ac facta sua bene et ydonee tractare et non egere curatoris auxilio, ego 
dictam veniam tenear ei concedere. 

[57] De emancipationibus. 
Ego non faciam emancipationem alicuius persone nec aliquem emancipabo, 
quem cognovero et credam hoc petere ad dampnum communis vel alicuius 
persone, et nisi iurent quod nec in fraudem nec per districtum illum 
emancipent. 

——————— 

226 V. II 49. 

– 270 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De emancipatis nolentibus victum parentibus exhibere. 
Siquis emancipatus noluerit dare patri suo egenti victum et vestitum pro 
facultatibus suis, aut matri vel avo sive avie sue, officio meo faciam ei dare de 
rebus filii si potero, non obstante emancipatione, quam etiam in hoc casu 
rumpam et removebo; nec propterea minus expensas, victus et vestitus sibi 
dari, nec in hoc casu patrem vel matrem, avum vel aviam pignus banni dare 
compellam nec lamentacionem; et si filius absens fuerit, idem observabo et 
observari faciam in rebus et bonis filii ipsius. 

[59] De filiis absente patre necessaria non habentibus. 
Si filius alicuius minor annis XVIII vel filia cuiuscumque etatis non coniugata, 
ipso patre absente, victum et vestitum vel neccessaria non habuerit, 
ego postquam se meo conspectui presentabit, inteposita auctoritate mea, de 
bonis eius victum et vestitum sive in victu et vestitu providebo, et dari faciam 
sine lamentatione et pignere banni eisdem; quod si mobile non habuerit 
ille pater, de immobilibus distrahendis sive ad immobilia distrahenda meo 
officio illum compellere tenebor, salva tamen ratione creditorum quos pater 
habuerit. § Excepto in certo casu, quando filius intulerit iniuriam patri, de 
qua in ordinatione duorum proximorum propinquorum ex parte patris, vel in 
ordinatione magistratus si propinquos non habuerit stare non velit, quo casu 
pater, si presens fuerit, non compellatur eum alere vel necessaria ministrare, 
nec de bonis suis quicquam concedere contra eius voluntatem. § Idem observetur 
si absens fuerit, ut de bonis ipsius quicquam filio iniurianti contra 
patris voluntatem non concedatur. 

[60] De nutriendis pupillis. 
Si pupillus pupillave, adultus vel adulta, propinquos vel propinquas 
habuerit ex parte patris vel matris, et ante me contentio fuerit, apud quos et 
quem nutriri debeat et morari et teneri cum rebus suis, ego laudabo ipsum 
vel ipsam morari, nutriri et teneri cum rebus minoris apud eum vel eos qui 
meliori conditione educare et tenere cum omnibus rebus minoris voluerint, 
dum tamen apud eos vel eum morari, teneri et nutriri honeste et sine aliqua 

– 271 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[61] Ut vendicio et contractus minoris valeat. 
Siquis minor masculus sane mentis ex quo annos XVII compleverit, de 
cetero fecerit venditionem aliquam, cambia seu permutationes, contractum 
seu finem aut quamcumque obligationem et iuramento facto consilio duo-
rum suorum propinquorum, seu consilio aliorum duorum quos propinquos 
et vicinos appellet, qui predictis interfuerint, illum, illam, illud vel illa firmaverit 
vel fecerit aut cum iuramento, ea omnia coram potestate vel iudice communis 
firmaverit vel dixerit, firmam, firmum, et firma habebo, nisi patrem aut 
avum paternum habuerit. In quo casu quicquid minor fecerit voluntate patris 
aut avi paterni vendendo, cambiendo seu permutando, contrahendo et 
de aliis obligando, firmum et ratum observare tenebor et observari facere; 
§ eo intellecto, si pater vel avus fuerit sane mentis, excepto si fuerit emancipatus. 
§ Si vero femina fuerit, ex quo compleverit annos XV possit supra-
dicta facere, servata predicta solempnitate, et iuxta illam solempnitatem que 
est dicta in masculo, nisi patrem vel avum paternum habuerit. In quo casu 
quicquid femina fecerit voluntate patris aut avi paterni vendendo, cambiendo 
seu permutando, contrahendo seu se aliis obligando, firmum et ratum observare 
tenebor et observari facere. Eo intellecto, si pater vel avus fuerit sane 
mentis, et excepto si fuerit emancipata. § Si vero masculus minor annis XVII 
contractus vel finem fecerit, seu femina minor annis XV predicta fecerit, firmos, 
firmam vel firma non tenebo, nisi interveniente auctoritate magistratus. 
§ Omnes enim contractus et obligationes, seu finem quas mulier maior annis 
XXV faciet aliis personis voluntate mariti et consilio duorum propinquorum 
vel vicinorum, seu quos vicinos vel propinquos appellet, firmos et firmas sive 

– 272 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. Salvo si ille qui esset in potestate patris esset minor 
XXV annis, et diceret se emancipatum vel negocia gereret tam quam pater facit, 
in quibus casibus presens capitulum non vendicet sibi locumb. Excepto 
quod mulier habens virum absentem, possit vendere de bonis mariti iusta neccessitate 
usque in libris XXV, auctoritate magistratus et consilio duorum propinquorum 
mariti, si interesse voluerint. Et si propinqui mariti noluerint interesse, 
cum propinquis mulieris auctoritatem meam prestabo. § Et istud capitulum 
trahatur tam ad preterita quam futura, et locum habeat tam in preteritis 
seu conceptis quam futuris seu concipiendis contractibus, finibus,/ (c. LVII r.) 
obligationibus et alienationibus, non obstante auxilio senatus consulto veleiano, 
nec aliqua lege seu capitulo vel consuetudine. Si vero masculus minor 
annis XX contractus vel finem fecerit, vel femina minor annis XVIII predicta 
fecerit, firmos, firmas vel firma non tenebo, nisi interveniente auctoritate tutoris 
vel curatoris et magistratus Albingane, sive dicta finis vel remissio vel 
absolutio aut contractus facta aut factus fuerit in civitate seu iurisdicione Albingane, 
sive extra iurisdicionem et districtum dicte civitatis, etiam si dicta 
finis, remissio vel absolutio aut contractus esset iuramento firmata seu firmatus. 
Et cessante solempnitate predicta in dicto minore annis XX, iuramentum 
per ipsum interpositum in fine, absolutione vel remissione vel aliquo contractu 
intelligatur esse per fraudem et dolum contrahentis cum dicto minore 
interpositum; qui dolus et fraus probatus esse intelligatur ex defectu solempnitatis 
predicte. Si vero dictus minor annis XX cum auctoritate tutoris vel curatoris 
et auctoritate magistratus Albingane aliquem contractum, finem vel 
remissionem fecerit, firmum et ratum observare tenebo et valeat et teneat c. 

– 273 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Segue, cassato da va - cat: § Hoc idem observabo in muliere non habente virum, quantum 
ad propinquos et vicinos. b Salvo si ille - locum: sul margine esterno. c Si vero masculus 
minor - teneat: sul margine superiore. 

[62] De pecunia minorum collocanda. 
Si intimatum mihi fuerit per amicos vel propinquos alicuius minoris, 
quod eius tutor vel curator pecuniam ipsius minoris in societatibus vel mercationibus 
ad eius utilitatem mandare recuset, si tutor vel curator inde habeat 
potestatem ex ultima voluntate patris ipsius minoris vel minorum, ego tutorem 
vel curatorem inducam, quod ydoneis personis pecuniam illam in societate 
committat cum bona et ydonea cautione et securitate, et quod in instrumentis 
societatis et acomodationis de pecunia minoris poni faciat, quod pecunia 
ipsa sit ipsius minoris; et ego tutori vel curatori laudem si a me pecierit 
faciam, quod de dampno quod inde forte contingeret nullo modo conveniri 
possit vel dampnificari. Quod si facere noluerit, post admonitionem meam, 
ego ipsum a tutela vel cura removebo in hiis omnibus supradictis, voluntate 
testatoris servata. Salvo semper quod hoc capitulum in omnibus intelligatur 
secundum in aliud supradictum capitulum positum sub rubrica “De tutore 
vel curatore dando minoribus” a 227. 

a Salvo semper quod - minoribus: sul margine esterno. 

[63] De eo qui tutor dimissus est in ultima voluntate, tutele presencialiter 
non renunciavit. 
Si aliquis deinde dimiserit aliquem tutorem maiorem XXV annis filiis 
suis, qui sit presens quando conditum fuerit testamentum vel ultima voluntas, 
quod vel que fiat palam, et inde presencialiter non dixerit quod tutor 
esse non velit, non possit ab inde tutelam beneficio alicuius legis vel capituli 
recusare. § Si vero aliquis maior annis XXV qui sit absens, idest non sit presens 
ubi conditur testamentum vel ultima voluntas, constitutus vel dimissus 

——————— 

227 V. II 49. 

– 274 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[64] De societate et accomodatione minori facta. 
Siquis fecerit societatem vel acomodationem alicui minori annis XXV 
et maiori XVI causa negociandi, eam firmam et ratam habebo, et contractum 
ac si maior esset; et ipsum non audiam conquerentem seu lamentantem 
occasione minoris etatis, et inde faciam rationem conquerenti de eo minore, 
si coram me lamentacio facta fuerit, ac si cum maiore ipsum contractum 
fecisset si fuerit sane mentis, auctoritate magistratus et curatoris, si 
curator habuerit a. § Si vero ipse minor annis XXV contractum fecerit de 
ipsa societate vel acomodatione vel occasione eius seu de ipsa mercatione, 
ego contractum illum similiter ratum habebo, non obstante capitulo cuius 
rubrica est “Ut venditio et contractus minoris valeat”, quod incipit “Siquis 
minor masculus sane mentis” 228. § Si autem aliqua mulier maior annis XVI, 
sive habeat maritum sive non, que publica sit venditrix vel revenditrix, 
aliquod vituale emerit, vel aliquo alio titulo alienationis in se receperit, 
possit pro dicto vituali se et bona sua eficaciter obligare, et ad obligationem 
predictam observandam compellatur usque in quantitatem soldorum LX in 
quolibet contractu, non obstante capitulo superius exceptato. Et eodem modo 
teneatur quelibet mulier et compellatur de qualibet conductione vel pensione 
per ipsam facta et usque ad quantitatem librarum X ianuinorum, aliquo 
capitulo non obstate b. Eciam teneatur de quacumque mercatione quam 
emerit a quocumque cive Albingane c sive femima sive masculo, usque in 
quantitatem librarum V ianuinorum. Et maritus teneatur ad supradicta solvenda, 
si predicta conversa fuerint in utilitatem domus mariti sui vel filiorum 
eius d. 

a auctoritate - habuerit: sul margine esterno. b obstate: così nel testo. c Segue, depennato: 
sive. d Si autem aliqua mulier - eius: sul margine inferiore. 

——————— 

228 V. II 61. 

– 275 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De pecunia in societate, mutuo vel accomodatione accepta. 
Siquis in societate, mutuo seu acomodatione pecuniam ab aliquo vel aliquibus, 
in mari vel in terra, aut aliquid aliud susceperit vel habuerit, ego universa 
bona habita et habenda, creditori vel creditoribus, socio vel sociis, acomodatario 
vel acomodatariis vel ad comodus vel heredibus a eorum pigneri 
obligata habebo; et si ante quam satisfecerit creditori mortuus fuerit, vel vivens 
ad inopiam venerit, in quascumque merces vel res mobiles sive immobiles 
pecunia illa sit transmutata vel causa emptionis seu alio modo collocata 
vel expensa, si inde ante me controversia facta fuerit inter homines Albingane, 
seu quos in placito iudicare debeam, ego non dimittam pro uxore aut pro 
heredibus aut aliis creditoribus illius qui pecuniam acceperit vel accepit, 
quando illi vel illis aut heredibus eius vel eorum cuius vel quorum pecunia 
fuerit, faciam totum debitum solvere, si de ipsa pecunia vel rebus mobilibus 
seu immobilibus in quibus sit collocata, vel alio modo transmutata vel expensa, 
tantum invenero. § Eo salvo, quod acomodator vel socius vel eius heres 
in rebus mobilibus preferatur aliis creditoribus et uxori et nurui. / (c. LVII v.) 
Sed in rebus immobilibus acquisitis a tempore societatis infra vel acomodationis 
seu mutui, habeant privilegium equale creditores cum sociis et acomodatariis 
et in hiis preferantur uxori et nurui. Salvo quod si in bonis debitoris 
aliquis invenerit rem suam aut quondam suam, quam vendiderit ei vel alio 
modo concesserit, preferatur in ea omnibus creditoribus et uxori et nurui; 
et tunc presumam et habebo pecuniam et rem illam que inventa fuerit in eius 
bonis a tempore quo pecuniam vel rem illam acceperit ut dictum est procesisse 
et comperatam esse de pecunia illa vel societate vel acomodatione, nisi res 
illa sit illa de qua venditor nondum sit precium consecutus. In quo casu venditor 
habeat vendicationem rei vendite, donec sibi de precio fuerit satisfactum. 
§ Hoc sane intellecto, quod si fuerint plures socii vel acomodatores, 
quod ille pocior sit in re de qua agitur, qui poterit monstrare quod ex re sua 
vel pecunia sit empta vel processerit; et si pecuniam quam supradicto modo 
acceperit in societate vel mutuo aut acomodatione aut aliam rem guastaverit 
vel guastari fecerit, quod semper presumam nisi ostenderit amisisse sine culpa 
si fuerit a soldis C supra, si tunc ipse cuius pecunia fuerit personam illius 
postulaverit, si fuerit artifex vel ignobilis, eam illi liberabo. § Si vero fuerit 
nobilis, suspendam illum ab omni officio et beneficio huius civitatis, et in-
super eum tunc si a me fuerit requisitum forestabo, nec eum restituam nisi 
de illo debito ei primo in sua voluntate satisfecerit. § Si vero quis de rebus 

– 276 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b. 

a ad comodus vel: su rasura; heredibus: sul margine esterno. b Et hoc capitulum - societate: 
sul margine esterno. 

[66] De illis qui faciunt comparam vel alienationem sine licencia socii sui. 
Siquis qui habeat de rebus alicuius Albingane in societate vel acomodatione 
sine voluntate socii vel acomodatarii fecerit alienationem vel donationem 
aut operam, si querimonia ante me facta fuerit, tenebor res ipsas vel 
valens facere restitui socio vel acomodatario nisi habuerit a, recepta tamen 
cautione ydonea de rebus restituendis socio, qui fecerit donationem vel 
oparam vel alienationem pro parte ei contingente. 

a facere - habuerit: su rasura, della quale si legge: que mentum, abraso e depennato. 

[67] Ut denuncietur pro eo qui produxit publicum instrumentum societatis 
vel acomodationis ut solvant. 
Siquis venerit ante me producens publicum instrumentum societatis vel 
acomodationis seu debiti, et mihi denunciaverit quod faciam sibi facere solutionem 
de bonis illius qui acceperit societatem vel acomodationem sive debitum, 
si fuerit absens faciam vocari uxorem si habuerit, vel propinquos, ut 
debeant ei denunciare quod veniat et deferat societatem vel acomodacionem, 
seu quod solvat debitum ad terminum per magistratum constitutum. Sin au-
tem, faciam totum capitale cum lucro ipsius societatis vel acomodationis seu 
debiti solvere, iurante socio vel acomodatario quantum credat esse lucrum 
in bonis ipsius in quibus maluerit, non obstante aliquo capitulo. § Eo salvo 
quod iudex super lucro possit taxare et debeat. 

– 277 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De audiendo socium pro absente. 
Siquis dampnum aliquod intulerit, vel dare debebit aliquid alicui Albingane, 
ego socium eius qui Albingane erit inde audiam tamquam personam 
socii cui dampnum factum fuerit, vel cui deberet ac si esset presens, et possit 
agere de ipso debito suo nomine et nomine socii sui absentis, sicut si ille 
ageret et esset presens et caveat de rato. 

[69] De mercium falsitate. 
Siqua persona habitans infra nostram iurisditionem emerit res aliquas, 
exceptis coriis et becunis, cuniculis et omni pellamine, et postquam eas inde 
portaverit vel duxerit aut portari fecerit cognoverit in rebus illis aliquam 
fraudem vel lesionem quam prius non cognoverit, et cognoscere non potuerit 
quia certitas non erat in eadem, que evidencia reliquatur arbitrio magistratus 
a et inde usque ad octo dies postquam res / (c. LVIII r.) illas a venditore 
habuerit, lamentationem fecerit contra venditorem aut stacionarium aut ante 
stacionem seu ante hospitium ubi hospitatus fuerit coram testibus tamen si 
venditorem vel stacionarium non invenerit, si inde ante me querimonia facta 
fuerit, ego faciam venditorem illum res illas recuperare et precium reddere 
emptori si potero, si non emendaverit ei dampnum in arbitrio unius stacionarii 
et unius amici emptoris, et illud consequatur. § Si vero venditor interrogatus 
vel non interrogatus pannum aborcatum vendiderit, ego ab emptionis 
tempore infra mensem, si per ipsum emptorem lamentacio exinde facta fuerit, 
venditorem pannum recuperare et precium emptori reddere compellam 229. 

a et cognoscere - magistratus: sul margine esterno; il testo è in alcuni punti abraso, e la lettura 
è incerta anche con l’ausilio della luce di Wood. 

[70] Ut delegata debita firma sint. 
Siquis debitorem suum delegaverit alicui creditori suo presenti et consencienti, 
vel presentialiter viva voce mandatum fecerit cuicumque sibi de


——————— 

229 L’aggettivo aborcatum potrebbe avere un significato simile, o forse peggiore, dello 
“sgualcito” dato da CALVINI, p. 16, per aborratus. 

– 278 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[71] De discordiis super terris et possessionibus. 
Si discordia fuerit inter aliquos existentes a capite Mele usque ad caput 
Borgii et a Villanova et a ponte Calcinato in iusum, de finibus seu terminis 
aliquarum terrarum vel possessionum, arboribus, viis, fossatis seu locis ubi 
dicatur aquas pluviales debere discurrere, atque quintaneis et cloacis et stillicidiis 
et muris et aliis locis vel rebus que ad predicta vel similia pertinere videantur, 
ego iudex vel magistratus ad rem illam videndam ire tenebor, si in-
de fuero requisitus, primo a partibus habitis et receptis soldis II tantum pro 
leerio duarum equitaturarum, videlicet a capite Dancio et Sancta Cruce et a 
Villanova et ponte Calcinato citra 230. § Et si ultra dictos fines ivero, pro 
uno quoque die mihi a dictis partibus dari facias soldos a V, et nichil ultra 
petere vel recipere possim. § Et usque ad XV dies postquam inde venero, diffiniam 
secundum quod mihi melius apparebit, si mihi liquidum fuerit de ipsa 
discordia vel questione; et si liquidum non fuerit infra dictum tempus, diffiniam 
bona fide quam cicius potero, postquam mihi liquidum fuerit infra 
quatuor dies, cognoscendi inde summarie sine lamentatione et pignere banni. 
Et etiam presens capitulum locum habeat in omnibus personis, terris et aliis 
rebus supradictis existentibus in iurisdicione communis Albingane b. 

a facias soldos: su rasura. b Et etiam presens capitulum -Albingane: sul margine 
esterno. 

——————— 

230 Per i confini comunali v. I 2, 15; i confini indicati nella prima frase sono quelli del più 
ampio districtus, mentre i successivi sono riferiti alla piana di Albenga. 

– 279 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De instrumento dotis uxori faciendo. 
Non possit maritus constante matrimonio facere instrumentum dotis 
uxori sue postquam secum habitaverit per annum unum, nisi coram iudice 
Albingane, et primo creditoribus ipsius mariti per civitatem Albingane voce 
preconia convocatis. § Et si aliter factum fuerit, illud instrumentum in fraudem 
presumam et illud nullius esse reputabo valoris. 

[73] De accipiendo rem immobilem in dotem. 
Siquis dederit vel acceperit rem immobilem in dotem vel pro dote pro 
certa quantitate, ego si inde ante me lamentacio vel questio facta fuerit, id 
ratum habebo tamquam si per extimatores publicos extimata esset et laus 
inde facta esset. 

[74] Que quantitas dotis debeat remanere viro. 
Siqua mulier decesserit viro superstite, sive habuerit filium, filiam vel 
filios sive filias ex eo marito sive non, habeat maritus terciam partem totius 
dotis. Ita quod ipsa tercia pars sit ipsius mariti et quanto ad propietate et 
quanto ad usumfructum, et quod de ipso tercio dotis possit et valeat facere 
libere et licenter quicquid facere voluerit, non obstante aliquo iure communi 
vel singulari, civili vel canonico in contrarium faciente. Et habeat locum 
presens capitulum in muliere que fuerit a viro transducta in domum suam 
ad nupcias a. 

a Ita quod ipsa tercia pars - nupcias: sul margine inferiore. 

[75] De solutione dotis effectui mancipanda. 
Siqua mulier vel eius heres solutionem dotis in bonis quondam mariti 
sui premortui vel heredum sive fideiussorum mariti seu alterius qui dotem / 

(c. LVIII v.) recepisset vel reddere teneretur, postulaverit, vel si heredes alicuius 
mulieris in bonis mariti superviventis, seu heredum vel fideiussorum 
– 280 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[76] De dandis alimentis mulieribus causa dotis petende. 
Siqua mulier ante me lamentationem fecerit petendo solutionem dotis 
sue in bonis quondam mariti sui premortui, vel eius qui in se dotes suas et 
rationes suas susceperit, et filii aut heredes ipsius mariti, vel illius qui dotem 
reciperet vel ipse qui susceperit, dotes eidem contradicere voluerint, et in 
placito stare in totum vel in partem, ego interim pendente causa ipsi mulieri 
de bonis mariti vel illius qui dotes susceperit vel heredum ipsorum meo arbitrio 
providebo circa alimenta mulieris a, pro ea parte pro qua fiet petitio, et 
dari faciam, dum modo mulier prestet ydoneam cautionem de restituendo 
eo quod sibi dari faciam, si contra eam sententia lata fuerit. 

a circa alimenta mulieris: sul margine esterno. 

[77] De prestanda caucione a mulieribus que maritum accipiunt extra 
nostram iurisditionem. 
Siqua mulier in nostra iurisditione habens maritum, ipso defuncto se 
maritaverit extra nostram iurisditionem, et ex ipso marito mortuo filium 
vel filios, filiam vel filias habuerit, securitatem ydoneam dare teneatur de 
restituendo ipsius genitis omne id quod idem maritus sibi dimiserit, et de 

– 281 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[78] De mulieribus que mortuis maritis ad domum propinquorum se 
transferunt. 
Siqua mulier, cuius maritus obierit, in domo sua vel alicuius alterius 
morari voluerit, ego si inde ante me contentio facta fuerit, non obstante voluntate 
heredum seu propinquorum quondam mariti vel illius qui dotes susceperit 
vel heredum ipsius persone sue victum laudabo et dari faciam meo 
arbitrio, absque libello et pignere banni, et absque cognitione ordinaria, donec 
de dote sua ei fuerit satisfactum. § Et dote soluta, quam mulier recipere 
teneatur, si heres defuncti vel alius pro eo solutionem facere voluerit, sive 
infra annum post mortem mariti sui sive ultra, mulier non possit nec debeat 
petere alimenta. 

[79] De manifestatione rerum mariti. 
Ego universas mulieres, que pro rationibus suis prosequendis ex bonis 
defuncti mariti vel soceri, aut de bonis soceri quondam vel cognati aut cognate 
que communia habent, seu alicuius qui inde sit obligatus, ante me venerit 
a, ante quam rationes eorum cognoscam, abreviari faciam sive scribi 
omnes res mariti sive cognati seu soceri vel cognate que communia habent, 
si filius familias erat maritus vel emancipatus, mihi per bonam fidem exhibendas, 
quas ipsa vel alius pro ea habuerit vel habeat vel in fraudem desiit 
habere; et ante quam iuret abreviationes rerum ipsarum, heredibus vel curatori 
dato vel constituto bonis vel magis ydoneis propinquis / (c. LVIIII r.) vel 
amicis ipsorum exhiberi faciam; et si de maiori quantitate probare voluerint, 
ipsos et probationes ipsorum audiam si eis contradicere voluerint, et tunc pignus 
banni accipiam, et eos qui contradicere eis voluerint iuramentum calumpnie 
subire compellam, si credidero quod ipsi in hoc fraudem committant; 
ita tamen quod ipsius debiti, quod liquidum fuerit, interim non differatur solutio, 
nisi de illa quantitate de qua controversia fuerit. § Alioquin ipsam mulierem 
iurare faciam de manifestacione rerum mariti, siquid ipsa vel alius pro 
ea de rebus mariti et patris mariti vel soceri, si filius familias erat, habuerit 

– 282 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a venerit: così nel testo. 

[80] Ut fideiussores docium teneantur. 
Ego fideiussionem et promissionem sive obligationes occasione dotium 
vel dotis factam vel factas et futuras, firmam et firmas habebo; nec contra 
ipsam fideiussionem, promissionem vel promissiones vel obligationes hinc 
retro factas seu de cetero faciendas aliquem vel aliquam, aliquos vel aliquas 
conquerentem vel conquerentes, allegantem vel allegantes vel opponentes 
quod de iure communi non teneantur per legem, ne fideiussores docium 
dentur, audiam non obstante huic capitulo aliqua lege, et specialiter illa “Ne 
fideiussores docium dentur”. 

[81] De hiis qui volunt dotes suas auctoritate magistratus. 
Siquis vir voluntate sua vel auctoritate magistratus voluerit solvere dotes, 
aut siqua mulier voluntate mariti auctoritate magistratus voluerit habere 
dotes suas constante matrimonio, faciam eos iurare quod hoc in fraudem creditorum 
non faciant nec consenciant, et quod maritus creditores suos siquos 

– 283 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[82] De re data insolutum pro dote valente ultra id pro quo data fuerit. 
Si dacio insolutum aliqua facta fuerit seu fiet alicui mulieri occasione 
dotis seu docium suarum in re vel rebus seu ex rebus mariti vel filiorum seu 
heredum vel fideiussorum mariti, et visum fuerit creditori vel creditoribus, 
heredi vel heredibus, filiis sive fideiussoribus mariti, quod res illa vel ille valeant 
ultra quantitatem seu plus quantitate pro qua fuerit data vel extimata, 
ego magistratus Albingane si a me fuerit postulatum, ad rem illam vel illas 
videndas mittere tenebor IIIIor homines legales, vel qui mihi legales videantur; 
et si ipsis IIIIor legalibus apparebit quod ipsa res data vel extimata valeat 
ultra quantitatem seu plus quantitate pro qua fuerit data vel extimata, illud 
ultra vel plus seu superfluum iuxta eorum apparenciam creditori vel creditoribus, 
heredi vel heredibus, filiis vel fideiussoribus facere dari et consignari 
tenebor, usque ad VIII dies postquam a me fuerit requisitum. § Eo intellecto 
et expressim dicto, quod illi IIIIor legales debeant cernere et inspicere 
tempus quo dacio et extimatio facta fuerit, et etiam cernere melioramentum; 
et super eo quod tunc valebat, et super melioramento debeant providere 
et discernere, et sicut valebat tempore dationis vel extimationis, ipsi IIIIor 

– 284 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[83] Ut mulier vidua a in potestate patris possit petere dotes suas. 
Si mulier vidua b, que sit in potestate patris aut avi paterni, dotem suam 
vel rationes ab heredibus mariti petere voluerit et exigere, si mihi videbitur 
quod utilius sit ipsi mulieri ipsam dotem et rationes suas petere quam pater 
et avus eius, ego admonebo ipsum patrem et avum, ut ipsi mulieri, filie vel 
nepti agenti auctoritatem suam in iudicio prestet; quod si facere noluerit, 
ego ipsam filiam vel neptem audiam et in iure procedam, ac si sui iuris es-
set, non obstante patria vel avia potestate. 

a Ut mulier vidua: riscritto su sbiaditura. b Si mulier vidua: riscritto su sbiaditura. 

[84] De stando per tres annos extra relinquendo uxorem suam a. 
Siquis maritus steterit ultra tres annos quod Albinganam non venerit, 
et uxor eius cum propinquis eiusdem mulieris et mariti, qui melius scire debeant 
necessitatem ipsius, ante me venerit dicens / (c. LX r.) quod non habeat 
unde sustentari possit, de bonis dicti mariti vendi faciam vel alienari si ea 
invenire potero, secundum quod mihi videbitur et emptorem invenero, tan


– 285 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Il titolo è in parte riscritto su sbiaditura. 

[85] De hiis qui videntur ab uxoribus separari. 
Siquis qui videatur quod velit ab uxore separari, fecit vel fecerit infra 
illud tempus divisionem cum fratribus, aut parentibus suis, ego divisionem 
illam fraudulentam et in lesionem mulieris presumam esse factam, si inde 
ante me lamentacio facta fuerit, et in ea parte communitatis in qua mulier 
rationes habuerit constituam eum et in ea solutionem habere faciam. 

[86] De muliere fugitiva. 
Siqua mulier fugerit vel recesserit de domo mariti vel de domo in qua 
habitet, et cum aliquo steterit per duos dies, sive denunciatum fuerit ei sive 
non, et ille cum quo steterit non sit ei pater vel mater aut frater seu consanguineus 
germanus, seu frater aut soror patris vel matris, seu cum aliquo 
propinquo suo, qui ei attineat usque in tercium gradum secundum quod 
decreta distingunt, et lamentacio inde ante me facta fuerit, cognita inde veritate, 
condempnabo eam de dote filiis, si filios habuerit ex eo marito, et si 
filios non habuerit, marito illius. § Si vero steterit cum aliquo predictorum 
propinquorum per octo dies postquam ei denunciatum fuerit per maritum, 
vel per alium pro eo seu ad postulationem mariti, nisi iusta causa, que iusta 
causa videatur magistratui, habito si voluerit consilio et coloquio cum vicinis 
dicti mariti a, condempnetur de dote filiis, si filios habuerit ex eo marito, 
et si filios non habuerit, marito illius. 

a que iusta causa - mariti: sul margine esterno. 

[87] De mulieribus que alium virum accipiunt vivente marito. 
Siqua mulier habens maritum de cetero alium maritum acceperit vivente 
marito, vel eo mortuo de eius morte certificata non fuerit, nec de ipso luctus 

– 286 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[88] De hiis qui in terris vel domibus uxoris edificant. 
Siquis in domo vel domibus, terra vel terris uxoris, nurus seu cognate 
alicuius, sive sint dotate sive non, edificaverit seu aliquid fecerit utile de rebus 
suis vel rebus minorum quos habeat in tutela vel quos administret, ha-
beat ipse maritus, socer vel cognatus seu tutor minorum retentionem ipsa-
rum domuum vel terrarum, donec de ipsis expensis fuerit ei vel heredibus 
satisfactum. 

[89] Ut maritus teneatur de dampno facto per uxorem eo sciente. 
Siqua mulier nostre iurisditionis offensionem aliquam vel dampnum 
intulerit alicui persone habitanti Albingane vel districtu, marito volente et 
ratum habente, vel eciam sciente et non vetante, laudabo maritum de hiis 
teneri et posse efficaciter conveniri ab illa persona vel heredibus ipsius 
quam offenderit, ac si offensionem intulisset aut dampnum dedisset. 

[90] Ut mulier tradita in matrimonium a non habeat facultatem amplius 
requirendi. 
Femina tradita in matrimonium sive maritata a patre vel a matre sive ab 
avo paterno, seu voluntate alicuius eorum et dotes habuerit de bonis patris 
vel matris b, non habeat facultatem, ipsa vel heredes ipsius, requirendi seu 

– 287 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c. § Excepto eo 
quod pater vel mater, seu avus paternus aut fratres vel heredes avi ei donaverit 
vel legaverit in sua ultima voluntate. Si vero filii masculi non superessent, 
et pater dicte femine maritate tempori quo dederit non haberet aliquid in bonis 
quia forte ipsa alienasset, dicta femina maritata seu femine mari d non 
possint petere aliquid plus in bonis que fuissent dicti patris sui occasione do-
tis ipsius matris vel ipsorum, dum modo ipsa filia vel filie maritata vel maritate 
habuerit vel habuerint tantum in dotibus quantum ascendit dos matris 
eius vel earum. Et si contingeret ipsam vel ipsas non habuisse inter omnes 
tantum in dotibus quantum ascenderet dos matris, non possit aliquid petere 
nisi usque ad comprementum dotis sue matris e. § Ille vero que maritate 
non sunt, non habeant facultaten amplius requirendi in bonis paternis adversus 
fratres masculos vel heredes eorum masculos, nisi quantum dabunt vel 
relinquent eis parentes in sua ultima voluntate; et hec mutatio habeat locum 
in futuris et in preteritis a M° CC° LXI° citra. § Et siquis masculus vel femina 
in ecclesia vel monasterio vel ordine f fuerit vel erit traditus vel tradita, redditus 
vel reddita, non habeat ipse vel ipsa seu quecumque persona eius 
occasione facultatem vel licentiam aliqua ratione vel causa g, quicquam postea 
requirendi in bonis patris vel matris, neque de rebus premortui fratris 
vel sororis, adversus fratres vel sorores vel heredes eorum, nisi quantum monasterio 
vel ecclesie pro eo vel ea datum fuerit vel promissum, vel id quod 
forte post ingressum monasterio datum esset vel legatum; sed sint bona here-
dum patris vel matris. §Siquis vero decesserit intestatus, relictis liberis masculini 
sexus, et una vel pluribus filiabus, vel una vel pluribus neptibus, ha-
beat ipsa vel ipse tantum quantum arbitrati fuerint fuisse voluntatem patris 
tempore mortis, ei vel eis dandum tres de proximioribus parentibus eius ex 
parte patris tunc existentibus in civitate et districtu, quos credam melius scivisse 
voluntatem patris tempore mortis; vel si eos non haberet, in arbitrio 
magistratus Albingane, et in eo sint contente vel sit contenta, nec amplius 
petere seu habere possint. §Sed siquis vel siqua decesserit intestatus vel in-
testata pluribus filiabus vel neptibus relictis, sive maritata fuerit una ipsarum 
vel plures, nullo filio masculo superstite vel superstitibus ad successionem 
patris vel matris vel avi sive avie, pariter admittantur collatione facta in 

– 288 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
h. Et si contingeret 
aliquem parentem maritare et dotare filiam i suam vel relinquere in suo 
testamento vel sua ultima voluntate dotes filie vel filiabus suis et filii vel heredes 
vel ipse idem pater pater l quando daret dotes pro dicta filia vel filiabus 
stipularentur dictas dotes sibi restitui in casu dotis restituende, non possi<
n>t tales filii vel heredes ex tali stipulatione agere nec aliquid petere nomine 
ipsorum prop<r>io, sed intelligatur ipsum ius petende dotis eficaciter 
aquisitum dicte filie secundum aliqua cesione, et dicta talis filia et filii dicte 
filie dictas dotes petere et habere debeant. Et quod dictum est in filia, locum 
habeat in nepte. Si vero dicta filia vel neptis seu filie decederet vel decederent 
sine legitimis heredibus ex se natis, tunc in dicto casu pater et patrui et 
fratres dicte filie seu filiarum vel neptum possit dictas dotes exigere, non 
obstantibus supradictis. Et presens capitulum trahatur ad preterita pendencia 
et futura m. 

a Ut mulier tradita in matrimonium: parte del titolo è riscritta; ut è ripetuto; il titolo 
originario era: Ut femina tradita in matrimonium non habeat facultatem amplius requirendi. 
b et dotes -matris: sul margine esterno. c petere possit: sul margine interno. d mari: 
così nel testo. e Si vero filii masculi - matris: sul margine superiore. f vel ordine: alle 
parole corrisponde, sul margine esterno: de novo. g aliqua ratione vel causa: sul margine 
interno. h Et illud - futura: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. i Segue, 
depennata, parola di lettura incerta. l pater pater: così nel testo. m Et si contingeret aliquem 
parentem - futura: sul margine interno. 

[91] Ut mulier maritata, licet emancipata non sit, esse possit in iudicio. 
Quelibet mulier maritata habens patrem, licet emancipata non sit, in 
petendo et prosequendo iure suo admitti debeat per se et a procuratorem 
suum b per magistratum et in iudicio esse possit, dum tamen mariti auctoritas 
interveniat et consensus. Et hoc si maritus presens fuerit; si vero absens 
fuerit extra iurisdicionem Albingane, tunc possit esse in iudicio sine auctoritate 
et consensu c mariti d. § Idem observetur in defendendo se si ab aliquo 
conventa fuerit; et quicquid pro ea vel contra eam actum vel pronunciatum 
fuerit, firmum et ratum observare tenebor, ac si emancipata esset vel patris 
auctoritas intercessisset. § Eo sane intellecto, quod contra personam in cuius 

– 289 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Segue, depennato: per. b per se - suum: sul margine interno. c consensu: corretto 
da consensum d Et hoc si maritus - mariti: sul margine esterno. 

[92] De presumendo mortuum qui iverit in ligno naufragium passo. 
Siquis iverit extra iurisditionem Albingane in aliquo ligno, et lignum perierit 
vel perditum fuerit, et de hoc fuerit publica fama in Albingana, et ille 
qui iverit in ipso ligno non redierit infra annum et dimidium ex quo dictum 
lignum perierit vel periisse publice diceretur, ego habebo ipsum pro mortuo, 
nisi altera pars testibus ydoneis probaverit ipsum vivere, vel nisi certa nova 
fuerint quod vivat. § Idem dicatur quod siquis de Albingana vel districtu 
absens fuerit per X annos, et fama sit publica quod sit mortuus, vel de eo 
infra dictum tempus nova certa non fuerint quod vivat, presumam quod sit 
mortuus, nisi probetur contrarium. 

[93] De eo qui iusto titulo possederit per annos X. 
(c. LXI r.) Siqua persona nostre iurisditionis tenuerit vel possederit hinc 
retro vel ulterius possessionem aliquam titulo venditionis, donationis seu 
quolibet alio iusto titulo pro sua per annos X, sine contraditione et requisitione 
ab aliquo coram iudice facta, dominus illius rei efficiatur, et dominium 
illius sit acquisitum illi, nec possit postea inde ab aliquo ullatenus 
molestari vel inquietari. § Hoc capitulo non preiudicante absenti vel absentibus, 
minori vel minoribus annis XXV, ipsa tamen absentia et minoritate 
probata, quibus incipiat currere ipsum tempus ab eo tempore quo redierint 
vel redierit, et ab eo tempore quo maior seu maiores fuerint; vel mulieri 
volenti petere dotes suas, cui currat dictum tempus X annorum ab eo tempore 
quo dotes suas exigere possit. § Et hoc capitulum non preiudicet alicui 
vel aliquibus in patria potestate constituto vel constitutis, supposito vel 
suppositis, nec alicui qui nondum habeat ius agendi; cui vel quibus currat 
ipsum tempus tantum, ab eo tempore quo patriam potestatem exiverint et 
agere poterunt. 
– 290 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De non computandis fructibus habitis de re extimata insolutum 
debiti. 
Siqua persona habuerit contra aliquem vel aliquam, aliquos vel aliquas, 
extimationem aliquam de re immobili, vel ipsam rem immobilem sibi extimatam 
possederit, fructus inde habiti vel percepti in solutionem debiti non 
possint nec debeant computari; ita quod hoc capitulum locum habeat tam 
in rebus transactis quam faciendis. 

[95] Ut venditio molendinorum de Garso firma sit. 
Omne regimen Albingane tam presens quam futurum successive firmam 
habeat et habere debeat venditionem molendinorum de Garso perpetuo, que 
rata et firma in omnibus et per omnia habeantur, sicut continetur in instrumento 
de venditione ipsorum facta Ugoni Caçolino, condito sub M CC XLVIII 
die XXIII aprilis per manum Vitalis Enrici notarii. § Et hoc capitulum per 
omnes capitularios Albingane qui pro tempore erunt successive debeat 
confirmari, et contra hanc venditionem vel capitulum istud non possit fieri 
capitulum vel statutum 231. 

[96] Ut venditiones omnium communium firme sint. 
Ego habebo ratas et firmas omnes venditiones factas de possessionibus 
communis Albingane, quas magistratus et consiliarii seu magistratus voluntate 
consilii vel consiliariorum fecerint; ita quod contra formam venditionis 
non possit nec debeat fieri vel tractari. 

——————— 

231 Non è altrimenti noto il documento citato in questo capitolo. Il toponimo Garso 
corrisponde alla zona posta dirimpetto a Villanova, in riva sinistra dell’Arroscia subito prima 
della confluenza con il Lerrone. Il comune aveva progettato con un apposito capitolo dello 
statuto (I 230) di costruirvi una villanova, poi non realizzata. I Cazulini, famiglia di origine 
cittadina, erano infeudati dai Clavesana della signoria di Arnasco e Cenesi (Chartarum II, coll. 
MCCCXCIII-MCCCXCV), territori prossimi alla zona di Garso: a questa situazione era probabilmente 
collegata la vendita dei mulini. D’altra parte, nel 1321 il comune appare proprietario 
di un mulino, che era appartenuto ai Cazulini, appunto a Villanova (ACA, I, Perg., 733). 

– 291 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De vendicando terram quam rusticus tenuit pro domino suo. 
Siquis rusticus possederit terram alicuius civis Albingane vel ecclesie, quamvis 
ille vel minister ecclesie ignoraverit esse suam vel ad se pertinere, et civis ille vel ecclesia 
forte eam vendicare voluerit, non obstante aliqua temporis prescriptione, inde 
eos audiam et illam eis dabo et possessionem inde tradam vel tradi faciam et fraudi 
rustici obviabo, nisi rusticus a cive vel ab ecclesia ipsam terram iusto titulo habuerit. 
§ Idem obsevabo in eo qui habet causam a rustico a 232. 

Note marginali: sul margine interno: cassetur in totum. 

a L’intero capitolo è depennato. 

[98] De manente qui alienavit terram domini sui. 
Siquis manens vel tentor seu colonus vel emphiteoticarius alicuius civis 
Albingane vel ecclesie aliquam terram domini sui cuius manens sit vel fuit, 
alienaverit vel alienari fecerit, seu alium eam tenere cognoverit, et domino 
non denunciaverit, ego totum dampnum quod dominus inde passus fuerit, 
ei compellam rusticum resarcire. 

[99] De tenentibus terram ad conditionem 
Si aliqua persona ante me deposuerit querimoniam adversus aliquem qui 
drictum, fictum seu conditionem de terra sua quam teneat contra voluntatem 
suam inhoneste detulerit, ego, si ipsum habere potero, iuramento compellam 
quod usque ad dies XV inde solutionem exhibeat, si poterit sufficienter 
ostendere solutionem ipsam se solvisse, seu con / ditionem (c. LXI v.), et si ad 
terminum non solverit, liceat domino terre ipsum capere et in custodia detinere, 
nisi fuerit civis habitans in districtu Albingane, quousque de drictu 

——————— 

232 Questo capitolo fa parte di un gruppo di disposizioni che privilegiavano i cittadini rispetto 
agli abitanti dei centri del territorio (rustici), dispo sizioni che furono in un secondo tempo 
cassate evidentemente in seguito ad un mutamento politico: v. I 15. 

– 292 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[100] De tenentibus vineam vel olivas ad partem. 
Siquis Albingane vel districtus tenuerit vineam aliquam ad medietatem, 
ad tercium vel ad quartum seu ad aliam partem, et ipse sine licentia illius 
cuius fuerit vinea, vel illius qui causam haberet ab eo, vindemiaverit vel vindemiari 
fecerit sine licencia vel scientia domini vel eius qui causam haberet 
ab eo, ego tenebor cogere ipsum tenentem ad restitutionem faciendam domino 
terre de quanto dicere per credentiam sub iuramento voluerit, vel qui causam 
haberet ab eo de vinea vel olivis, vinum vel oleum exivisse; et hoc capitulum 
locum habeat tam in vineis vindemiatis et in oleo facto, quam in vineis 
vindemiandis et in oleo faciendo; et eciam quod dictum est de vineis, intelligatur 
similiter et dictum esse de grano, ficubus, leguminibus et de qualibet 
alia gaudita; et de illis qui ipsas vel aliquid ex ipsis levaverit, sine licentia vel 
scientia domini vel habentis causam ab eo. § Eo salvo et intellecto, quod si 
dominus terre vel habens causam ab eo suum nuncium mitteret pro ipsis 
fructibus et gauditis quas deberet recipere, et colonus sive tenens terram daret 
nuncio partem fructuum quam deberet domino vel habenti causam ab eo, si 
hoc probare poterit, non possit a domino vel habente causam ab eo inquietari, 
et intelligatur cum scientia et licentia domini collegisse et servasse formam 
huius capituli. § Et predictum capitulum habeat locum in qualibet parte 
sui, si dominus fuerit presens in civitate Albingane vel districtu; si autem 
non fuerit in civitate Albingane vel districtu, eo requisito ad domum 233. 

[101] De rebus acceptis pro pensione vel conductione. Rubrica a. 
Siquis acceperit, quod licenter accipere possit, res mobiles tantum alicuius 
qui sibi dare debeat pensionem vel conditionem alicuius domus vel ter


——————— 

233 Per la vigna e il vino v. I 33, 103, III 14, 19, 20, 22 e n. rel.; per gli uliveti e l’olio 

v. I 40. 
– 293 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Il titolo del capitolo è in parte riscritto su sbiaditura. 

[102] De expensis factis in clusis communibus refectis. 
Si clusa molendinorum communis fuerit inter aliquos, que aqua superveniente 
vel alia causa destructa fuerit, et aliquis de consortibus noluerit a ipsam 
construere, et expensas fecerit in reedificando et relevando eam, ego laudabo 
quod ipse vel ipsi qui expensas fecerit vel fecerint vel facere voluerit 
vel voluerint in clusa construenda, habeant et percipiant et habere debeant 
solutionem expensarum ab ipsis consortibus pro rata eis contingente, ante 
quam ceteri consortes vel aliquis eorum faciant moli, vel ante quam suum 
molendinum molere permittatur. § Et si ipsi consortes vel uxor eorum vel / 

(c. LXII r.) propinqui admoniti fuerint quod ipsas expensas pro parte sua faciant, 
et noluerint facere, habeant et habere debeant a dictis consortibus du-
plum ipsarum expensarum factarum, et ei solutionem faciam fieri ut predictum 
est, si a me fuerit postulatum; nisi forsam ille qui peteret totam clusam 
suis expensis reficere deberet. Ita quod per aliquam construtionem seu redificationem 
aliquarum clusarum nullum ius dominis molendinorum aquiratur in 
aquis seu aquareciis communis Albingane in preiudicium dicti communis. Et 
quicumque aliquam clusam molendinorum vel aliquam aliam clussam seu 
paraficatam ruperit vel aliquo modo destruxerit, sine voluntate illorum 
quorum fuerit dicta clussa vel paraficata, perdat pro banno pro qualibet vice 
– 294 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b 234. 

a noluerit: così nel testo, per voluerit. b Ita quod per aliquam construtionem - cetero: 
sul margine inferiore. 

[103] Ut cuilibet liceat apprehendere possessionem rei extranee sibi 
obligate per instrumentum. 
Possit licenter quilibet civis Albingane, sine requisitione auctoritatis vel 
decreti magistratus ipsius civitatis, intrare et apprehendere possessionem 
rerum cuiuscumque persone habitantis extra districtum Albingane, sibi obligate 
per publicum instrumentum, quamquam non sit ei licentia concessa, et 
si res ille posite sunt et inveniantur in dicto districtu. 

[104] De non intercedendo pro aliquo extraneo, nec sibi aliquid 
mutuando. 
Si aliqua persona nostre iurisditionis de cetero intercesserit pro aliquo 
extraneo, vel ei mutuo aliquid dederit, magistratus Albingane nullam sibi de 
ipso mutuo vel de dampno quod consecuta esset occasione ipsius intercessionis 
faciat rationem, nisi persona que mutuum dedisset vel intercessisset, si 
hoc aliunde non doceretur, iurare vellet illud mutuum vel intercessionem factum 
vel factam fuisse ante conceptionem huius capituli, vel dictum capitulum 
ignoraret, et ipsa persona esset bone fame et honeste fame. Excepto quod 
si aliquis civis adversus aliquem civem fecit intercessionem vel fecerit pro 

——————— 

234 Per i canali che portavano acqua ai mulini v. anche I 31. 

– 295 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: in duobus parlamentis. 

[105] De extraneo obligato civi Albingane qui alienavit ex rebus sibi 
obligatis. 
Si aliqua persona que habitet extra iurisditionem Albingane sive districtum 
vel etiam intra iurisditionem et districtum occasione alicuius debiti quod 
dare debuerit hinc retro, de quo non sit facta solucio, vel nunc debet aut de 
cetero debebit, alicui civi Albingane obligaverit pigneri bona sua vel res suas 
aut aliqua iura sua, sive iurisditionem aliquarum personarum aut rerum, vel 
aliquid ex rebus sive de bonis suis, et post obligationem ipsam vendiderit 
vel quocumque modo alienaverit aut vendet vel alienabit bona ipsa sive res 
illas aut aliquid ex ipsis, nichilominus magistratus Albingane illa bona et res 
ipsas et etiam res et personas hominum illius debitoris habeat pigneri obligata 
creditori et creditoribus qui sint cives Albingane, in dictis et ex dictis 
bonis et rebus, et etiam in rebus et personis hominum illius debitoris, non 
obstante ipsa venditione vel obligatione aliqua inde facta. 

[106] De extraneo habente possessionem in iurisditione Albingane. 
Siquis extraneus vel persona que non habitet in iurisditione Albingane 
habet vel habuerit terram vel domum aut aliquam possessionem immobilem 
in civitate Albingane vel districtu, non possit aliquis civis Albingane vel aliqua 
persona occasione alicuius debiti, quod recipere debeat ab aliqua persona 
de loco unde esset ille extraneus, vel ab aliquo domino vel communi illius 
loci, aut aliqua occasione, nisi forte pro debito quod ille extraneus cuius res 
esset dare deberet, vel pro quo specialiter obligatus esset, vel pro iure aliquo 
quod haberet specialiter contra ipsum extraneum vel eius bona, terram ipsam 
vel domum sive possessionem petere, nec in solutionem illam per magistratum 
Albingane recipere vel ullatenus impedire. Nec ipse magistratus illam 
insolutum dare possit dicta occasione, nisi ut supra, non obstante aliquo 

– 296 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[107] Ut fiat restitutio illis personis quibus ab aliquibus iudicatum 
fuerit ab eis maleacquisita aliqua habuisse. 
Siquis habuerit de cursu vel robaria, de usura, de furto aut de aliqua 
malatolta, et id quod inde habuerit laxaverit vel dimiserit in sua ultima voluntate, 
et inde lamentacio fuerit coram iudice, magistratus teneatur conquerentem 
qui recipere debuerit de predictis intelligere absque lamentatione et 
pignere banni et contestatione litis, et ei restitui facere illud quod in ultima 
voluntate fuerit ab aliquo laxatum vel dimissum. § Illud idem faciam de eo 
qui de predictis confessus fuerit publico instrumento. § Et hoc capitulum 
tam ad preterita quam futura trahatur. 

[108] De possessione violenter accepta et terminis extirpatis. 
Siquis clam aut palam contra aliquam personam violentam possessionem 
alicuius rei acceperit, aut terminos fixos in aliqua terra de ea evulserit sive 
extirpaverit, condempnetur in soldis C in parlamento vel extra a, quos ab eo 
magistratus post condempnationem teneatur auferre, nisi ex concessa sibi 
licentia aut alia iusta de causa se poterit excusare; et nichilominus reducatur 
in possessionem per magistratum ille qui levatus fuerit de possessione, cognita 
inde veritate summarie, sine pignere banni et libello et litis contestatione. 
§ Et termini qui extirpati fuerint in statum pristinum reponantur, salvo 
semper iure illi qui levaverit aut extirpaverit, siquod habet. Et habeat locum 
hoc capitulum in masculo et femina hinc inde b. 

a in parlamento vel extra: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Et ha-
beat - inde: sul margine esterno. 

– 297 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De tenenda firma venditione super qua facta fuerit manus percussio. 
Si inter contrahentes certum precium intervenerit in aliqua re vendenda, 
de qua facta fuerit manus percussio que dicitur manferuta, aut pro qua 
denarius Dei datus erit 235, ego postquam mihi constiterit ab eo qui pactum 
observare noluerit, sive sit emptor sive venditor, auferam pro banno soldos 
LX ianuinorum, nisi fuerit filius familias aut minor XXV annorum vel femina, 
qui de predictis non teneantur, nisi ipsi vel alter eorum predicta fecerint 
secundum formam et solempnitatem alterius statuti quod est sub rubrica “Ut 
venditio et contractus minoris valeat” 236, et nichilominus tenebor pactum 
facere observari. 

[110] Ut reus, si convictus fuerit ab actore, actori expensas reficere teneatur, 
et econverso. 
Siquis ab aliquo debitum pecierit vel questionem aliquam moverit aliqua 
occasione, et fecerit expensas in ipso debito exigendo vel questione, et reus 
convictus fuerit, teneatur reficere expensas actori arbitrio iudicis. § Et si actor 
succubuerit, teneatur expensas reo restituere arbitrio iudicis, quas reus fecit 
in causa illa incontinenti et sine lamentatione et pignere banni dato, si hoc requisitum 
fuerit a victore. Et non possit a tali taxatione expensarum apellari 
nec nulla dici; salvo si fuerit apelatum a condempnatione expensarum a. § Eo 
sane intellecto, quod si extraneus vel civis pro extraneo moverit aliquam questionem 
seu causam alicui civi, teneatur magistratus in principio cause, quod 
intelligatur statim oblato libello, compellere ipsum extraneum vel eum qui 
nomine ipsius agere voluerit, dare ydoneum fideiussorem de solvendis et restituendis 
expensis factis in causa, si ipse extraneus convictus fuerit. Quod si 
facere noluerit, magistratus non debeat ipsum conquerentem audire. § Et in 
presenti casu civis conventus eandem fideiussionem prestare teneatur. 

a Et non possit a tali - expensarum: sul margine esterno. 

——————— 

235 Il termine manferuta viene interpretato da CALVINI, p. 227 “percuotersi con forza le 
mani per contratto”. Per l’espressione denarius Dei v. ibidem, p. 145 “moneta che si dava in arra 
di un contratto”. 

236 V. II 61. 

– 298 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De forensibus audiendis. 
Ego magistratus Albingane omnibus hominibus foritanis sive extraneis 
coram me conquerentibus de omni re et questione faciam rationem, sive sit 
questio inter foritanos, sive inter cives et foritanos, sive inter foritanos et 
cives questio vertatur, illa lege vel aliqua alia non obstante, / (c. LXIII r.) qua 
cavetur quod actor sequi debeat forum rei. 

[112] Ut sententie et laudes facte contra minores firme sint. 
Sententias latas et laudes factas etiam contra minores, auctoritate tutoris 
vel curatoris electi vel constituti, aut auctoritate tutricis vel curatricis, defensos, 
ratas et firmas habebo, nec minoris etatis occasione eas removebo. 
§ Venditiones quoque et insolutum dationes et permutationes sive cambia 
factas ex iusta causa, auctoritate prestita per magistratum et consilio duorum 
propinquorum minoris vel minorum si habuerit, et si non habuerit duorum 
vicinorum ipsorum minorum qui utiliores iudici videantur, et facta primo 
preconiçatione per civitatem Albingane per tres dies ad minus in qualibet die 
semel, ex rebus minoris vel minorum auctoritate tutoris vel curatoris, tutricis 
vel curatricis eorum, ratas et firmas habebo tamquam si essent legitime eta-
tis, scilicet XXV annorum, et vendidissent et permutassent seu campsissent 
et contraxissent vel rite per eos facta fuissent. § Et licet non inveniatur tutorem 
vel curatorem, tutores vel curatores iurasse, laudes omnes factas et sententias 
latas et alios contractus contra minores, tam in divisionibus et aliis 
contractibus, quam de aliis rebus, si tutor vel curator seu tutrix vel curatrix 
vel tutores vel curatores contineantur in ipsis qui vel que persona ydonea 
videatur, firmas et firmos et inconcussa et inconcussas observare tenebor. / 

Note marginali: in calce al capitolo: Iacobus Scotus civis Albingane, di mano seicentesca. 

– 299 – 


III 



GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[1]De vinteno auferendo LXIIII 

[2]De non accipiendo pignere ab eo qui prestare voluerit 
ydoneam cautionem LXIIII 

[3]De banno eorum qui dicunt malum de Deo, de Virgine et 
de Sanctis LXIIII 

[4]De pena illorum qui dixerint iniuriam advocato LXIIII 

[5]De pena petentium debitum solutum LXIIII 

[6]De pena producentium falsum instrumentum vel falsa 
testimonia LXIIII 

[7]De eo qui sibi nomen mutavit LXIIII 

[8]De igne non portando tempore ventoso LXIIII 

[9]De non ponendo lino vel canneva in aquis circa civitatem 
nec intra confines LXIIII 

[10]De porcis et trogis non nutriendis infra civitatem sive 
barbacanas LXV 

[11]De aqua non proicienda de aliqua domo vel pontili LXV 

[12]De armis non portandis LXV 

[13]Ut a extra civitatem non emantur ova, pulli vel salvaticine LXV 

[14]De non vendendo vinum post campanas LXV 

[15]Ut publica meretrix non hospitetur infra civitatem Albingane LXV 

[16]De bestiis pro exercitu et cavalcata mittendis LXV 

[17]De sepo in die non deliquando LXV 

[18]Ut nemo debeat causari vel advocationem prestare seu 
procuratorem esse contra commune 

LXVI 

[19]Ut camparii non intrent in vineis alienis a festo sancti 
Iohannis usque ad festum sancti Michaelis LXVI 

[20]De uva non vendenda LXVI 

[21]Ut cuilibet et eius nuncio liceat accipere bestiam in eius 
terra vel danno inventam LXVI 

[22]De inventis in alienis dannis et penis eorum LXVI 

– 302 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[24]De reproperante iniuriam LXVII 

[25]De hiis qui de litigatione verborum perveniunt ad factum LXVII 

[26]De gladio extracto vel levato LXVIII 

[27]De eo qui impulit alium irato animo LXVIII 

[28]De meditativo assultu LXVIII 

[29]De homicidio inter aliquos vel aliquas nostre iurisditionis 
facto LXVIII 

[30]De homicidio oculte perpetrato LXVIII 

[31]Ut nullam penam patiatur qui interfecerit rusticum 
extraneum vel aliquem sibi attinentem usque in tercium 
gradum LXVIIII 

[32]Ut cuilibet liceat percutere percussorem extraneum et 
interficere interfectorem LXVIIII 

[33]De furtis LXVIIII 

[34]De incendio, furto et guasto LXVIIII 

[35]Ut condempnatio non fiat de rixa inter propinquos LXXI 

[36]Ut nullam penam paciatur qui causa corrigendi modice 
percusserit LXXI 

[37]Ut percussor extraneus in sanguine capiatur LXXI 

[38]Ut nemo vadat ad domum alicuius cum armis malo modo LXXI 

[39]Ut civis non capiatur personaliter LXXI 

[40]De hiis qui voluntati mee parere recusant LXXI 

[41]Ut non fiat condempnacio nisi post maleficium per dies 
XVI perpetratum LXXI 

[42]De denunciando accusatis ut se defendant LXXII 

[43]De parlamento faciendo LXXII 

[44]De appellatione condempnati ex officio seu extraordinarie LXXII 

[45]De forestatis pro debito LXXIII 

[46]De forestatis pro maleficio LXXIIII 

[47]De nominibus forestatorum ponendis in fine libri 
capitulorum LXXIIII 

[48]De forestatis solummodo propter verba LXXIIII 

[49]De perdicibus et avibus vendendis LXXIIII 

[50]De bobus non iungendis in die dominico LXXIIII 

[51]De pancis animalium non aperiendis in macello LXXV / 

(c. LXIII a, r.) 

– 303 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
cive transitum faciente per terram alicuius civis 
iurisditionem hominum habentis, dampnum aliquod 
paciente LXXV 
[53]Ut barberii non radant in diebus dominicis LXXV 
[54]Ut cuilibet liceat accipere latronem qui sibi furtum fecerit LXXV 
[55]De medicis LXXV 
[56]De non puniendo aliquem ultra id quod in capitulis 
continetur LXXV 
[57]Ut magistratus non possit punire aliquem facientem 
dampnum in terra alicuius clerici vel regularis, qui se a 
penis capitulorum voluerit privilegio excusare LXXV 
[58]De pena vendentium ficus virides, que tenentur ad 
partem LXXV 
[59]De puniendo civem qui fecerit homicidium seu aliam 
offensionem in civem extra districtum Albingane LXXVI 
[60]De inquirendis maleficiis LXXVI 
[61]Ut nemo qui det pecuniam ad usuram publice, possit 
accipere pro libra ultra denarios V quolibet mense LXXVI 
[62]Ut nemo se opponere debeat contra commune LXXVI 
[63]De non coquendo panem in festis LXXVI 
[64]De pena portantium ligna domestica LXXVI 
[65]De piscibus in ripa Albingane non emendis LXXVI 
[66]Ut cuilibet liceat personaliter accipere servitorem vel 
pedissecam inventos in suis dampnis LXXVI 
[67]Debeat unusquisque claudere terram suam et exitum 
vicinalem LXXVII 
[68]Licenter et impune auferat illi qui transitum fecerit per 
terram alienam id quod portat ille cuius fuerit terra LXXVII 

[69]De turpitudine sive brutura non facienda circa 
paramurum, sive in carrubiis civitatis LXXVII 
[70]Ut aliqua via vel exitus de communi vendi non possit 
neque claudi LXXVII 
[71]De non tenendo bancum ante domum suam ampliorem 
palmis tribus LXXVII 
[72]Ut omnes accuse de dampnis et guastis semel in 
ebdomada scribi debeant LXXVII 
– 304 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[74]Ut nulla revenderolia fructuum filare debeat in platea LXXVIII 

[75]De dando exemplo accusationum et testium LXXVIII 

[76]Ut porci et troie de grege non possint venire infra 
confines versus Albinganam LXXVIII 

[77]De portanda bandera in lignis Albingane LXXVIII 

[78]De capris non nutriendis LXXVIII 

[79]De non tenendis lignis per civitatem LXXVIII 

[80]De non intrando domos que sunt ad clausos LXXVIII 

[81]Ut nullus auferat aquam molendino LXXVIII 

[82]De non dando here communis LXXVIII 

[83]Ut nemo lancet cum balista per civitatem LXXVIIII 

[84]De non tenenda aperta butea in diebus festivis LXXVIIII 

[85]De loerio equitaturarum accipiendo LXXVIIII 

[86]De non impediendo quominus maleficia puniantur LXXX 

[87]De banniendis pratis LXXX 

[88]De non lançando de aliqua domo vel turri aliquam rem 
nocivam LXXX 


[89]De compellendis illis qui habent banderas stare ad 
vexillum communis LXXX 


[90]De faciendo minam LXXXI 

[91]De venditione gabellarum LXXXI 

[92]De gabella canne LXXXI 

[93]De gabella cantarii LXXXI 

[94]De gabella casei LXXXII 

[95]De gabella victualium LXXXII 

[96]De gabella ripe, arborum et antennarum LXXXII 

[97]De gabella olei et mellis LXXXII 

[98]De gabella panis LXXXIII/ 

(c. LXIII a, v.) 

[99]De gabella bestiarum LXXXIII 

[100]De gabella carnium LXXXIII 

[101]De gabella fustaneorum LXXXIII 

[102]De gabella piscium LXXXIII 

[103]De gabella mirti LXXXIII 

– 305 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[105]De removenda fraude gabellarum LXXXIIII 

[106]De capitulis firmis tenendis LXXXIIII 

[107]Ut scribe et clavigeri faciant pervenire capitula ad 
noticiam potestatis LXXXIIII 

[108]Ut capitula intelligantur salvis conventionibus de quibus 
est instrumentum LXXXIIII 

[109]Ut capitula ad preterita non trahantur LXXXV 

[110]Ut capitula intelligantur sicut littera iacet LXXXV 

[111]De corrigendis capitulis LXXXV 

[112]De contrarietate capitulorum LXXXV 

a Segue, in sopralinea e depennato: pulli et ova. 

– 306 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
LXIIII r.) Incipit tercia pars, que continet capitula per que irrogatur 
pena, et de maleficiis et de aliis circa ea, et de gabellis iuxta finem. 
[1] De vinteno auferendo. 
Siquis ostenderit iudici seu magistratui condempnationem aliquam 
factam in confessum a de aliqua certa quantitate, et potestas vel iudex aut 
consul sive alius pro eo legerit illam condempnationem voluntate conquerentis, 
et terminus faciende solutionis de ipsa condempnatione advenerit et dictam 
condempnationem non solverit b, potestas vel iudex aut consul teneatur 
ab eo contra quem ipsa condempnatio fuerit auferre vintenum, si denunciatum 
fuerit magistratui a conquerente quod auferat ei vintenum, cuius vinteni 
medietas sit communis, et alia medietas creditoris c; et non aliter vintenum 
auferre debeat, nisi iuste se defenderit, condempnatus vel paratus sit defendere 
secundum formam iuris et capitulorum. 

a factam in confessum: sul margine esterno. b et dictam - solverit: sul margine esterno. 
c cuius vinteni - creditoris: sul margine esterno. 

[2] De non accipiendo pignere ab eo qui prestare voluerit ydoneam 
caucionem. 
Non possit nec debeat magistratus Albingane ab aliquo nostre iurisditionis 
petere vel accipere pignus aliqua occasione, si ille qui appellatus fuerit 
dabit vel dederit ydoneas cautiones de observandis eius preceptis, nisi post 
condempnationem in publico parlamento factam, salvis semper hiis que capitulo 
“De officiariis stanciarum” continentur a 237. 

a salvis - continentur: sul margine esterno. 

——————— 

237 V. I 25. 

– 307 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De banno eorum qui dicunt malum de Deo, de Virgine et de Sanctis. 
Nemo dicat malum de Deo vel de Virgine vel de Sanctis, et qui contrafecerit 
perdat bannum quociens contrafecerit soldorum V, cuius banni medietas 
sit communis et altera medietas accusantis; et si solvere non poterit 
illud bannum, proiciatur in aqua pontis Cente. Et super hoc teneatur magi-
stratus ponere custodes privatos quos ei videbitur. 

Note marginali: custodes privati. 

[4] De pena illorum qui dixerint iniuriam advocato. 
Siquis iniuriam dixerit advocato causanti coram iudice vel consule, vel 
scriba seu scribis communis, existentibus iudice vel consule in curia, sive 
iudice et consule, condempnetur in soldis LX. § Et advocatus qui dixerit alicui 
causamti a iniuriam coram predictis, condempnetur in soldis LX, salvis 
penis aliorum capitulorum. 

a causamti: così nel testo. 

[5] De pena petentium debitum solutum. 
Siqua persona pecierit debitum de quo sibi vel alteri pro eo eius voluntate 
sit solutum, et de solutione probetur per instrumentum debiti incisum 
vel cassatum, vel per libellum condempnationis incisum vel instrumentum 
finis, aut per confessionem creditoris vel etiam per testes, duplum quantitatis 
petite solvat sine eo quod non fiat aliqua condempnatio a, medietas sit 
communis et alia medietas debitoris. 

a solvat - condempnatio: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[6] De pena producentium falsum instrumentum, vel falsa testimonia. 
Siquis actor vel reus maior annis XVI agendo vel excipiendo ante me 
produxerit instrumentum et usus fuerit eo, et mihi fuerit falsum probatum, 

– 308 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a vel fixum per linguam faciam eam 
partem lingue que a fixura versus summitatem fuerit extra os manere, et ita 
manente lingua cum ipso ferro vel acu faciam personam illam per civitatem 
Albingane fustigari, et ea fustigata faciam ei abscidi eam partem lingue que 
fuerit a fixura versus summitatem, ita quod incidatur lingua, ut acus seu 
ferrum retineat linguam incisam, ita quod rocii et circumstantes possint videre 
eam incisam predicto modo. § Similiter per omnia vindictam faciam in 
persona quam rationabiliter cognoscam falsos testes inquirere et instruere 
ad falsum testimonium reddendum, et insuper ipsum infamabo et forestabo. 
§ Et hoc capitulum legatur in duobus parlamentis. 

Note marginali: sul margine esterno: in duobus parlamentis. 

a fixam è corretto in fixa. 

[7] De eo qui sibi nomen mutavit. 
Siquis vel siqua cartam falsam vel publicum instrumentum falsum fecerit 
vel fieri fecerit, dicendo se alium vel aliam quod in rei veritate non fuerit, 
ponendo sibi aliud nomen quam non sit ei usitatum quod non habeat, ego 
ipsum vel ipsam in duplum quantitatis quam in ipso instrumento positum 
fuerit condempnabo, et id capere et habere communi studebo de mobili si 
potero vel de immobili, et medietatem dabo illi contra quem factum fuerit 

– 309 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: in parlamento. 

[8] De igne non portando tempore ventoso. 
Quecumque persona inventa fuerit tempore ventoso portare ignem per 
civitatem Albingane, nisi in laterna vel aliquo vase, ita quod ipse ignis vagari 
non possit, solvat pro qualibet vice soldos V pro banno, cuius medietas sit 
communis et alia medietas accusantis. § Et quolibet tempore ventoso quo de 
igne videretur timendum, de nocte teneantur ire duo ex executoribus, videlicet 
preconiçator et unus de aliis, per totam noctem per civitatem Albingane 
quousque ventus duraverit; et custodes nocturni teneantur similiter ire pro 
ipso igne custodiendo, preconiçante cridante prout consuetum est fieri, quod 
quilibet custodiat ignem. § Preterea magistratus Albingane teneatur eligere 
unum hominem de quolibet quarterio, qui ad hoc conveniens videatur, et excusentur 
ipsi homines ab omnibus angariis et perangariis, exercitu et cavalcata, 
nisi a collectis. Qui homines, videlicet unus per quarterium, teneantur 
speciali sacramento quolibet tempore ventoso quo timendum videretur de 
igne, ire aut stare per totam noctem extra domos suas per civitatem Albingane, 
quousque durabit ventus, custodiendo ignem; et potestas teneatur compellere 
predictos IIIIor homines et rocios. 

[9] De non ponendo lino vel cannava in aquis circa civitatem nec intra 
confines. 
Nulla persona de cetero ponat vel ponere debeat linum vel cannevam 
in aqua Arocie, ab angulo superiori terre Bertole Maçarelli que fuit Rubei 
de Finario in sursum, usque ad clusam molendinorum hospitalis et communis, 
sed a dicto angulo inferius sic. § Nec possit nec debeat aliqua persona 
ponere linum vel cannevam a manicis Alavenne superius per illa fossata que 
discurrunt in Alavennam sive Varaonum, usque ad molendinum Roberti 
Cepulle, sed ab inde in iusum sic; nec ab Alavenna citra versus civitatem, 
nec a domo de fuce Bocherii de Bocheriis versus civitatem in aliqua aqua. 

– 310 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
238. 

[10] De porcis et trois non nutriendis infra civitatem sive barbacanas. 
Non possit nec debeat aliqua persona / (c. LXV r.) in civitate Albingane 
nec in suburbiis seu intra barbacanas, nutrire vel nutriri facere porcos vel 
troias qui vel que vadant per civitatis vicos seu per arenam maris circa castrum 
seu infra barbacanas 239; et quociens contrafactum fuerit, auferatur a 
nutriente pro banno pro qualibet vice denarios XII; exceptis duobus porcis 
beati Antonii, qui licenter possint ire et stare 240. § Et super hoc ponantur 
quatuor custodes, scilicet de quolibet quarterio unus, qui iurent legaliter 
accusare, cuius banni medietas sit communis et altera custodis; et credatur 
de accusa custodi, nisi iustam fecerit defensionem, arbitrio magistratus. § Et 
rocii communis teneantur accusare predicta, non obstante aliquo capitulo, 
sub iuramento suo, et habeant medietatem bannorum a. 

Note marginali: sul margine esterno: IIIIor custodes. 

a Et rocii - bannorum: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[11] De aqua non proicienda de aliqua domo vel pontili. 
Siquis vel siqua de aliqua domo vel pontili aquam proiecerit vel bruturam, 
aut proiecta fuerit de ea vel eo, ille vel illa qui stat in ipsa domo perdat 

——————— 

238 Questo capitolo testimonia l’esistenza di coltivazioni di lino e canapa nella piana nel 
secolo XIII; è probabile però che l’incremento della coltura della canapa sia avvenuta successivamente, 
in seguito al progressivo impaludamento della piana tra Quattro e Cinquecento. Per il 
lino e la canapa, risulta essersi praticato in Albenga il ciclo completo di produzione, dalla coltivazione 
alla tessitura (v. I 45, 46). Il testo del capitolo fornisce inoltre notizie utili per la topografia 
dei corsi d’acqua, l’Arroscia, l’Aravenna sive Varaonum ed il beudum molandini (v. anche I 
31, 109, 111 e n. rel.); non è ben chiaro il significato dell’espressione a manicis Alavenne, forse 
riferita a diramazioni del piccolo corso d’acqua. 

239 Per la barbacana v. n. 45; per il castrum v. n. 120. Il testo sembra confermare come 
ancora alla fine del XIII secolo la spiaggia fosse vicina al castrum e quindi alla città. 

240 Il riferimento è ai religiosi della regola di Sant’Antonio di Vienne: v. COSTA RESTAGNO, 
pp. 75-77; v. anche I 143; III 76. 

– 311 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
241. 

Note marginali: sul margine esterno: preconiçetur quolibet mense; disegno di tromba. 

[12] De armis non portandis. 
Nemo portet arma, ex quibus percutere possit, per civitatem Albingane, 
preter cultellum concessum ex forma capituli cuius rubrica est “De non prohibendo 
tenere cultellum ad latus” 242, nisi manulevaverit ea; et qui contrafecerit 
amittat pro banno in die soldos XX, et in sero vel nocte soldos LX, 
cuius banni medietas sit communis et altera medietas accusantis; nisi forte 
cum portaverit ea eundo ad clausos, et inde veniendo, vel alio extra civitatem, 
vel nisi aliam iustam fecerit defensionem arbitrio magistratus. § Et potestas 
teneatur de quolibet qui velit ea manulevare accipere manulevationes 
ipsorum, qui iustam causam habeant ea portandi arbitrio magistratus a, et 
ydoneas cautiones de non offendendo aliquam personam cum armis, nisi in 
defensione sua vel suorum vel qui cum eo essent. Et cautione inde recepta, 
possit postea portare arma. § Et quilibet extraneus teneatur teneatur b ex 
dicto capitulo sicut cives Albingane. § Et quilibet hospitator vel quelibet alia 
persona ad cuius domum aliquis extraneus hospitaretur, vel eorum nuncii, teneatur 
et teneantur dicere extraneis qui hospitabuntur in domo sua, quod 
non portent arma ex quibus percutere possint. § Et si hospitator vel ille in 
domo cuius extraneus hospitatus fuerit non dixerit ut supra, et arma postea 
portaverint, teneantur bannum solvere supradictum. § Postquam vero per 
hospitatorem vel aliam personam in cuius domo extraneus hospitabitur, dictum 
fuerit ipsi extraneo quod arma portare non debeat ut supra, et nichilominus 
arma portaverit, teneantur predicti ipsum extraneum de predictis magistratui 
accusare, sub pena predicta c. § Et teneatur potestas ponere octo 
custodes, qui debeant accusare omnes contrafacientes, cuius banni predicti 

——————— 

241 È qui citata la suddivisione dei cittadini in fuochi maiores, mediani, minores; suddivisione 
che non sappiamo se fosse riferita al censo al numero dei componenti il nucleo familiare: 

v. I 8 e n. 26. 
242 V. I 141. 
– 312 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: disegno di mano; VIII custodes; synd.; quolibet mense. 

a Qui iustam - magistratus: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Teneatur 
teneatur: così nel testo. c Postquam - predicta: al brano corrisponde, sul margine ester-
no: de novo. 

[13] Ut extra civitatem non emantur ova, pulli vel salvaticine. / (c. LXV v.) 
In sabbato vel alio die non debeat exire aliqua persona extra civitatem 
Albingane pro emendo gallinas, capones vel pullos aut ova vel aliquas salvaticinas, 
nec predicta emere nisi intra civitatem. Nec aliquis possit emere ova 
extra civitatem nec in civitate, causa revendendi extra civitatem Albingane 
nec in civitate, ultra denariatas XII qualibet ebdomada. § Et teneatur potestas 
facere iurare barcarolios et ducentes barcas per Riperiam, quod non 
ement ova in civitate Albingane vel extra, causa portandi extra civitatem Albingane. 
§ Nec aliqua persona possit emere vel tenere perdices, sterlas, turlos, 
columbos vel alias aves exceptis domesticis in civitate Albingane causa revendendi; 
et siqua contrafecerit, amittat pro banno soldos V, et insuper 
perdat illas perdices et aves. § Et aliqua persona non possit emere intra 
civitatem fenum vel herbam causa revendendi publice in platea, sub pena 
soldorum V, medietas quorum bannorum sit communis et alia accusantis. 

Note marginali: sul margine esterno: iurent barcarolii. 

[14] De non vendendo vinum post campanas. 
Non vendat aliquis vinum post campanas alicui portatori, nisi forsan 
hospitatus fuerit bibitor in taberna; et qui vendiderit perdat soldos V et bi


– 313 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. § Ad portandum tamen extra vinum 
vendere possit licenter sine pena. 

Note marginali: sul margine esterno: disegno di dadi. 

a Nec - ludum: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[15] Ut publica meretrix non hospitetur infra civitatem Albingane. 
Publica meretrix non possit nec debeat hospitari intra civitatem, et qui 
sciens hospicium dederit alicui illarum, solvat pro qualibet vice soldos V communi, 
si inde fuerit accusatus. § Et non possit balneare vel esse in balneo, nisi 
in die lune, et custos balnei, si contrafiat, solvat pro qualibet meretrice et qualibet 
vice soldos V. § Et custos balnei teneatur de predictis, iuramento ab eo corporaliter 
prestito. Nec aliqua publica meretrix stare debeat in Malo Burgheto 
nec illic hospitari nec intra duas barbacanas, nisi tempore nundinarum a 243. 

a Et custos - nundinarum: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[16] De bestiis pro exercitu et cavalcata mittendis. 
Si denunciatum fuerit per nuncium communis vel officialem communis 
vel alium loco eius alicui de Albingana vel districtu habenti asinum vel asinam 
sive aliam bestiam que faxem seu pondus portet, quod eum vel eam ducat 
Albinganam causa mittendi vel eundi in aliquem exercitum vel cavalcatam, ad 
portandum arma vel victualia seu raubam, vel quod eam mittat in ipsum exercitum 
vel cavalcatam seu causa alicuius operis faciendi pro communi, et non 
duxerit seu non miserit eam, magistratus possit illum vel illam condempnare 
in soldis III quociens contrafecerit, et non ultra. § Et illi qui duci fecerunt bestiam 
in exercitum vel cavalcatam pascant asinarium et asinam sive bestiam. 

——————— 

243 Per le meretrici, il balneum e il Malborghetto, che era l’unico sobborgo esterno alle mura, 
v. COSTA RESTAGNO, pp. 70-72, 172; v. anche il cap. III 17. La prostituzione non fu istituzionalizzata 
fino al ’400: ACCAME, Statuti 1413. Il caso di Albenga concorda del resto con la 
situazione generale: v. MAZZI. 

– 314 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 244. 

a Et non intelligatur - furnos: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[17] De sepo in die non deliquando. 
Nulla persona deliquare vel deliquari facere debeat sepum pro faciendis 
candelis vel aliquo opere in civitate Albingane vel Maloburgheto aut infra 
barbacanas de die usque ad ultimam campanam, nisi pro necessitate alicuius 
ligni navigabilis; et qui contrafecerit pro qualibet vice solvat soldos II, et 
credatur cuilibet accusatori super hoc, qui sit bone fame sub sacramento 
compagne, et habeat ipse accusator inde medietatem banni; et in alumine 
canis non miscendo, et in fece de die nec de nocte comburendo a 245. 

a et in alumine - comburendo: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[18] Ut nemo debeat causari vel advocationem prestare seu procurator 
esse contra commune. / (c. LXVI r.) 
Nullus civis Albingane possit vel debeat causari vel advocationem pre-
stare contra commune dicte civitatis sub pena librarum XXV ianuinorum, 
excepto pro se et parentibus, liberis, fratribus, sororibus et filiis fratrum et 
sororum; et in appellationibus que pro tempore fierent in ipsa civitate a 
condempnationibus et gravaminibus factis et illatis contra aliquem per magistratum 
dicte civitatis, et excepto si commune vellet petere seu agere 
contra aliquem civem, in quibus casibus quilibet consulere et advocare possit. 
§ Eodem modo puniatur quilibet civis qui procurationem aliquam susceperit 
et exercuerit contra commune. 

Note marginali: sul margine superiore: exempletur. 

——————— 

244 Per le norme relative all’esercito comunale v. I 2, 4, 85, 113, 228 e n. rel. 

245 Le espressioni alumen canis e fece risultano di difficile comprensione, a parte l’ovvio 
riferimento ad un tipo di allume. Per il Malborghetto, v. sopra III 15. 

– 315 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut camparii non intrent in vineas alienas a festo sancti Iohannis 
usque ad festum sancti Michaelis. 
Si camparius intraverit vineam alicuius a festo sancti Iohannis de iunio 
usque ad vindemias, vel aliquod dampnum fecerit in terris civium Albingane, 
solvat pro banno qualibet vice soldos X de die, et de nocte soldos XL. 
§ Consimili modo puniantur decimarii et eorum nuncii, qui vadunt ad alienas 
blavas pro accipienda sua decima, si eam acceperint absente domino cuius 
erit blava vel nuncio eius ad hoc specialiter constituto 246. 

[20] De uva non vendenda. 
Quecumque persona inventa fuerit vendere uvas in civitate Albingane 
vel eius territorio, nisi ostenderit unde eas habuerit iuste, solvat pro qualibet 
vice soldos V pro banno. § Et nulla persona possit portare uvam vel olivas 
de nocte, sive de suis vel alienis, sub pena soldorum XX, nisi tempore vindemiarum 
et post vindemias; et si portaverit vel vendet de die, teneatur magi-
stratus inquirere unde eas iuste habuerit; et si accusatus non docuerit unde 
eas iuste habuerit, condempnetur in soldis X. § Si vero aliqua persona revenditrix 
emerit uvas ante vindemias a non domino, amittat pro banno quociens 
emerit soldos V. § Si autem scienter emerit uvam a fure vel a persona aliqua 
que non habeat vites seu uvam, et inventum fuerit ipsam uvam esse subreptam, 
puniatur secundum formam capituli “De furtis” 247. 

[21] Ut cuilibet et eius nuncio liceat accipere bestiam in eius terra vel 
dampno inventam. 
Si aliqua persona aliquam bestiam vel bestias in terra sua vel quam teneat, 
seu in dampno suo, vel eius nuncius invenerit, possit unam vel plures 

——————— 

246 Per i camparii v. I 34, 36, 37 e III 22. Per la regolamentazione delle vendemmie v. I 
103 e III 20, 22; risulta invece isolata la citazione dei decimarii che si recavano a riscuotere le 
decime in natura direttamente nei campi; nel cap. III 122 sono esaminate le incombenze dei 
collectores decimarum: non sappiamo se le due figure coincidessero. 

247 V. III 33. Le norme sul raccolto e la vendita dell’uva rientrano, più che nelle misure 
riguardanti il vino e la vinificazione (v. I 33, 103, III 14, 19, 22), nelle normali misure di prevenzione 
dei furti campestri. 

– 316 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a, sicut determinatum est in capitulis de dannis 
impositis super bestiis; de quo dampno et banno b nichil habeat commune, 
sed totum sit illius cuius terra vel dampnum fuerit, et eam vel eas sibi liceat 
vendere intra duos dies postquam eam acceperit, et facere ex eis quicquid 
voluerit. Et si satisfactum fuerit, teneatur bestiam vel bestias restituere 
sub pena soldorum C. § Et qui prohibuerit vel abstulerit bestiam vel bestias 
ipsas accipere, inventam vel inventas ut dictum est, perdat soldos centum 
pro banno. § Et credatur suo sacramento de inventione, prohibitione et 
ablatione, si iudici apparebit, ille cui bestia prohibita vel ablata fuerit, si fuerit 
homo bone et honeste fame. § Et potestas teneatur facere restitui ablatum 
illi cui ablatum fuit cum dampno. 

a et de banno: alle parole corrisponde, sul margine esterno: de novo. b et banno: alle 
parole corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[22] De inventis in alienis dampnis et penis eorum. 
Siquis vel siqua inventus vel inventa fuerit in vineis alienis a kalendis 
marcii usque ad festum sancti Iohannis de iunio, in die condempnetur et sol-
vat pro banno soldos X, et in nocte soldos XX. Et a dicto festo, quousque 
vinea fuerit tota vindemiata, sit bannum de die soldorum XX et de nocte soldorum 
LX. § Et ab eo tempore quo vinea tota vindemiata fuerit usque ad kalendas 
marcii sit bannum soldorum V; et insuper resti/tuat (c. LXVI v.) semper 
dampnum; § cuius banni medietas sit communis et altera medietas illius 
cuius vinea fuerit, si per eum vel eam vel eius nuncium fuerit accusatus. Et 
de accusatione sive de hoc ille cuius vinea fuerit, vel eius nuncius vel qui eum 
vel eam invenerit, credatur suo sacramento, si iudici apparebit, si non poterit 
probare ipsum intrasse per testes. § Quod autem dictum est de vineis, intelligatur 
dictum esse in ortis, blavis, leguminibus et mellea similiter, et ad ficus 
et alienas olivas colligendas per totum annum, et insuper restituat semper 
dampnum. § Salvo quod si inveniretur aliquis comedere ficus in aliena terra 
non ponendo in vase vel in gremio, tunc perdat pro banno soldos V tantum. 
§ Secans herbam in prato vel pratis alienis componat post condempnationem 

– 317 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a arborem fructiferam ad calciam in clausis alienis, vel 
maiorem partem ramorum, sive vitem sive aliam arborem fructiferam, condempnetur 
in soldis LX de die, et in soldis centum de nocte. Et si fuerit arbor 
citroni vel limoni, solvat extirpator vel incidens seu evellens de die soldos C 
et de nocte libras X, et de quolibet pomo quod portaverit de dictis arboribus, 
de die denarios VI et de nocte soldum I b. § Et qui inciderit aliquem ramum 
alicuius arboris fructifere, de die condempnetur in soldis X et de nocte 
in soldis XX. § Et de alia arbore et fraschis condempnetur de die in soldis 
V et de nocte in soldis X. § De lignis seu palmitibus putatis a vite, similiter 
condempnetur ut de fraschis. § De sepibus autem, clusis, palaficatis et topiis 
condempnetur de die in soldis XX et de nocte in soldis XL, et dividatur bannum 
et credatur ut dictum est de vineis. § Et si non poterit solvere dictum 
bannum, fustigetur per terram et forestetur de civitate et districtu per totum 
tempus potestatis qui tunc fuerit. § Pro ovibus et pecudibus in aliena blava, 
mellea, leguminibus, herba, ortis vel vineis aut ficubus seu alio agreto fiat 
condempnatio denariorum trium pro qualibet de die, et de nocte denariorum 
XII in quacumque quantitate fuerint bestie; exceptis inde agnis et edis lactantibus 
sive titantibus; et de capris sit bannum de die denariorum VI et de 
nocte soldorum II pro qualibet; et credatur et restituatur ut dictum est. § Pro 
asino uno quoque sit bannum soldi I. § Pro quolibet porco sit bannum soldorum 
II, et de mense augusti et septembris in vineis habentibus uvas soldorum 

V. § De pari uno boum domatorum vel non domatorum, iumentorum, runcinorum 
vel mularum in aliena herba vel prato sit bannum soldorum III de die 
et in nocte soldorum X. §In blava vero, mellea, leguminibus, vel alio agreto 
sit bannum de die soldorum V et de nocte soldorum XX pro uno quoque pari. 
– 318 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 319 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
c 248. 

Note marginali: a c. LXVI v., sul margine esterno: in cartis LXXVII capitulum de eo qui facit 
transitum per alienam terram, di mano posteriore. 

a vel evellens seu decerpens: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Et si 
fuerit - soldum unum: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. c Et ubicumque facientis: 
al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[23] De litigatione verborum 
Si inter aliquos ad meam iurisditionem pertinentes verborum altercacio 
extiterit, unde non fiant nisi verba, ego nullam vindictam inde faciam nec 
condempnationem, si exinde infra dies XVI fuerint concordati. § Et si exinde 
infra dictum tempus non fuerint concordati, auferam actori soldos LX arbitrio 
potestatis. § Si vero coram potestate vel iudice vel abbate fuerit inter aliquos 
altercacio verborum, auferam actori verborum seu dicenti iniuriam 
soldos C, nisi fuerint concordati infra predictum tempus, in quo casu, si concordati 
fuerint, auferam ei tantum soldos XX. § Et / (c. LXVII v.) si in exercitu 
verborum altercacio fuerit, sive presente magistratu vel non, inter nobiles sive 
inter nobilem et medianum, auferam actori verborum vel dicenti iniuriam 

——————— 

248 Il complesso capitolo prende in esame in modo specifico e dettagliato ogni tipo di 
furto o danneggiamento alle proprietà agrarie e alle loro colti vazioni e relativi frutti (v. anche 
III 58, 64, 72). Per i campari v. sopra la n. III 10. Per il territorio del comune in cui hanno vigore 
queste norme e i confini comunali v. n. I 8. Ai fini della conoscenza di coltivazioni e prodotti 
agricoli è particolarmente utile la citazione degli alberi e dei relativi frutti: sono infatti elencati 
gli arbores fructifere evidentemente più diffusi nel territorio del comune: susini, ciliegi, peri, meli; 
per “citroni” o limoni, oltre la pena pecuniaria elevata per ogni albero danneggiato è prevista 
anche una multa che va da sei denari a un soldo per ogni pomo rubato. Per il commercio degli 
agrumi in Riviera v. MUSSA. Il capitolo III 95 elenca, oltre questi tipi di frutta, anche pesche, 
nespole, sorbe, mandorle e nocciole verdi. 

– 320 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a, nisi 
fuerint concordes infra dictum tempus, in quo casu auferam ei soldos XL 
arbitrio magistratus. § Et hoc capitulum legatur in parlamento. 

a auferam - tantum: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[24] De reproperante iniuriam. 
Siqua iniuria reproperata sive secundum vulgare proiecta fuerit in 
oculos, que retro facta sibi vel alicui de propinquis suis sit usque in tercium 
gradum, de quo sit facta pax vel concordium aut non, auferam reproperanti 
pro qualibet vice libras X. 

[25] De hiis qui de litigatione verborum perveniunt ad factum. 
Si aliqua persona nostre iurisditionis cum alio vel aliis ad verborum litigationem 
pervenerit, in qua aliquis eorum manu vel pede percusserit vel ad 
capillos acceperit, post condempnationem auferam ferienti vel accipienti, si 
percusserit vel acceperit nobilem libras X ianuinorum. § Idem si nobilis percusserit 
vel acceperit aliam personam non nobilem. § Et si in altercatione 
verborum aliqua persona que non sit nobilis percusserit vel acceperit aliam 
personam non nobilem in forma predicta, post condempnationem auferam 
ei libras V. § Si autem in altercatione verborum aliqua persona baculo, macia, 
ferro, lapide seu alio gladio vel aliqua re de qua percuti possit, et percusserit 
nobilem sibi faciendo sanguinem, vel os seu carnem fregerit seu membrum 
aliquod, post condempnationem auferam ei libras XX pro banno. Et si non 
fecerit sanguinem aut non fregerit os seu carnem sive membrum aliquod, 
libras X. § Idem observabo si nobilis percusserit in forma predicta aliquam 
personam non nobilem. § Et si in altercatione verborum aliquis qui non sit 
nobilis percusserit aliquam personam non nobilem in forma predicta, faciendo 
sanguinem, vel sibi os, carnem seu membrum aliquod fregerit, auferam 
ei post condempnationem libras X. Et si non sanguinem, aut si non fregerit 
sibi os, carnem vel membrum, libras V. § Si vero pro aliquo ictu seu percussione 
aliquis amiserit nasum, oculum vel aliud membrum, possit et debeat 
condempnari feriens, si fuerit nobilis, in libris L. Idem fiat si aliquis non 

– 321 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
249. § Quod si valens banni ut dictum est non invenero ipsi forestabo 
ipsum, nec eum restituam nisi prius solutionem condempnationis 
communi fecerit, nisi tamen probaverit se hoc fecisse in defensione sua vel 
socii sui, vel qui secum aut in eius compagna esset. § Et semper intelligatur 
si persona in qua facta fuerit percussio fuerit talis, unde hec vindicta non 
conveniat, possim eam moderare / (c. LXVIII r.) sicut mihi videbitur. § Et hoc 
capitulum legi faciam in primo vel secundo parlamento, et locum habeat 
inter homines nostre iurisditionis. 

Note marginali: a c. LXVIII r., sul margine esterno: in primo vel secundo parlamento, di 
mano diversa. 

[26] De gladio extracto vel levato. 
Siquis extraxerit vel levaverit gladium solummodo in iurisditione nostra 
contra aliquem vel aliquam in rixa, quamvis cum eo ictum non fecerit vel 
proiecerit, condempnetur in soldis LX. § Et si ictum cum gladio vel aliqua re 
ex qua noceri possit in arbitrio iudicis a, proiecerit licet non percusserit, 
perdat pro banno soldos C. § Et si fuerit coram potestate vel iudice vel abba


——————— 

249 Il termine fradesca o fratresca indica la parte di eredità paterna che toccava a uno dei figli 
(NIERMEYER, p. 453). Per le classi dei nobili e mediani v. I 17 e n. rel.; v. anche oltre III 27, 28. 

– 322 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a vel aliqua re - iudicis: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[27] De eo qui impulit alium irato animo. 
Siquis impulerit irato animo nobilem ita quod cadat in terram, auferam 
ei libras V, et si non cadat soldos LX. § Idem observabo si nobilis impulerit 
in forma predicta aliquem non nobilem. § Si vero non nobilis impulerit in 
forma predicta aliquem non nobilem, ita quod cadat in terram, tollam ei sol-
dos LX et si non cadat soldos XL, nisi hoc fecerit in sua defensione vel qui 
secum aut in eius compagna esset, in quo casu nil auferre possim. § Et si persona 
esset unde talis vindicta non conveniret, fieri possit moderacio arbitrio 
potestatis. § Et hoc sane intellecto in qualibet parte huius capituli, nisi infra 
dies XV fuerint concordati, in quo casu auferam impellenti terciam partem 
quantitatis exposite, nec valeam plus auferre. 

[28] De meditativo assultu. 
Si aliqua persona infra nostram iurisditionem ulterius fecerit meditativum 
assultum in aliquam personam nobilem iurisditionis Albingane, in quo 
assultu faciat vulnus, ferutam vel ictus, baculo, macia, lapide, ferro vel aliquo 
alio gladio vel aliqua re ex qua percuti possit, ego auferam ei qui assultum 
fecerit, si percusserit faciendo sanguinem, vel si os seu aliquod membrum sibi 
fregerit, libras centum ianuinorum tantum. Et si percusserit sine sanguine, 
aut os seu membrum aliquod non fregerit, auferam ei libras L ianuinorum 
tantum. § Idem observabo si nobilis assultum fecerit et percusserit in forma 
predicta aliquem non nobilem. § Et si aliqua persona que non sit nobilis meditativum 
assultum fecerit in aliquam personam que non sit nobilis, in quo 
assultu faciat vulnus, ferutam vel ictus, macia, baculo, lapide, ferro vel aliquo 
alio gladio vel aliqua re ex qua percuti possit, auferam ei qui assultum fecerit, 
si percusserit faciendo sanguinem vel os sive carnem seu membrum aliquod 

– 323 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
250. §Quod si valens 
banni ut dictum est non invenero ei, ipsum forestabo, nec eum restituam, 
nisi prius solutionem condempnationis communi fecerit, nisi tamen 
probaverit se hoc fecisse in defensione sua, vel alicuius qui secum aut in eius 
compagna esset. § Et hoc intelligatur et habeatur expressim dictum in omni 
parte et articulo huius capituli, nisi fecerit in sua vel alicuius, qui secum aut 
in eius compagna esset, defensione: in quo casu nulla vindicta fieri possit. 

——————— 

250 V sopra n. 13. 

– 324 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a vel percucienti in forma proxime 
predicta terciam partem, nisi fuerit talis persona in qua talis vindicta non 
conveniat, et tunc potestas possit moderare suo arbitrio. § Et semper intelligatur 
in qualibet parte et articulo huius capituli, meditativum assultum fuisse 
si verba turpia vel facta precesserint inter eos, de quibus non fuerit facta 
concordia, vel nisi aliter probaretur contrarium b. § Et hoc capitulum legatur 
in primo parlamento quod fecero vel secundo, et locum habeat inter 
homines nostre iurisditionis. 

Note marginali: sul margine superiore, a c. LXVIII v.: PARS, corrispondente a: III, sul margine 
superiore della c. LXVIIII r.; sul margine esterno: in primo vel secundo parlamento, di mano diversa. 

a accipienti: ti è aggiunto in sopralinea. b Et si meditative - contrarium: al brano corrisponde, 
sul margine esterno: de novo. 

[29] De homicidio inter aliquos vel aliquas nostre iurisdicionis facto. 
Si cognovero quod aliquis homo vel femina habitans infra nostram iurisditionem 
vel alia persona ulterius fecerit homicidium vel fieri fecerit in masculum 
vel feminam nostre iurisditionis, et poterit capi, moriatur. § Et si 
non poterit capi, forestetur perpetuo, et non possit aliquo tempore restitui 
§ Et insuper eius bona omnia devastentur, et domus et turres diruantur, et 
devastata et diruta dentur et laudentur heredibus mortui pro medietate, et 
alia medietas applicetur communi; quam medietatem magistratus pro communi 
accipere teneatur et scribi facere in registro communis;, et non valeat 
aliqua vendicio vel aliquis alius contractus factus post maleficium per malefactorem. 
§ Et hoc sane intellecto in qualibet parte et articulo huius capituli, 
nisi hoc fecerit in sua defensione, seu qui secum esset sive in eius compagna. 
§ Et hoc capitulum legatur in quolibet parlamento. 

[30] De homicidio oculte perpetrato. 
Si oculte homicidium in aliquem civem vel habitatorem Albingane fuerit 
perpetratum, et aliquis seu aliqua qui vel que sit pater seu mater vel soror 

– 325 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

(c. LXVIIII r.) probare non poterit, et magistratus inde audire eum vel eam 
teneatur, et illum conventum compellere ad defensionem illius homicidii, si 
ipse confessus non fuerit. Et si confessus vel convictus fuerit, puniri debeat et 
in ipsum vindicta fieri quemadmodum in homicidam, sicut in capitulo proxime 
dicto continetur. § Defendere vero se possit in ipsa pugna per personam 
suam si pocius voluerit, vel per campionem loco sui. § Si vero ille qui ipsum 
appellaverit in pugna illa succubuerit, sive per se sive per alium eam fecerit seu 
in probatione defecerit, puniatur in omnibus tamquam homicida, si convictus 
esset, ut superius est notatum a. § Eo salvo et sane intellecto, quod ille qui 
appellaverit, ante quam in pugna procedatur, debeat bonam cautionem et 
securitatem dare de prosequendo in pugna, et se personaliter presentando 
ante magistratum et in eius posse et virtute; ad hoc et ita quod, si deficeret 
in probatione sive pugna seu convictus fuerit sive succubuerit ipse vel qui 
eam pro eo fecerit, debeat puniri ut in capitulo predicto et in capitulo proxime 
dicto continetur. § Eo salvo et expressim intelligatur dictum esse et 
dictum sit in qualibet parte huius capituli, quod si concordia fieret vel facta 
esset inter ipsas partes vel remissio voluntate partium, ante quam ictus, 
proiectus vel tractus esset in duello, sive campionibus existentibus in campo 
sive non, magistratus inde vindictam aliquam facere non debeat in aliquem 
ipsorum nec possit occasione ipsius duelli impositi, neque condempnationem 
aliquam occasione ipsius duelli. 
Note marginali: sul margine interno, a c. LXVIIII: Eo salvo, dictum esse, parzialmente abraso. 

a Defendere vero - notatum: al brano corrisponde, sul margine interno: de novo. 

[31] Ut nullam penam paciatur qui interfecerit rusticum extraneum, 
vel aliquem sibi attinentem usque in tercium gradum. 
Siquis civis vel habitator Albingane percusserit vel interfecerit seu occiderit 
aliquem rusticum extraneum non civem nec habitatorem Albingane vel 
districtus, vel eius fratrem, aut aliquem sibi contingentem usque in tercium 

– 326 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: Non: una seconda parola è illeggibile, anche con 
l’ausilio della luce di Wood. 

[32] Ut cuilibet liceat percutere percussorem extraneum et interficere 
interfectorem. 
Siquis nobilis vel ignobilis extraneus vel habitans extra iurisditionem 
Albingane aliquem nobilem vel ignobilem de iurisditione Albingane percusserit, 
vel manus violentas in eum iniecerit, ipse vel illi qui attinent percusso 
usque in tercium gradum, secundum quod decreta distingunt, possit 
vel alter eorum licenter et impune ac absolute, ipsum extraneum vel extra 
habitantem verberare, percutere et ferire. § Si vero ille extraneus vel habitans 
extra iurisditionem Albingane interfecerit aliquem de iurisditione 
Albingane, ille vel illi qui attineant interfecto usque in tercium gradum, 
secundum quod decreta distingunt, licenter et impune ac absolute possint 
illum verberare, percutere, ferire et malum facere, et interficere homicidam. 
§ Eo salvo, quod ab hoc capitulo et aliis capitulis de maleficiis sint excepti 
cives Ianue et eorum familie, et omnes sicut continetur in fine capituli 
proxime precedentis. 

– 327 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De furtis. 
Si aliqua persona nostre iurisditionis infra nostram iurisditionem fecerit 
furtum vel commiserit, valens denarios XII, condempnetur et perdat soldos 
X pro banno. § Et si furtum fecerit a denariis XII usque in / (c. LXVIIII v.) sol-
dis X, perdat pro banno soldos XL. § Et qui furtum a soldis X usque in soldis 
XX, condempnetur in soldis LX. § Et qui furtum fecerit a soldis XX supra, 
condempnetur in triplum valoris rei furate, et insuper restituat furtum de 
uno in novem cui furtum factum fuerit, in quacumque quantitate fuerit factum. 
§ Quas condempnationes si condempnatus solvere non poterit, puniatur 
personaliter arbitrio potestatis, si haberi poterit. Et si non poterit haberi, 
forestetur, nec restituatur donec solverit condempnationem et restituerit 
de uno in novem ut dictum est § Si vero duo furta fecerit, puniatur arbitrio 
potestatis, et restituat rem surreptam vel extimationem ipsius illi cuius fuerit, 
et nichilominus solvat et restituat ut supra, si reperiri poterit unde sol-
vat. Et si duo vel plures nostre iurisditionis commiserint furtum simul de 
eadem re in Albingana vel districtu, vel scienter receptaverint furtum, vel 
consilium et opem dederint ad dictum furtum faciendum, quilibet de predictis 
teneatur et in banno et in emenda insolidum, scilicet in triplo communi 
et de uno in novem dampnum passo a. § Si vero aliqua persona extranea, 
que non sit de iurisditione Albingane, fecerit in districtu Albingane et iurisditione 
furtum aliquod de re aliqua valente soldos V vel ultra, et sit publicum 
quod illa persona sit fur seu latro, potestas Albingane teneatur studere 
et dare operam pro posse suo capere illam personam que furtum fecerit. Et 
si potestas eam habuerit, debeat eandem personaliter punire, auferendo ei 
membrum, scilicet manum vel pedem aut oculum. Si vero non fuerit publicus 
fur seu latro, puniatur arbitrio potestatis. § Et si inventa fuerit ipsa persona 
que commiserit furtum fecisse tria furta in districtu Albingane, quorum 
quodlibet valeret soldos V, postquam apparuerit per testes vel confessionem 
furis, potestas teneatur sequenti die ipsam personam personaliter punire, 
auferendo ei vitam, ita quod moriatur. § Et hoc capitulum locum habeat 
tam in furtis iam factis quam faciendis. Et legatur hoc capitulum in quolibet 
parlamento. 

Note marginali: a c. LXVIIII v., sul margine esterno: in quolibet parlamento. 

a Et si duo - passo: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

– 328 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De incendio, furto et guasto. 
Si incendium vel guastum aut furtum seu dampnum in aliqua re que sit 
soldorum XL, vel a soldis XL supra, ocultum factum fuerit in civitate Albingane 
vel districtu, et ille qui guastum vel incendium seu dampnum aut furtum 
passus fuerit, aut alius pro eo alicui probare voluerit per bataliam, per se vel 
campionem faciendam, quod guastum, incendium seu dampnum aut furtum 
illud fecerit vel fieri fecerit, ego id libere concedam, si certum indicium vel 
certam presumptionem invenero contra ipsum accusatum. § Reo quoque 
facultatem concedam, si per se vel campionem defendere se velit. § Si vero 
fuerit convictus reus, condempnabo eum de uno in novem, et inde communi 
tertiam partem accipiam et duas partes actori, et amplius inde faciam si mi-
chi videbitur. § Quod si de bonis eius non invenero, in quibus predictam 
vindictam facere possim, tunc meo arbitrio vindictam in personam ipsius rei 
facere possim. § In actore vero, si victus fuerit, vindictam faciam qualem fa-
cere debebo contra reum. § Si vero in aliqua villa sive territorio ipsius ville, 
que sit a capite Dancio usque ad Serras et in aliis villis nostris seu in aliqua 
possessione, cuiuscumque / (c. LXX r.) sit illa possessio que sit in villis nostris, 
dampnum occultum factum fuerit guasto in vinea vel arboribus, domo seu 
alio edificio quod sit soldorum II vel a soldis II supra, vel dampnum datum 
ocultum fuerit incendio vel alio guasto in aliqua re, quod dampnum sit soldorum 
II vel a soldis II supra, tenebor malefactorem inquirere prout melius et 
subtilius potero infra dies XV post dampnum datum vel denunciationem inde 
mihi factam; et si malefactorem invenero, condempnabo eum de uno in novem, 
et inde communi medietatem accipiam et aliam medietatem dabo dampnum 
passo. § Quod si de bonis illius malefactoris non invenero in quibus 
predictam vindictam facere possim, ego malefactorem puniam in persona, 
scilicet auferendo ei manum vel pedem aut oculum; et si probabitur per testes 
vel confessionem malefactoris illius eum fecisse tria furta vel ultra, incendia 
vel guasta, puniam eum personaliter auferendo ei vitam. § Si vero malefactorem 
non invenero, vel eum in virtute mea non habuero a infra dies XV 
post denuntiationem superius dictam, ego de tota communitate ipsius ville 
videlicet ab hominibus habitatoribus ipsius ville, illud et expensas quas fecerit 
pro ipso dampno extimando et pro extimatoribus faciam restaurari 
summarie et sine lamentatione, aliquo iuris ordine non servato, infra mensem 
unum habita relatione extimatorum; quos extimatores ad predicta dampna 
extimanda mittere tenebor, si inde fuero requisitus, et recenter infra duos 

– 329 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 330 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
251. 

a vel eum in virtute mea non habuero: alla frase corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[35] Ut non fiat condempnatio de rixa inter propinquos. 
Potestas non teneatur nec possit punire nec condempnationem facere de 
altercatione seu rixa vel percussione, que fuerit inter aliquos vel aliquas qui 

——————— 

251 Riaffiora, anche a proposito della giustizia penale, la complessa questione sui diritti 
degli uomini che risiedono a Toirano ma che godono della cittadinanza di Albenga. V. n. 8. 

– 331 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[36] Ut nullam penam paciatur qui causa corrigendi modice percusserit. 
Siquis vel siqua aliquem filium vel filiam, uxorem seu nurum vel alium 
sibi attinentem usque in tercium vel quartum gradum, secundum quod decreta 
distingunt, vel aliquem quem teneat vel habeat in tutela vel cura, seu 
aliquem manipastum 252 suum vel pedisecam, qui vel que ad feudum secum 
stet, vel magister discipulum causa corrigendi, modice percusserit, nullum 
bannum solvat et nullam penam paciatur inde a magistratu. 

[37] Ut percussor extraneus in sanguine capiatur. 
Siqua persona extranea percusserit aliquem gladio et fugam acceperit, 
astantes debeant ipsum percussorem capere vel detinere si poterunt, donec 
ad noticiam pervenerit potestatis. Et si eum capere non poterunt vel detinere, 
sequantur ipsum clamando usque ad locum in quo reductus fuerit percussor, 
et stent ibi ita quod non possit efugere; et si eum capere poterunt, 
ducant ipsum ad presentiam potestatis; et qui contrafecerit sit in bano soldorum 
LX. § Et legatur hoc capitulum in primo vel secundo parlamento. 

Note marginali: sul margine esterno: in primo vel secundo parlamento. 

[38] Ut nemo vadat ad domum alicuius cum armis malo modo. 
Siquis iverit ad domum alicuius armatus sive cum armis malo modo et 
irato animo sine licentia magistratus, amittat pro banno libras centum, et si 

——————— 

252 Il termine manipastum o manupastum indica il gruppo di persone che vivono in una 
casa (NIERMEYER, p. 648). 

– 332 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Note marginali: sul margine esterno: disegno di uomo con elmo e balestra. 

[39] Ut civis non capiatur personaliter. 
Non possit nec debeat aliquis vel aliqua civis Albingane recludi seu poni 
in castrum vel in aliquam turrem vel domum vel alium locum, vel personaliter 
capi a magistratu vel ab aliquo eius nuncio, si prestiterit ydoneam cautionem 
sive securitatem. Et si fuerit in castro vel in alio loco de castro vel in 
alio loco ubi esset, per magistratum extrahi debeat post securitatem receptam. 
§ Quam securitatem / (c. LXXI v.) magistratus Albingane presencialiter 
recipere teneatur, nisi pro homicidio, furto vel falso testimonio; in quibus casibus 
vindicta fiat et fieri debeat secundum formam capitulorum. § Pro rapina 
vero et strata raubata vel fracta vel traditione vel moneta violata vel gravi 
feruta, que feruta gravis videatur potestati, personaliter capi possit per magistratum, 
et in castro vel in aliqua turre vel domo seu aliquo loco recludi et 
detineri. § Nec possit nec debeat aliquis vel aliqua civis Albingane tormentari 
aliqua occasione, nisi potestas et iudex cognoverint certam presumptionem 
vel certas presumptiones vel indicia precessisse. § Eo sane intellecto, nisi 
pronunciatum sit prius per sapientem legistam non suspectum, certam presumptionem 
aut presumptiones vel certa indicia precessisse; dato termino 
prius dierum quatuor pro habendis scripturis expensis petentis et pro allegationibus 
faciendis et reddendis magistratui, quas allegationes potestas vel 
iudex non videat a. Et hoc capitulum sit precisum. 

a dato - videat: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[40] De hiis qui voluntati mee parere recusant. 
Si aliqua persona, que presencialiter coram me magistratu fuerit constituta, 
voluntati mee parere recuset de hiis que ad officium meum pertinent, 
et parlamentum fecero inde sive ea occasione vel alia de causa, ego ei aufe


– 333 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[41] Ut non fiat condempnatio nisi post maleficium per dies XVI perpetratum. 
Non possit nec debeat magistratus seu potestas Albingane aliquam vel 
aliquas personas de maleficio condempnare, nisi post dies XVI a die maleficii 
perpetrati; excepto in ultimo mense, salvo quod dicitur de concordio. § Et 
ab hoc capitulo sint exclusi qui accusati fuerint occasione dampnorum pro 
bestiis vel personis, quos possit potestas quando voluerit condempnare, non 
obstante isto dicto capitulo. Salvo capitulo loquente / (c. LXXII r.) de furtis, 
quod potestas facere vindictam de latronibus et facientibus guastum ut in capitulis 
de furtis et guasto et incendio continetur, non obstante isto capitulo. 

[42] De denunciando accusatis ut se defendant. 
Quicumque habeat aliquod offitium accusandi, in quo debeat aliquem 
accusare, qui sit in banno vel qui sit condempnandus aliqua occasione, ipse 
teneatur facere scribi accusationes suas, et dicere locum sive terram in qua 

– 334 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a. § Et credantur scribe et nuncii, scilicet rocii et preceptores 
villarum de denunciatione suo verbo, sub sacramento quo tenetur 
communi. Et hoc capitulum locum habeat tam in inquisitionibus quam accusis 
b, nisi in furto c. 

Note marginali: sul margine interno: et de, e de. 

a Et si scriba - capitulo: alla frase corrisponde, sul margine esterno: de novo. b Et hoc 
capitulum - accusis: alla frase corrisponde, sul margine interno: de novo. c nisi in furto: in 
sopralinea. 

[43] De parlamento faciendo. 
Teneatur magistratus Albingane facere parlamentum de condempnationibus 
et absolutionibus omni anno sex vicibus, scilicet semel quibuslibet duo-
bus mensibus ad minus. §Et potestas teneatur dare terminum ad solvendum 
condempnationes predictas, adminus a die condempnationis facte in parla


– 335 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
253. Et excepto quod potestas possit imponere bannum non acquiescentibus 
in consilio usque in denariis VI, et illud bannum seu pignus banni 
possit pro communi accipere et condempnationem facere si voluerit. § Et potestas 
teneatur per diem unam, ante quam faciat parlamentum, facere citari 
omnes personas que sunt de compagna Albingane, ut sint ad parlamentum. 

[44] De appellatione condempnati ex officio seu extraordinarie. 
Si magistratus Albingane condempnaverit vel condempnationem fecerit 
pecunialem a soldis LX supra in aliquem vel aliquam civem Albingane vel districtualem, 
seu universitatem vel collegium ex officio sive extraordinarie, et 
ille vel illa qui vel que condempnatus vel condempnata fuerit appellaverit et 
voluerit quod suis expensis de ipsa condempnatione seu gravamine cognoscatur, 
magistratus teneatur et debeat iterum expensis eius qui vel que fuerit 
condempnatus vel condempnata facere cognosci per aliquem sapientem legistam, 
et secundum quod per ipsum legistam consultum fuerit, ratum et fir-
mum sit et habeatur. Ita tamen, quod de soldis LX et a soldis LX infra non 
possit aliquis appellare. § Verumtamen si aliqua persona fuerit in eodem parlamento 
pluries condempnata et ille condempnationes ex eodem facto sive ex 
eodem fonte descendant, licet in ipsis condempnationibus et qualibet earum 
videantur et sint diverse cause apposite, possit persona illa condempnata ab 
ipsis condempnationibus appellare, si ipse condempnationes simul coadunate 
ascendant soldos XX vel ultra. § Et magistratus teneatur, sub pena sindicationis 
librarum quingentarum ab eo vel ab eis auferendarum, recipere appella


——————— 

253 V. III 44. 

– 336 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 337 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

– 338 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De forestatis pro debito. 
Siquis pro aliquo debito fuerit forestatus vel forestata, nullum beneficium, 
nullum officium, nullam castellaniam, nullam serventiam in aliquo officio 
vel castro communis habeat vel recipiat a communi. Nec iura sua per se 
vel per alium audiantur, nisi in defensione sua vel suorum bonorum, in quo 
casu quilibet defensor admittatur cum satisdatione, secundum formam iuris 
et capitulorum Albingane. § Et si hospitatus fuerit in aliqua domo, consenciente 
eo qui in ipsa domo habitaverit, magistratus teneatur ab ipso auferre 
soldos centum pro qualibet vice, et eciam a domino domus, si consenserit 
quod ibi forestatus recipiatur, idem bannum magistratus teneatur auferre. 
§ Et postquam fuerit forestatus non possit stare nec esse in civitate Albingane, 
nec infra confinia, videlicet a ponte Calcinato citra, Arvilio citra, a Lodano 
citra, nec eciam in Villa Nova, nec a Serris citra, nec in aliquo loco territorii 
Alaxii seu territorii Torani seu in aliquo loco districtus Albingane, vel ubi 
commune habeat contile vel iurisditionem aliquam, vel qui se teneat pro 
communi, vel custodiatur, vel qui expendat pro communi in dacitis et aliis 
avariis 254. § Et si intra venerit forestatus, et denunciatum fuerit potestati, 
potestas teneatur eum inquirere et facere inquiri. Et si poterit inveniri, potestas 
teneatur eum capere et detinere, donec suo satisfecerit creditori. § Qui 
eciam forestatus detineatur in compedibus in volta una, aut eciam extra voltam, 
sibi adhibitis duobus custodibus per magistratum, expensis tamen forestati 
et capti. 

Le cc. LXXIIII e LXXV risultano mancanti. Si trascrivono i titoli dei capitoli, tratti dall’indice. 

[46] De forestatis pro maleficio. 
[47] De nominibus forestatorum ponendis in fine libri capitulorum. 
[48] De forestatis solummodo propter verba. 
——————— 

254 Per il territorio comunale ed i suoi confini v. n. 8. 

– 339 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De perdicibus et avibus vendendis. 
[50[ De bobus non iungendis in die dominico. 

[51] De pancis animalium non aperiendis in macello. 
[52] De cive transitum faciente per terram alicuius civis iurisdictionem 
hominum habentis, dampnum aliquod paciente. 
[53] Ut barberii non radant in diebus dominicis. 
[54] Ut cuilibet liceat accipere latronem qui sibi furtum fecerit. 
[55] De medicis. 
[56] De non puniendo aliquem ultra id quod in capitulis continetur. 
[57] Ut magistratus non possit punire aliquem facientem dampnum in 
terra alicuius clericis vel regularis, qui se a penis capitulorum voluerit privilegio 
excusare. 
[58] De pena vendentium ficus virides que tenentur ad partem. / (c. 
LXXVI r.) 
teneatur magistratus ab ipso auferre pro qualibet vice qua inventus fuerit 
vendere ficus virides ut supra, soldos V ianuinorum, nisi legitime probaverit 
se aliunde ipsas ficus habuisse; et inde credatur domino, si dicere voluerit 
manentem seu casolanum contrafecisse suo sacramento, si iudici apparebit, 
si per testem vel testes non poterit hoc probare. § Et hoc capitulum generaliter 
locum habeat tam in aliis fructibus quam in ficubus, et in herba et blava. 
§ Et legatur in parlamento 255. 

Note marginali: a c. LXXVI r., sul margine superiore: Hic deficiunt due pagine, idest 74 et 
75, di mano sette-ottocentesca; sul margine esterno: In parlamento, di mano diversa 

——————— 

255 La redazione di un capitolo dedicato in particolare alle frodi nel commercio dei fichi 
prova che essi costituivano una delle produzioni agricole più importanti della zona; proprio al 

– 340 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De puniendo civem qui fecerit homicidium seu aliam offensionem 
in civem extra districtum Albingane. 
Siquis civis seu districtualis Albingane, aliquem civem qui sit districtualis, 
quod Deus advertat, occiderit extra districtum Albingane, aut invaserit, 
seu percusserit, puniatur secundum formam capitulorum civitatis Albingane, 
si denunciatum fuerit magistratui et fama publica preceserit in civitate Albingane 
de tali homicidio sive offensione, quod et quam diceretur factam fuisse 
per talem denunciatum a, nisi ubi deliquerit punitus fuerit personaliter vel 
realiter usque ad eam penam vel bannum quo vel qua puniendus esset per 
magistratum Albingane, si deliquisset in civitate Albingane vel districtu, si 
de minori pena vel banno ibi ubi deliquerit fuerit punitus, quam contineatur 
in capitulis civitatis Albingane. 

a civitatis Albingane - denunciatum: sul margine esterno. 

[60] De inquirendis maleficiis. 
Ego tenebor ex officio meo inquirere infra dies VIII maleficia meo tempore 
perpetrata vel precessoris mei a, licet inde accusa facta non fuerit, post-
quam scivero vel audivero seu meis auribus fuerit intimatum, et condempnationem 
facere in eos vel aliquem ipsorum, secundum formam capitulorum 
Albingane, ac si accusa inde facta esset per aliquem ipsorum. Et ut magistratus 
Albingane inquirens maleficia iuxta formam presentis capituli nullo impediatur 
obstaculo, ut veritas cuiuscumque ingenio occultari non possit, statuimus 
et ordinamus quod magistratus possit et debeat testimonium cuiuscumque 
quem vel quos crediderit vel suspicatus fuerit aliquid scire de maleficio, 
super quo magistratus ipse inquirit, non obstante accusatione vel denunciatione 
facta ipsi magistratui de illo vel de illis, quem vel quos in testem vel 

——————— 

commercio dei fichi era del resto riservato, nel sec. XV, uno speciale mercato, il forum ficuum, 
che va localizzato nella attuale piazza dei Leoni (COSTA RESTAGNO, p. 118). Anche a proposito 
delle misure di capacità, del resto, le derrate citate sono grano o fichi: v. III 73, 90 e anche I 25. 
Alcune carte dell’ACA riguardano l’acquisto di partite di fichi da parte del comune: si v. ad es., 
per questi stessi anni, I, Pergamene, 322, 323, 324, 998, tutte datate 1281 apr. 15 e relative rispettivamente 
a partite di 90, 60, 100 e 40 mine di fichi. 

– 341 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b examinare voluerit. Et siquidem 
ex post facto aparuerit magistratui accussationem vel denunciationem 
factam de eo vel de eis cuius vel quorum testimonium receperit super 
aliquo delicto vel maleficio gravatam vel calumpniosam fuisse, seu gratia maleficii 
occultandi factam, valeat ipsorum testium sic receptorum testimonium 
seu depositionem. Si vero non aparet simulata, calumpniosa seu gratia occultandi 
delicta facta, reliquatur dispositioni iuris communis, et arbitrio magi-
stratus valeat vel non ipsorum testium sic accusatorum vel denunciatorum 
testimonium seu depositio c. 

a vel precessoris mei: sul margine esterno. b et: riscritto su vel, depennato. c Et ut 
magistratus Albingane inquirens - depositio: sul margine inferiore. 

[61] Ut nemo qui det pecuniam ad usuram publice possit accipere pro 
libra ultra denarios V quolibet mense. 
Non possit nec debeat aliqua persona civitatis Albingane vel districtus, 
seu aliqua alia persona que mutuet publice pecuniam suam ad usuram, de cetero 
accipere nisi denarios V de proficuo pro libra in quolibet mense, sub pena 
soldorum V pro qualibet libra quam de cetero mutuabit; quam penam potestas 
ab eo qui contrafecerit teneatur auferre si inde requisitus fuerit, et sibi 
notorium et manifestum fuerit contra predicta factum esse. Cuius banni due 
partes sint communis et tercia pars accusatoris. § Et credatur accusatori sacramento 
ipsius, si bone fame magistratui apparebit a 256. 

Note marginali: sul margine interno: cassatum, di mano posteriore. 

a Non possit - apparebit: il testo dell’intero capitolo è cassato da va - cat. 

——————— 

256 Esempi di prestiti a usura allo stesso comune in ACA, I, Pergamene, 128 (1259 dic. 
17), 156 (1261 febb. 28), 200 (1268 sett. 30), 223 (1272 apr. 7), nella quale è indicato l’interesse 
sulle lire 110 che il comune prende a prestito, di denari 3 o 4 per ogni lira al mese: il tasso è pari 
al 14/20 % annuo, e collima con quanto prescritto da questo capitolo, che fissa come interesse 
massimo quello di 5 denari per lira, pari al 25% annuo; 306 (1280 apr. 27), 22 (1325 apr. 19); 
AOA, Pergamene, C 36 (1324 sett. 10). Non è nota la ragione della eliminazione di questo 
capitolo. 

– 342 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut nemo se opponere debeat contra commune. 
Si aliqua persona de Albingana et districtu, seu de iurisditione dicte civitatis, 
se opposuerit communi Albingane in aliquibus casibus pertinentibus ad 
ipsum commune in consiliis nec extra, nec in foro coram aliquo magistratu, 
excepto in casibus scriptis in capitulo cuius rubrica est “Ut nemo debeat causari 
vel advocationem prestare seu procuratorem esse contra commune” 257, 
magistratus teneatur ei auferre pro qualibet vice libras XXV ianuinorum. § Et 
si illa persona que contrafecerit gaudet aliquo privilegio vel beneficio a communi 
Albingane, illo privetur, et ex nunc privatus / (c. LXXVI v.) sit, et 
quodcumque capitulum vel instrumentum quod de illo beneficio reperiretur, 
ex nunc cassetur, et irritum sit et nullius valoris. § Si vero talis fuerit persona a 
qua magistratus penam librarum XXV auferre non posset, cum non subesset 
iurisditioni communis Albingane nec esset de foro, privetur perpetuo omni 
gratia et comodo quam vel quod a dicto communi haberet, vel aliquo tempore 
impetrare vellet. § Et magistratus teneatur nullam talem personam exaudire in 
aliqua gracia a dicto communi petentem, nec inde consilium celebrare. 

Note marginali: a c. LXXVI r.: Exempletur, di mano diversa. 

[63] De non coquendo panem in festis. 
Non debeant de cetero fornarii coquere panem in aliquo festo beate 
Virginis Marie, nec in festo sancti Michaelis, nec in festo sancti Iohannis 
Baptiste quod est de iunio, nec in festo beatorum Apostolorum Petri et Pauli 
quod est de eodem mense, nec in festo alicuius aliorum Apostolorum, nec 
in festo sancti Laurentii a, nec in diebus dominicis, nisi licentia magistratus; 
et qui contrafecerit amittat pro banno soldos V pro qualibet vice, cuius medietas 
sit communis, et alia medietas sit accusantis 258. 

a nec in festo sancti Laurentii: alla frase corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

——————— 

257 V. III 18. 

258 È ovvio che, per evidenti ragioni di approvvigionamento, i giorni dichiarati festivi per 
il lavoro dei panettieri risultino in minor numero che per altre attività, come ad esempio i sarti 
ed i merciai: v. I 44 e III 84. 

– 343 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De pena portantium ligna domestica. 
Siquis vel siqua inventus vel inventa fuerit portare ligna domestica, et 
persona que ipsa portaverit non habeat terram unde possit docere quod ea 
acceperit vel qui sibi ea dederit, solvat pro banno communi qualibet vice 
soldos V. § Idem fiat et observetur in omnibus de stogia et palea, et in totidem 
condempnetur emptor. § Et ponantur super hoc custodes qui contrafacientes 
accusent, quorum sit medietas banni. § Et hoc capitulum legatur 
in primo vel secundo parlamento. 

Note marginali: sul margine esterno: In primo vel secundo parlamento, di mano diversa. 

[65] De piscibus in ripa Albingane non emendis. 
Nulla persona possit emere pisces in ripa Albingane causa revendendi 
eos in Albingana, nisi ex ipsis tot daret pro nummo et obolo, et ita bonum 
forum faceret quemadmodum prior venditor faciebat, sub pena soldorum 
XX pro quolibet qui contrafaceret, et quociens fuerit contrafactum. Nec in 
quadragesimali tempore pro revendendo emere nec vendere aliquis possit 
pisces, usque ad pulsatum completorium, sub dicto banno pro quolibet qui 
contrafaceret, et quociens contrafactum esset. § Et quicumque emerit in ripa 
Albingane in grossum, teneatur vendere de illis piscibus cuilibet civi Albingane 
pro eo foro quo ipsos pisces emerit usque in nummatas sex; et si 
noluerit ei consentire de dictis piscibus ut dictum est, condempnetur in 
soldis V et nichilominus possit licenter et impune ipse civis de ipsis piscibus 
accipere usque in dictam quantitatem, relicto sibi precio. Et quilibet possit 
accusare et habeat medietatem banni 259. 

[66] Ut cuilibet liceat personaliter accipere servitorem vel pedissecam 
inventos in suis dampnis. 
Siquis invenerit aliquam pedissecam vel aliquem hominem stantem cum 
aliquo homine Albingane / (c. LXXVII r.) vel districtus vel aliquam aliam per


——————— 

259 Per la regolamentazione del commercio dei pesci v. I 99, III 102 e n. rel. 

– 344 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[67] Debeat unusquisque claudere terram suam et exitum vicinalem. 
Quilibet de civitate Albingane teneatur claudere terram suam et exitum 
vicinalem qui fuerit prope viam, et si non clauserit ipsam et aliqua bestia vel 
bestie intraverit vel intraverint per disclausuram ipsius terre, et illa bestia 
seu bestie fecerit vel fecerint dampnum in terra alicuius sui vicini, ille qui 
non clauserit teneatur emendare dampnum et solvere bannum quod in capitulis 
loquentibus de dampnis et guastis continetur. § Et siquis disclauserit vel 
removerit aliquam clausuram de aliena terra, amittat pro qualibet vice sol-
dos V, quod bannum dividatur ut in capitulo de dampnis continetur; et ille 
cui dampnum datum fuerit vel cuius terra fuerit, credatur suo sacramento 
vel sacramento alterius. 

[68] Licenter et impune auferat illi qui transitum fecerit per terram 
alienam id quod portat ab illo cuius fuerit terra. 
Siquis vel siqua inventus vel inventa fuerit transire vel transitum facere 
per terram alicuius, et dominus sive domina terre vel nuncius eius ipsum 
invenerit, possit licenter et impune eum capere et ducere ad potestatem; et 
potestas teneatur ei auferre soldos V ianuinorum pro qualibet vice, et de 
solvendo dictum bannum prestet ydoneam cautionem, et credatur domino 
vel domine vel nuncio eius suo sacramento, vel sacramento alterius. Et si 
eum ad potestatem ducere noluerit, et illum accusaverit, teneatur potestas 
illi auferre soldos V. 

– 345 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De turpitudine sive brutura non facienda circa paramurum, sive in 
carrubiis civitatis. 
Nulla persona facere possit aliquam turpitudinem vel bruturam circa 
paramurum civitatis Albingane intus vel extra, sub pena soldorum II pro 
quolibet quociens contrafieret. § Et super hoc imponantur due guardie private, 
que habeant medietatem banni suarum accusationum; nec in carrubiis 
sive viis civitatis publicis vel privatis. § Hoc capitulo non preiudicante minoribus 
septennio, et denuncietur hoc capitulum preconia voce per civitatem 
omni mense semel. 

Note marginali: sul margine esterno: preconizetur; due guardie private; quolibet mense. 

[70] Ut aliqua via vel exitus de communi vendi non possit neque claudi. 
Aliqua via vel exitus de communi vendi non possit aliquo modo vel subtilitate 
/ (c. LXXVII v.) ingenii intra civitatem nec extra civitatem, nec astringi 
neque claudi, nisi daret vel dimitteret aliam viam equebonam arbitrio magi-
stratus et consilio IIIIor meliorum vicinorum habentium ibi terras. § Et teneatur 
magistratus, si ei denunciatum fuerit, inquirere stratas et vias et exitus 
ex officio summarie per antiquos et vicinos, sive per illos qui melius inde 
sciant veritatem; et eas facere reduci ad pristinum statum vel per consuetum, 
non obstante temporis prescriptione, nisi vendite fuerint a communi, 
et habeat locum in preteritis et futuris. § Et siquis fecerit fossatum vel sepem 
super commune, ipsum fossatum sive sepem reducere debeat in pristinum 
statum in banno soldorum V ianuinorum 260. 

[71] De non tenendo bancum ante domum suam ampliorem palmis 
tribus. 
Non possit aliqua persona de civitate Albingane tenere vel habere ante 
domum suam bancum aliquod sive tabulam que extendatur in publicum extra 
domum sive murum ipsius domus ultra tres palmos; et qui inventus fuerit 

——————— 

260 Per le strade v. I 104 e nota relativa. 

– 346 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
261. 

[72] Ut omnes accuse de dampnis et guastis semel in ebdomada scribi 
debeant. 
Omnes accuse de dampnis et guastis facte per camparios et guardias 
camporum seu aliquos officiales communis Albingane, fieri debeant et scribi 
per unum ex scribis communis in hunc modum, videlicet in duobus cartulariis: 
in cartulario communis et in uno cartulario quod habeant et habere debeant 
unus ex quatuor cum abbate. § Et fiant et scribantur accuse semel in 
septimana, scilicet in die veneris cuiuslibet septimane, si facte fuerint per 
camparios et guardias seu per aliquem officialem communis Albingane. § Et 
si facte fuerint per camparios et guardias Alaxii et Torani, fiant in die sabbati 
cuiuslibet septimane, et debeat interesse unus ex quatuor cum abbate cum 
suo cartulario, cum magistratus fecerit vel facere voluerit condempnationes 
et absolutiones. § Et si aliter accuse facte fuerint vel defensiones seu condempnationes, 
non valeant. § Et fiant condempnationes et absolutiones in 
primo parlamento quod fiet seu factum fuerit post malefitium perpetratum, 
dum tamen elapsi sint dies XVI post ipsum maleficium perpetratum. § Et 
fiat denunciacio ut continetur in capitulo “De denunciando accusatis ut se 
defendant” 262. § Et si condempnacio vel absolucio facta non fuerit, nisi in 
primo parlamento, transacto dicto termino dierum ut dictum est, scriba qui 
receperit accusam teneatur ipsam condempnationem solvere, nisi per magi-
stratum remansisset quin condempnacio vel absolucio foret facta. § Et scribe 
teneantur singula predicta scribere, et ex eis tam in cartulario communis 
quam abbatis / (c. LXXVIII r.) et quatuor, sub pena soldorum X pro qualibet 
vice et quolibet articulo quo contrafactum esset 263. 

——————— 

261 Le norme contenute in questo capitolo trovano riscontro in numerose carte dell’Archivio 
della Caritas Callegariorum (AOA, I, Pergamene), relative ai banchi spostabili in legno 
su cui erano esposte le merci degli ascritti alla corporazione dei calzolai. 

262 V. III 42. 

263 Per la magistratura dei quatuor e le sue incombenze v. I 160 e n. rel. Non è rimasta 

– 347 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[73] Ut venditores victualium teneantur vendere mediam minam. 
Quelibet persona que vendiderit de cetero granum, ficus vel aliquod 
victuale, teneatur facere et vendere inde cuilibet volenti emere mediam minam 
seu quartariam ad illam rationem seu precium qua vel quo venderet 
totam minam. § Et qui contrafecerit pro qualibet vice perdat pro banno 
soldos V et nichilominus, ut dictum est, vendere teneatur 264. 

[74] Ut nulla revenderolia fructuum filare debeat in platea. 
Aliqua revenderolia fructuum non filet nec filare debeat in platea ubi 
venduntur fructus neque circa partes illas, nec ibi colum teneat sive rocham. 
§ Similiter non debeant filare revenderolie panis in platea ubi vendunt panem, 
nec tenere ibi rocham. § Et que contrafecerit perdat pro banno pro 
qualibet vice soldos V. § Item non possint revenderolie fructuum sub dicta 
pena emere aliquos fructus sive fruges ante terciam. Nec tenere secum in 
mercato ubi venduntur fruges seu fructus filios nec filias, nec aliquos alios 
pueros qui sint minores duobus annis. 

[75] De dando exemplum accusationum et testium. 
Magistratus Albingane teneatur facere dari exemplum accuse et inquisitionis 
et testium receptorum super ea, expensis illius qui pecierit sibi dari, 
infra dies quatuor postquam ab eo fuerit requisitum. 

——————— 

traccia nell’archivio comunale della registrazione delle accuse che veniva tenuta sia in un cartulare 
del comune, sia in uno dell’abate del popolo e dei quatuor. 

264 Per le misure di capacità e peso v. le note ai cap. I 25 e segg., e in particolare per la 
mina la n. 39. 

– 348 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut porci et troie de grege non possint venire infra confines versus 
Albinganam. 
Non possint nec debeant troie nec porci de grege venire a fossatis Kalendarum 
citra versus civitatem Albingane, nec a terrucio Casanovorum in 
iusum versus Albinganam, nec a via que tenditur a dicto terrucio versus 
Leycam, usque ad domum Guillelmi Nechi que est in Leyca; per ipsam viam 
ire possint et stare et in domibus que sunt iuxta ipsam viam, sed a dicta via 
in iusum versus Albinganam, nec a domo heredum Robaudi iudicis que est 
aput Sanctum Fidelem in iusum versus Albinganam; nec in diebus sabbati 
possint venire in arena maris infra barbacanas, nisi tempore nundinarum; et 
qui contrafecerit perdat pro banno pro quolibet porco et troia invento infra 
confines predictos denarios IIIIor, nisi in diebus sabbati, in quibus quilibet 
licenter venire possit causa vendendi, et non aliter. § Et quelibet persona 
possit eos accusare, et credatur de accusa sacramento compagne si fuerit 
homo bone fame, arbitrio magistratus. § Et si porcarius celaverit cuius sint 
porci, perdat pro qualibet vice soldos II, cuius banni medietas sit accusantis 
et alia medietas sit communis. § Et hoc capitulum legatur in duobus parlamentis 
265. 

Note marginali: sul margine esterno: in duobus parlamentis, di mano diversa. 

[77] De portanda bandera in lignis Albingane. 
Compellantur per magistratum Albingane participes sive domini lignorum 
coopertorum portare ban / deram (c. LXXVIII v.) in lignis Albingane, 
quando navigant in eorum viagiis. Et siquis non observaverit ut supra, 
potestas teneatur auferre soldos XX, et quilibet possit eum vel eos accusare, 
cuius banni medietas sit communis et alia medietas accusantis 266. 

——————— 

265 Le norme sui limiti di pascolo dei greggi di porci forniscono ulteriori dettagli sulla 
topografia della piana. La precisazione in arena maris infra barbacanas prova la vicinanza della 
linea di costa alla città ancora a quest’epoca; v. anche I 246, III 78 e n. rel. 

266 Per l’attività marinara in Albenga v. i capitoli sul porto I 32, 217, III 96 e n. rel. 

– 349 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De capris non nutriendis. 
Ego de cetero non permittam nutriri vel teneri seu pascare aliquam capram 
vel yrcum a Bugnono infra versus mare nec versus civitatem, nec a fossato 
Fravee versus civitatem, nec a dicto fossato versus planum, a via que 
ducit per Luxignanum et iuxta beudum molendinorum Luxignani per clusam 
que vadit usque Garsum, nec a Garso in iusum. Ita quod sub dictis coherenciis 
comprehendantur ville Coascorum, nec a domo Odonis Rasi quondam de 
Valirano in iusum, nec a domo Pernixiorum in iusum, nec a domo Ogeracii 
de Cixano in iusum, nec a domo de Sallica filiorum quondam Ogerii Baapicii 
in iusum, nec a Torcello citra. § Exceptis capris que ducuntur ad forum Albingane, 
seu ad nundinas Albingane causa vendendi. Et excepto quod liceat 
cui voluerit tenere unam capram vel duas habentes lac, in terra quam teneat; 
et si inveniantur alibi infra confines sine nuncio et ligamine, cuilibet liceat 
eam capere et perdat pro banno soldum I pro capra. § Et si alie capre invenientur 
infra confines predictos, nisi causa vendendi ut supra, solvatur pro 
qualibet capra denarios VI, et pro qualibet vice 267. 

[79] De non tenendis lignis per civitatem. 
Non possit aliqua persona ponere seu tenere ligna causa vendendi in 
aliquo trevo civitatis, nec eciam retro ecclesiam Sancti Michaelis, a cantono 
butee Cepulle de Cepullis olim Henrici usque ad cantonum monumenti quod 
est retro truynam Sancti Stephani versus domos Bocheriorum, sub pena 
soldorum V 268. § Et nullus asinarius possit vel debeat, postquam in bosco 
oneraverit asinum vel asinam cum lignis que portare velit Albinganam ad 

——————— 

267 Le norme sul pascolo delle capre forniscono ulteriori dati sulla topogra fia della piana. 
I toponimi, quasi tutti identificabili, sono disposti lungo una linea che va dall’attuale monte Bignone, 
tra Albenga e Alassio, ad un fossato Fravee che scende alla piana di Albenga probabilmente 
vicino a Lusignano e da qui lungo il canale dei molini e la chiusa del fiume, a Garso; 
comprendendo le “ville” di Coasco, Valirano (l’attuale Bastia), le case di Molin Pernice e case 
non meglio identificate di Cisano e Salea, scende lungo il torrente Torsero verso Ceriale. 

268 Nella zona dietro la cattedrale, tra questa e le mura, dove si trovavano le case dei Bocheri 
(v. sopra I 29 e n. rel.), non è oggi più identificabile la truyna (probabilmente una loggia) 
di Santo Stefano. 

– 350 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[80] De non intrando domos que sunt ad clausos. 
Non possit nec debeat aliquis intrare domos vel parragos alicuius hominis 
que sint ad clausos, sine licencia domini aut eius nuncii; et qui contrafecerit 
perdat pro banno soldos XX pro qualibet vice. 

[81] Ut nullus auferat aquam molendino. 
Nulla persona auferat aquam alicui molendino, sub pena pro qualibet 
vice soldorum V 269. 

[82] De non dando here communis. 
Teneatur potestas et iudex communis Albingane qui sunt et pro tempore 
fuerint successive non posse celebrare consilium vel celebrari facere, in quo 
fiat donum pecunie, possessionis, mobilis seu immobilis, seu alicuius alterius 
rei parve vel magne, vel actionis iurium, communis Albingane, vel in 
quo mutuum concedatur / (c. LXXVIIII r.) seu intercedatur in fraude doni, nec 
extra consilium predicta possint tractari, fieri vel compleri. § Et si aliquo 
modo, fraude vel ingenio donum aliquod de aliqua re communis factum esset 
predicto modo, potestas vel iudex qui consenserit sindicetur in libris quingentis 
ianuinorum, que ab eo auferantur et applicentur communi. § Et potestas 
seu sequens magistratus qui sit vel fuerit teneatur ipsum donum, seu id 
quod factum fuerit, revocare et reducere communi. Et si contrafecerit, simili 
modo sindicetur, et sequens magistratus successive qui contra predicta fecerit 
teneatur inquirere de predictis, et ea observare et facere observari. Et si 
contrafecerit, possit et debeat sindicari in predicta forma librarum D, et insu


——————— 

269 Sui mulini e le loro condotte sono dettate norme dettagliate ai cap. I 32. 

– 351 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
270. § Preterea, si contrafactum fuerit per aliquem potestatem 
vel iudicem communis Albingane in predictis vel aliquo predictorum, non teneatur 
ulterius pro potestate vel iudice, et intelligatur eo modo et condicione 
sibi sacramentum sequele sui regiminis esse factum, si contrafactum fuerit, 
quod a dicto sacramento omnes illi de Albingana qui sibi iuraverint sint absoluti. 
§ Et si aliquis potestas vel iudex esset ad exequendum predicta negligens 
vel remissus, quilibet se possit apponere et accusationem facere de predictis; 
ita quod commune illi qui se vellet opponere teneatur auctoritatem et 
auxilium prestare et expensas et missiones in hoc negocio facere exequendo, 
tam pro se quam sapientibus in causa seu questione super hoc facienda, sive 
in civitate Albingane, sive coram potestate Ianue; et si opus esset, si peteret 
a communi, ipsum commune teneatur constituere ipsum sindicum seu legitimum 
procuratorem ad exequendum predicta. § Insuper, siquis consiliarius 
seu aliqui de consilio dicerent seu se absolverent super here, pecunia, re mobili 
vel immobili dando vel danda, ipse qui se absolveret seu donum consenserit 
fieri de predictis, seu de aliquo predictorum, removeatur de consilio 
publice in parlamento, nec possit habere deinde aliquod officium usque ad X 
annos in communi Albingane; et potestas insuper teneatur ei auferre libras 
X ianuinorum pro pena, que non possit modo aliquo vel tempore restuitui. 
§ Et hoc capitulum sit precisum, ita quod nullo modo, arte vel ingenio vel 
fraude possit fieri, per quod possit inveniri via per quam veniri possit contra 
predicta seu aliquid predictorum. § Et si forte aliquis consiliarius se absolverit 
dare hes communis vel aliquid de communi vel pecuniam seu aliquid predictorum, 
ipse vel ipsi qui se absolverit vel se absolverint, teneatur et debeat 
ipse solus ipsum donum dare et solvere de suo proprio. Ita quod alii consiliarii 
qui se non absolverent seu absolverint, nec eciam qui non essent de consilio, 
non teneantur nec modo aliquo / (c. LXXVIIII v.) compellantur nec compelli 
possint ipsum donum seu rem illam datam vel concessam, dare et effec


——————— 

270 Si tratta con ogni probabilità dei figli di Carlo d’Angiò. Saranno però molto frequenti, 
nei secoli successivi, i donativi a personaggi forestieri o genovesi, decisi dallo stesso consiglio 
comunale (v. ad es. ACA, I, Consilium, 1428 ag. 6, 1488 dic. 20 e 27, 1489 mar. 4, 1490 ott. 13). 

– 352 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
271. 

Note marginali: sul margine esterno: dare fratribus minoribus. 

[83] Ut nemo lancet cum balista. 
Aliqua persona non possit nec debeat in civitate Albingane infra muros 
ipsius lançare seu proicere vel balistare cum balista aliqua, sub pena soldorum 
quinque pro qualibet vice auferenda a contrafaciente, et preconiçare 
debeat infra mensem post introitum potestatis ut supra. 

Note marginali: sul margine esterno: preconizetur infra mensem, di mano diversa; disegno 
di tromba. 

——————— 

271 Il testo di questo capitolo, che quantifica le oblazioni annuali che il comune faceva ai 
frati minori sia come elemosina, sia per la costruzione della chiesa, contribuisce a mettere a 
fuoco l’importanza della casa francescana nella vita cittadina; v. anche I 90-92 e n. rel. 

– 353 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De non tenenda aperta butea in diebus festivis. 
Statuimus ad honorem Dei, quod aliqua persona non teneat merces aliquas 
extra domum ad vendendum sive extra muros et parietes ipsius domus. 
Nec aliquis merçarius seu qui merçarius censeatur teneat fenestram apothece 
apertam in diebus dominicis, Nativitatis Domini, Circumcisionis, Epyphanie, 
Ascensionis, neque in festis beate Marie Virginis, et sancti Michaelis 
nostri ducis, nec in festis Evangelistarum, nec sancti Laurentii, nec Apostolorum, 
nisi aliquod ipsorum festorum incideret in die sabbati, sub pena soldorum 
quinque pro quolibet, et qualibet vice a contrafaciente auferenda 272. 

[85] De loerio equitaturarum accipiendo. 
Quecumque persona que tenet vel de cetero tenebit equum vel aliquam 
equitaturam pro ipsis locandis, sive ad vecturam, non possit nec debeat accipere 
ab / (c. LXXX r.) aliquo cive vel districtuali, pro loerio de unaquaque 
bestia, nisi solummodo soldos II pro prima die qua locata fuerit ipsa bestia, 
et soldum I solummodo pro quolibet die qua ipsam bestiam ductor tenuerit 
post primam diem. § Et siquis inventus fuerit contrafacere sive plus accipere, 
perdat pro qualibet vice et qualibet bestia soldos V 273. 

[86] De non impediendo quominus maleficia puniantur. 
Cum pene fiant in maleficos pro eorum maleficiis ad vindictam malo-
rum, necnon et ad laudem bonorum, et maleficia remanere non debeant impunita, 
nec impedimentum aliquod prestari debeat quominus ipsa maleficia 
puniantur, ut pena unius sit metus multorum, idcirco ordinamus atque statuimus 
quod de cetero aliqua domina vel mulier, seu alique domine vel mulieres, 
singulariter vel simul coadunate, non audeant nec presumant aliquo modo 
vel ingenio se opponere ad impediendum, nec impediant, nec impedire nitantur 
intus civitatem vel extra, quominus condempnatio vel condempnatio


——————— 

272 V. sopra n. 258. 
273 Per la locazione di cavalli, ed il loro utilizzo da parte del comune, v. I 83, 233. 


– 354 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[87] De banniendis pratis. 
Teneatur magistratus Albingane qui pro tempore fuerit omni anno in 
die carnis privii veteris bannire sive banniri facere prata que dicuntur Sancti 
Georgii et ipsa biffare et signare, seu biffari et signari facere cum signis crucis 
positis in arundinibus seu lignis et ipsa prata tenere bannita usque ad festum 
sancti Iohannis de iunio a. § Post quod festum infra duos vel tres dies 
ipse magistratus, cum / (c. LXXX v.) quibusdam hominibus ab ipso electis et 
in hiis factis expertis, vadat ad dicta prata et videat cum eisdem si herba 
dictorum pratorum tunc erit matura et conveniens ad secandum, vel non; et 
si eis videbitur vel quando eis videbitur, disbanniat dictus magistratus prata 
supradicta, faciendo secari prius a loco qui vocatur Lormalli in iusum versus 
mare, et postea a dicto loco insursum. § Verumtamen dictam herbam secatam 
sive fenum non permittat illinc deportari, quousque omnes qui habent 
ibi prata secaverint, siccaverint et accumulaverint ipsam herbam et fenum. 

– 355 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b, ita 
quod nullo modo aliqua bestia intrare debeat in ipsa prata. § Post vero festum 
sancti Michaelis disbanniantur dicta prata quantum ad boves domatos 
solummodo; quantum vero ad alias bestias, remaneant bannita usque ad festum 
sancti Martini. § Post vero festum sancti Martini disbanniantur dicta 
prata omnibus bestiis, preter quam porcis, qui nullo modo ibi audeant intrare. 
§ Et teneatur dictus magistratus dicta prata modo et ordine supradicto per 
camparios die et nocte facere custodiri, pro qua custodia faciat ipsis campariis 
dari de qualibet searecia denarium I, et infra et supra per eandem racionem. 
§ Qui teneantur omnes contrafacientes accusare, et in hiis nullam 
fraudem committere; et si inventus fuerit aliquis campariorum fraudem aliquam 
committere, vel non custodire ipsa prata ut debet, auferat magistratus 
cuilibet campariorum contrafacienti libram I. § Teneatur eciam magistratus 
cuilibet de accusatis per camparios, vel per alios secundum formam capitulorum 
Albingane, auferre penas secundum quod constitute sunt in capitulo 
cuius rubrica est “De inventis in alienis dampnis et penis eorum” 274. § Et c 
predicta locum habeant salvo iure cuilibet d persone quod habet in ipsis pratis 
vel occasione ipsorum vel alicuius eorum 275. 

a ad festum sancti Iohannis de iunio: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 
b Michelis: così nel testo. c Et: riscritto accanto al precedente, scomparso per foro nella pergamena. 
d cuilibet: così nel testo. 

[88] De non lançando de aliqua domo vel turri aliquam rem nocivam. 
Statuimus quod aliqua persona in civitate Albingane non proiciat seu lancet 
de aliqua domo vel turri aliquem lapidem seu aliquam rem nocivam, sub 
pena librarum centum ianuinorum, et ultra si delicti qualitas modum excede


——————— 

274 V. III 22. 
275 Per i prati di San Giorgio v. I 240; non è noto nè localizzabile il toponimo Lormalli. 


– 356 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[89] De compellendis illis qui habent banderas stare ad vexillum 
communis. 
Teneatur magistratus Albingane, cum fuerit in exercitu generali ubi sit 
vexillum sive confalonum communis Albingane, compellere seu compelli fa-
cere omnes bandererios sive banderas, vexilla seu confalonos deferentes qui 
fuerint in ipso exercitu, sive sint cives sive alii qui exercitum vel cavalcatam 
faciant pro communi, stare cum banderis, vexillis seu confalonis suis circa 
confalonum civitatis Albingane, et ab eo discedere seu separari se non possint 
sine licencia et mandato magistratus seu superstitis exercitus / (c. LXXXI r.) 
communis Albingane, sub pena librarum X ianuinorum, et plus et minus ad 
voluntatem potestatis Albingane. § Et magistratus Albingane teneatur 
compellere homines cuiuslibet ville districtus Albingane habere et tenere 
banderas et confalonos ut habere et tenere soliti sunt, et eas banderas ac eos 
confalonos portare et tenere in exercitibus quando exiverint cum communi, 
sub pena ab eis suo arbitrio auferenda. § Et quando vexillum communis liberabitur 
aliqua causa, liberetur et assignetur uni nobili vel mediano de civitate 
Albingane. § Et nulla persona possit in exercitu communis portare 
aliquam banderam vel vexillum, nisi de illis communis, et nisi illi quibus per 
commune Albingane bandere fuerint consignate, sub pena librarum X ianuinorum 
; et hoc capitulum legatur quocienscumque vexillum exiverit in 
consilio vel parlamento vel in platea Sancti Michaelis a 276. 

a uni nobili - Sancti Michaelis: al brano corrisponde, sul margine esterno: de novo. 

[90] De faciendo minam. 
Teneatur magistratus Albingane facere fieri infra mensem sui introitus 
minam unam tante magnitudinis, quod teneat sive capiat ad rasum seu subra


——————— 

276 Per l’esercito del comune v. I 2 e ivi n. 23. 

– 357 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
277. 

[91] De venditione gabellarum. Rubrica (a). 
Omnes gabelle communis Albingane de cetero vendantur et incantentur 
in consilio generali, in quo possint etiam esse omnes qui voluerint incantare, 
facta primo preconiçatione per tres dies in quolibet die semel: quod quilibet 
volens de dictis gabellis incantare debeat interesse, quia dabuntur plus offerenti 
ad voluntatem consilii, que debeant incantari infra dies X proxime precedentes 
festum sancti Michaelis; et ante ipsum festum per tres dies debeant 
liberari seu dari plus offerenti a dicto festo usque ad annum, ita quod annus 
finiatur in vigilia sancti Michaelis / (c. LXXXI v.) et emptor intret in possessione 
in festo sancti Michaelis. § Et vendantur de cetero omnes gabelle tali 
conditione, quod precium solvatur pro rata in fine cuiuslibet mensis intra 
tertiam diem; et de solvendo precium prestet emptor ydoneam cautionem 
seu ydoneas cautiones ad voluntatem potestatis 278. 

——————— 

277 V. sopra n. 264. 

278 Oltre i numerosi atti che documentano la vendita delle gabelle da parte del comune, 
la cui gestione è del resto regolata dal cap. III 105, da due atti, l’uno dell’anno preceden


– 358 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Il titolo, che corrisponde a quello originario con l’aggiunta di: Rubrica, è riscritto su 
sbiaditura. 
[92] De gabella canne. 
Quecumque persona in Albingana vel districtu vendiderit vel aliquo 
modo alienaverit pannum albaxium seu telam aliquam, det de qualibet libra 
denarios IIIIor et infra per eandem rationem. § Et nemo debeat cannare nisi 
ad illam cannam communis que est in mercato, si vendiderit vel alienaverit 
aliquo modo. § Eo sane intellecto, quod quelibet persona de civitate Albingane 
et districtu possit extrahere et recomendare pannos suos et telas cuicumque 
voluerit certo et statuto precio vel sine precio, sine datione gabelle, 
et recognoscere pannos et telas suas ad cannam de mercato; iurantibus tamen 
tam accomodator quam accomodatarius, si requisiti fuerint, quod in 
hoc fraudem in aliquo non committunt gabellatori 279. § Et quelibet persona 
de Finario, que vendiderit vel emerit vel alienaverit pannum vel telas in civitate 
Albingane vel districtu, solvat cannatoribus pro qualibet libra denarios 
IIIIor, sicut faciunt cives Albingane in Finario, et quousque cives Albingane 
solvent in Finario pro libra denarios IIIIor. § Et illi cives qui vendent 
vel alienabunt hominibus de Finario, aut ab eis vel ab aliquo ipsorum ement 
pannum vel telam, nichil solvere teneantur. § Et quandocumque homines 
de Finario reduxerint homines Albingane ad conditionem Finariensium, 
reducantur ad conditionem hominum Albingane. § Exceptatis Finariensibus 
qui sunt cives Albingane, qui esse debeant de conditione aliorum civium 
280. 

——————— 

te, l’altro dell’anno successivo la stesura dello statuto (ACA, I, Pergamene, 414, 1287 mar. 6, 
454, 1289 giu. 18) risulterebbe che il comune, dopo aver venduto la gabella canne, ne avrebbe 
ripreso la gestione sotto forma di locazione; lo stesso si riscontra per altre gabelle: v. oltre 
nn. 281 e 282. 

279 Per la lavorazione e il commercio dei panni e tessuti v. I 45, 46, 161 e n. rel.; per la 
canna v. I 167 e n. rel. e III 101. 

280 L’attrito con Finale in materia di gabelle denota una tensione politica tra i del Carretto 
signori di Finale ed il Comune di Albenga che non è stata ancora studiata; v. anche III 93 
e 104 e I 216. 

– 359 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De gabella cantarii. 
Quecumque persona ponderaverit vel ponderari fecerit rem aliquam 
causa vendendi vel alienandi in Albingana vel districtu, solvat gabellatori de 
quolibet cantario venditor vel alienator denarios II, et infra per eandem rationem. 
§ Excepto quod quelibet persona possit ponderare vel recognoscere rem 
suam sine datione gabelle. § Sed illi de Finario dare debeant gabellatori, si 
emerint vel vendiderint sive alienaverint in Albingana vel districtu, denarios 
IIIIor ianuinorum et infra per eandem rationem, sicut faciunt cives et habitatores 
Albingane in Finario. § Et quando homines Finarii reduxerint cives 
Albingane ad conditionem Finariensium, reducantur ipsi Finarienses ad conditionem 
hominum Albingane. § Exceptis Finariensibus qui sunt cives Albingane, 
qui esse debeant de conditione hominum Albingane281 (45). 

[94] De gabella casei. / 
La c. LXXXII è mancante; si riporta il testo della copia Rossi. 

Quecumque persona vendiderit vel alienaverit in Albingana vel districtu, 
sive in nundinis sive extra nundinas, caseum, solvat communi sive gabellatori 
denarios VI ianuinorum pro cantario, ad quod reduci possit quandocumque 
communi placuerit. Excepto quod quelibet persona civis et habitator 
Albingane possit emere caseum grassum et tomas pro suo usu, sine eo quod 
non possit nec debeat gabellari, nec gabella peti vel dari inde. Si vero extranea 
persona, que non habitet in Albingana vel districtu cum familia sua, adduxerit 
sive exoneraverit in Albingana et districtu seu inde extraxerit caseum, 
vendet vel alienabit, solvat pro quolibet cantario denarios VI et infra 
per eandem rationem communi vel gabellatori. Eo excepto quod quelibet 
persona de Albingana vel districtu possit suum caseum extrahere et mit


——————— 

281 Il testo di questo capitolo è riportato da un documento, che riguarda la stessa gabella, 
trascritto dallo statuto in data 21 luglio 1281 (AOA, Pergamene, A 38). In tale occasione veniva 
costituita una commissione di otto cittadini che estendeva la riscossione della gabella cantarii 
al commercio della lana. Nel 1284 la stessa commissione decide sulla gabella del panno albaxium 
(ACA, I, Pergamene, 377). Un documento concernente la vendita della stessa gabella è 
del 1285 (AOA, Pergamene, A 46): anche questi atti provano come parte del testo statutario 
risalga a data anteriore al 1288. 

– 360 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
282. 

[95] De gabella victualium. 
Quecumque persona emerit vel aliquo titulo alienationis in se receperit, 
per se vel per alium, aliquod victuale in Albingana vel districtu, seu linosam 
vel canavosam, solvat et det communi sive gabellatori de qualibet mina denarium 
I et de media mina obolum. Excepto de persicis, malis seu melis, sosenis, 
nesporis, avellanis viridibus cum cortice sive rusca, glande, piris, ceresis, 
sorbis, rapis, navonis, breno sive furfure et amigdolis viridibus cum cortice 
sive rusca. Non possit aliqua persona vendere vel aliquo modo alienare aliquid 
victuale seu linosam vel canavosam in Albingana vel districtu, exceptis 
predictis exceptatis inde, nisi ad mensuram ferratam Albingane. Eo acto et 
expressim dicto, quod si ex malicia temporis aut ex tempestate marina venerit 
aliquis cum ligno ad ripam Albingane et extraxerit in ripa Albingane, non 
teneatur ob hoc solvere gabellam, nisi vendiderit vel alienaverit in Albingana 
vel districtu. Et teneantur venditores et alienatores earum rerum, de quibus 
solverit et solvi debetur gabella, si vendiderint vel alienaverint, aut vendere 
vel alienare voluerint eas res gabellatas ante venditionem vel alienationem 
vel in ipsa venditione vel alienatione vel post ipsam alienationem vel venditionem 
usque ad octo dies gabellatoribus aut uni ex ipsis aut uni ex eorum 
nunciis quod vendiderint aut vendere volunt seu alienare dictas res gabellatas, 
et hoc preconizetur tempore venditionis gabelle; et siquis contrafecerit, 
preconizatione premissa, componat pro qualibet vice soldos X ianuinorum. Et 
nulla persona de civitate Albingane et districtu teneatur dare gabellam de aliquo 
suo victuali nato in districtu Albinganensi, nisi ipsum vendiderit vel alienaverit 
vel aliquo titulo alienationis in aliquam personam transtulerit, eciam 
si de civitate et districtu ipsum extraxerit vel extrahi fecerit. Et si aliquis ci-
vis Albinganensis adduxerit granum ad civitatem Albingane, possit illud 

——————— 

282 La gabella casei era già in vigore nel 1246 (ACA, I, Pergamene, 988). Come la gabella 
canne, anche la gabella casei risulta, nel 1291, locata per metà al comune da un privato (ACA, I, 
Pergamene, 521). 

– 361 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a pro qualibet 
vice qua contrafaciet, et hec addicio locum habeat a vigilia sancti Michaelis 
proxime futuri in antea. Et quilibet albergator teneat mensuram unam que 
sit tercia pars mine ad rasum stanciatam per officiales, ad quam vendat qui 
ad eam voluerit emere 283. 

a Ianue: così la trascrizione Rossi 

[96] De gabella ripe, arborum et antennarum. 
Quecumque persona traxerit vel trahi fecerit vel adduci in Albinganam 
vel districtum sartiam videlicet arborum et antennarum, solvat et det de quolibet 
centenario librarum denariorum communi sive gabellatori soldos XLV et 
infra et super per eandem rationem; de quibus quantitatibus habeat commune 
de sartia que fuit extracta vel ducta de versus Garrexium terciam partem, et 
de sartia que venerit vel extracta fuerit de versus Plebem habeat commune 

——————— 

283 Per i pesi v. I 27 e n. rel., III 27 e 92. La locazione delle gabelle, fatta da privati al comune 
di Albenga sia per intero sia in parte, è ulteriormente provata dal pagamento, da parte del 
comune a Gabriele dei marchesi di Ceva per la locazione di metà della gabella victualium, (ACA, I, 
Perg., 611, 1299 mar. 27), appena venduta, con altre gabelle, allo stesso Gabriele (ACA, I, 
Perg., 609, 1299 mar. 16). Per la frutta, v. anche III 22. 

– 362 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or, qui debent dividi 
ut supra 284. 

[97] De gabella olei et mellis. 
Quecumque persona emerit oleum in Albingana vel districtu a capite 
Dancio usque ad caput Mele, aut mel, solvat communi denarium I pro qualibet 
libra olei et pro dimidia libra obulum, et quolibet barrile mellis denarios 

XII. Et siqua persona emerit oleum sive mel extra districtum Albingane et 
illud vendiderit ad retalium sive ad minutum in Albingana vel districtu, sol-
vat pro qualibet libra denarios II, pro media libra obolum. Et teneatur ille 
qui incantabit gabellam accomodare libras cuilibet civi Albingane pro suo 
oleo mensurando sine aliqua datione gabelle. / (c. LXXXIII r.) § Et commune 
sive ille qui emerit gabellam a communi teneatur habere libras et medias li-
bras pro oleo mensurando sufficienter, sine aliquo alio loerio preter gabellam, 
sub pena pro qualibet vice soldorum V 285. 
[98] De gabella panis. 
Quecumque persona vendet panem ad minutum in Albingana et districtu 
solvat communi denarios II pro qualibet mina, et teneantur facere obolatam 
et numatam panis, olei et casei venditores cuilibet emere volenti, ad 
opus per officiales sive mensuram sibi datum vel datam. § Et fornarii et fornarie 
iurent manifestare totum panem quem coxerint pancoriis gabellatori vel 
eius nuncio, in banno soldorum V pro qualibet vice qua non manifestarent. 

——————— 

284 Per la gabella sulle sartie e alberi da navi v. I 32; qui è specificata la provenienza del 
legname, che segue le due grandi direttrici stradali che scendono dalle zone boschive dell’entroterra, 
Garessio e Pieve. Per la ripa e il traffico marittimo v. I 152, 153, 217. 

285 Per la libra e le misure di capacità per l’olio v. I 28; dal testo appare molto diffusa la 
produzione di miele, non altrimenti documentata. Alla gabella oley et mellis è relativa la pergamena 
ACA I, 618, 1300 lug. 15. 

– 363 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
286. 

[99] De gabella bestiarum. 
Quecumque persona emerit in Albingana et districtu bestias, solvat 
communi pro quolibet bove, asino et iumento et pro qualibet bestia grossa, 
quam emerit in dicto districtu, denarios II; de ovibus, capris, porcis et de 
qualibet alia bestia minuta quam emerit in dicto districtu, solvat communi 
denarium I, preter de agnis et edis minoribus sex mensibus. Nec aliquis macellarius 
solvat aliquid pro aliqua bestia quam emat extra districtum Albingane, 
sive in districtu causa vendendi in macello Albingane. 

[100] De gabella carnium. 
Quecumque persona in posterum vendiderit in Albingana et districtu 
carnes occisas ad retalium sive ad minutum, solvat communi sive gabellatori 
pro quolibet bove, vaca, porco et troia denarios II, de agnellis et edis minoribus 
unius anni solvat pro quolibet obolum, et de qualibet alia bestia minuta 
denarium I, de qualibet meçena denarium I 287. 

[101] De gabella fustaneorum. 
Quecumque persona de cetero vendiderit fustaneos in Albingana et di-
strictu, det et solvat communi Albingane sive gabellatori de quolibet verrubio 
fustaneorum grossorum soldos V, et de qualibet pecia denarios III, et de 
qualibet canna fustaneorum de Pontremulo denarium I, et de qualibet pecia 
Placentinorum et Pançaratorum denarios VI et infra per eandem rationem de 

——————— 

286 Per i fornai e panettieri v. I 27 e nota relativa. 

287 Per le norme riguardanti i macellai e la vendita di carni v. I 25, III 100 e n. rel. Riguardano 
la vendita di questa gabella ad esempio, le pergamene ACA I, 518 (1291 set. 28), e 720 
(1317 set. 5). 

– 364 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
288. 

[102] De gabella piscium. 
Quecumque persona emerit vel aliquo titulo alienationis in se receperit 
pisces in Albingana vel districtu, scilicet a capite Mele usque ad caput Borgii, 
et a ponte Calcinato et a Villa Nova citra, solvat et det communi Albingane 
vel gabellatori, quociens eos emerit vel alienationis titulo in se receperit, 
denarium I ½ pro quolibet soldo. / (c. LXXXIII v.) § Exceptis inde illis personis 
que pisces emerint seu aliquo titulo pro suo comedere in se receperint 
suo dispendio 289. 

Note marginali: a c. LXXXIII r., sul margine interno: a capite Mele usque ad caput Borgii, di 
mano settecentesca. 

[103] De gabella murte. 
Possint et debeant scoferii sive calegarii civitatis Albingane et alii cives 
de ipsa civitate habere minam murti pro denariis III pro suo usu tantum, nec 
amplius in ipsa dare teneantur, et hoc capitulum locum habeat a festo sancti 
Michaelis proximo ultra. § Et gabellerius sive gabellerii teneantur dare ad 
sufficienciam de murta cuilibet operanti Albingana precio supradicto. § Et 
si non poterit dare, liceat operantibus sive scoferiis, cuilibet pro opere suo 
occasione coriorum que tunc haberent vel essent in calcina, emere murtam 
extra posse Albingane, sine eo quod aliquid solvant seu solvere debeant de 

——————— 

288 Questo capitolo aggiunge qualche dato a quelli già noti riguardanti il commercio dei 
panni: v. n. III 41; è in particolare documentata la provenienza dei fustagni dalla zona tra Pontremoli 
e Piacenza. 

289 Per il commercio dei pesci v. I 99. Qui sono ancora una volta indicati i confini del 
più ampio districtus, da capo Mele alla Caprazoppa e dal ponte Calcinato (a Martinetto tra Cisano 
e Zuccarello) e da Villanova in giù, cioè verso mare; v. n. 8. 

– 365 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
290. 

[104] De novis exactionibus per Finarienses impositis, remittendis. 
Quoniam homines de Finario novas exactiones et nova pedagia non sibi 
nec aliis sed solum contra homines Albingane, quod est adversus Deum et 
homines, statuerunt, volentes contra eos ad simile procedere iuxta Catonem: 
“tu quoque fac simile sic ars deluditur arte”. § Statuimus quod quelibet persona 
de Finario in foro Albingane solvat et solvere debeat, sive vendat sive 
emat aliquas mercationes seu res, pro qualibet libra denarios VI et pro qualibet 
bestia grossa denarios IIIIor, et pro minutis bestiis denarios II, et pro 
qualibet alia bestia, ove, capra, moltone, ariete, porco, et aliis bestiis minutis 
que transitum fecerint per districtum Albingane, denarios II, et pro quolibet 

——————— 

290 La murta o mirto era la materia prima per la concia delle pelli; è evidente che ne fosse 
diffuso il commercio in una città dove l’industria del cuoio in tutti i suoi aspetti aveva importanza 
primaria (v. I 38, 39, 200 e n. rel) e che il comune avesse di conseguenza istituito una 
gabella su tale materia prima. La pergamena AOA, A 87 (1262 ott. 27) è relativa ad una controversia 
tra la corporazione dei calzolai e conciatori ed i gestori della gabella murte, che sostengono 
di non avere il vegetale a disposizione per gli artigiani. 

– 366 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
or, que faciant transitum per Albinganam et 
districtum, et nichilominus solvant et teneantur solvere alias gabellas sicut 
consueti sunt, et cives Albingane solvunt. § Ordi / namus (c. LXXXIIII r.) au-
tem hoc capitulum valere et tenere, quousque homines Finarii remittent illas 
exactiones et pedagia, et reducent homines Albingane ad statum et conditionem 
Finariensium et non ultra. § Ab istis autem exceptamus homines Finarii 
qui sunt cives Albingane, quos tractari volumus tamquam cives. § Et hoc 
capitulum faciat pervenire potestas infra dies XV post eius introitum per 
litteras suas ad noticiam Finariensium seu rectoris eorumdem 291. 

Note marginali: sul margine esterno: infra dies XV, di mano diversa. 

[105] De removenda fraude gabellarum. 
Teneatur magistratus Albingane facere iurare omnes personas de quibus 
requisitus fuerit per gabellatores, quod non committant fraudem de aliqua 
gabella, et in illa vel illis de quibus fuerit requisitus, et facere ut magis removeatur 
omnis fraus que fieri posset in aliqua gabellarum. § Et omnes illi qui 
colligent gabellas, aut qui eas incantabunt, teneantur iurare eas servire bene 
et iuste, et officium circa ipsas bene et legaliter exercere, et specialiter cannatores 
et pensatores et gabellerii gabelle murte. § Et insuper gabellerius gabelle 
murte teneatur iurare mensurare legaliter, tam in emendo quam in vendendo 
ad mensuram consuetam, et mensurare sicut consuetum est. § Et quilibet 
cannator et pensator de pensis communis teneantur et debeant iurare 
cannare et pensare legaliter. § Idem observetur in collectoribus cuiuslibet gabelle 
ut dictum est. § Et intelligatur in omnibus gabellis, quod res semel gabellata 
postea occasione illius gabelle gabellari non possit per ipsum gabellatorem 
cuius fuerit ipsa gabella, vel per alium pro eo infra terminum ad quem 
emerit eam, exceptis piscibus, canna et cantario. § Et si forte, transacto termino 
ad quem aliquis emerit aliquam gabellam, superfuerit aliquid vel remanebit 
alicui gabellatori de rebus pertinentibus ipsi gabelle, non possit ultra 
terminum aliquid inde vendi per eum vel alium pro eo infra confines gabelle; 
sed extra confines portare vel portari facere, per mare solummodo et non 

——————— 

291 V. sopra n. 280. 

– 367 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

[106] De capitulis firmis tenendis. 
Magistratus Albingane non possit nec debeat sub pena sindicationis librarum 
D ianuinorum, / (c. LXXXIIII v.) pro potestate et iudice, rumpere vel 
cassare aliquod capitulum dicte civitatis, vel aliquid contra capitulum facere, 
postquam ipsum sibi manifestum et notorium fuerit, nec etiam licenciam valeat 
petere a consilio de aliquo capitulo. § Salvo eo quod capitulum aliquod, 
quod tangeret aliquam personam vel personas speciales tantum, et pro eius 
vel eorum utilitate factum esset, et per eum vel eos potestas requireretur ut 
veniret contra illud quod pro eo vel pro eis introductum esset, ipse potestas 
possit venire contra capitulum illud et illud infringere in hac parte, si videbitur 
potestati. Et si certa dies vel terminus esset in capitulo, posset prorogari 
usque ad tempus quod placuerit illi pro quo introductum foret capitulum speciale 
a. § Et clavigeri teneantur retinere de salario potestatis libras L, et de 
salario iudicis libras XXV, quod nullam solutionem faciant inde illis vel alteri 
eorum, usque ad exitum sui regiminis potestatis et iudicis, et ultra per diem 
unum; et si tunc reperiretur quod dicti potestas vel iudex consensissent in 
aliquo de predictis, et non observassent capitula ut dictum est, ipsi vel alter 
eorum clavigeri teneantur predictos denarios tenere in virtute sua, quousque 
alii clavigeri electi essent, quibus electis deberent ipsos denarios consignare, 
et non possent dicti potestas et iudex vel alter eorum qui contrafecisset, aliqua 
subtilitate ingenii ullo tempore magis aliquid habere de dictis denariis; 
non obstante nec ipsis in aliquo adiuvante capitulo loquente de salario potestatis 
et iudicis. § Si vero capitula bene observassent, et contra in aliquo non 

– 368 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b, aliquis civis Albingane 
non teneatur postea ipsi potestati vel iudici de iuramento compagne 
eis facto, nisi potestas vel iudex faceret contra capitulum voluntate consilii, 
vel maioris partis consilii Albingane c 292. 

a Segue, in C: Et salvo quod potestas vel iudex possit petere licenciam et eisdem in consilio 
concedi, in quo consilio sint ad minus due partes consiliariorum, de quolibet capitulo prime 
partis loquente tantum de construendis villis, villas visitandas et castra, muris et barbachanis 
faciendis et etiam de capitulo quod est sub rublica “Ut capitula legantur per potestatem ter in 
anno”. b Segue, in C: postquam ei denunciatum fuerit. c Segue, in C: in quo consilio 
sint ad minus due partes consiliariorum, quarum duarum parcium due partes sint concordes ad 
lapides albos et nigros. 

[107] Ut scribe et clavigeri faciant pervenire capitula ad noti<ti>am 
potestatis. 
Scribe et clavigeri teneantur notificare capitula potestati et iudici, 
quando vident seu audiunt ipsos facere contra capitula, de hiis capitulis sive 
articulis capitulorum que sciverint, ad que scienda dicti scribe debeant dare 
operam. § Et non possit potestas iniungere alicui scribe vel clavigero quod 
non notificet sibi capitula, nec inde eos vel aliquam personam condempnare. 
§ Item teneantur scribe communis, si requisiti fuerint, ire cum qualibet 
persona hoc postulante ad potestatem, causa ostendendi sibi capitula que 
voluerit postulans, sub pena pro quolibet scriba, quociens contrafecerit, 
soldorum C. 

——————— 

292 Il capitolo è edito in ACCAME, pp. 243-244. 

– 369 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Ut capitula intelligantur salvis conventionibus de quibus est instrumentum. 
Omnia supradicta capitula in qualibet sui parte intelligantur et intelligi 
debeant / (c. LXXXV r.) salva in omnibus et per omnia conventione que est 
inter civitatem Albingane et civitatem Ianue, et salvis omnibus aliis conventionibus 
quibus constet publicum instrumentum, quas eciam magistratus 
Albingane observare teneatur. 

[109] Ut capitula ad preterita non trahantur. 
Quicquid supradictum est in dictis capitulis vel in aliquo predictorum 
per emendatores presentis anni locum habeat in futuris casibus, et non trahatur 
ad precedentia, seu ad preteritos contractus, nisi expressim dictum sit 
in aliquo capitulorum, quod ad preterita protrahantur. 

[110] Ut capitula intelligantur sicut littera iacet. 
Omnia capitula que in hoc libro scripta sunt intelligantur et exponi 
debeant prout littera iacet et scripta est, sine aliquo alio extrinseco intellectu 
a 293. 

a Il capitolo è copiato in C, senza variazioni. 

[111] De corrigendis capitulis. 
De voluntate omnium capitulariorum fuit quod hec capitula de novo 
facta possint corrigi et mutari in latinitate ad meliorem et saniorem intellectum, 
et dubia removeri cum consilio sapientis, salva sententia et intentione 
data super hoc capitulo et semper retenta. 

——————— 

293 Il capitolo è edito in ACCAME, p. 244. 

– 370 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
De contrarietate capitulorum. 
Si capitulum invenero in isto brevi, quod sit contrarium alicui capitulo, 
hoc quod maior pars consiliariorum in numero personarum qui fuerint ad 
consilium decreverit vel decreverint, observare tenebor a. 

Note marginali: sul margine esterno: ad; ad. 

a Con questo capitolo ha termine il testo del 1288. 

[113] a 
Ad evitandum omnem materiam disenssionis discordie que oriri posset 
inter karisimos viros dominos Odonem et Franciscum marchiones Cravexane 
ex una parte et homines Albingane ex allia occasione captionis et detepcionis 
carceris et redempcionis Iacobi de Bernizono et etiam detemptionis filiorum 
suorum, statuimus et ordinamus quod commune Albingane, consiliarii, 
potestas et iudex vel allius magistratus non possit dare seu concedere alliquam 
represaliam, laudem seu cambium vel alliquod alliud quo nomine cambii, 
laudis vel represalie valeat contrahendi, quocumque nomine censeatur, 
Iacobo de Bernizono predicto vel heredibus suis seu alicui persone, collegio 
vel universitate pro eo vel habenti causam ab eo contra ipsos marchiones vel 
suos homines, vassalos vel homines vassalorum et habitantes in terra dictorum 
marchionum et vassalorum vel qui pro tempore habitabunt occasione b 
capcionis, ditentionis et retencionis dicti Iacobi de Bernizono et filiorum 
suorum et dampna facta sive iniurie sibi illati et illate occasione dicte capcionis, 
detemptionis et carceris per dictos marchiones vel vassalos eorum vel 
homines commissise et in predictum Iacobum et filios eius. Et si contigerit 
quod aliqua persona districtus Albingane vel aliunde reducens se in dictum 
districtum vel etiam offendens in dicto districtu vel universitas offendere vel 
offendi consentiret vel dampnum daret vel dampti consentiret dictis marchionibus 
vel districtualibus ipsorum vel vasalis vel hominibus ipsorum rea-
liter vel personaliter occasione predicta, teneatur magistratus Albingane qui 
pro tempore fuerit procedere et punire delinquentes modo et forma predicta, 
eo modo et forma quo et qua puniretur et punire debent delinquentes et 
dampnum insequentes hominibus civitatis Albingane et districtus c. Et si ut 
supra non observetur, incurrat in penam librarum centum quociens per ip


– 371 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
294. 

a In questo, come in tutti i capitoli successivi, non è stato scritto il titolo. La grafia è chiaramente 
diversa da quella del testo originario e molto irregolare. b occasione: parola di lettura 
incerta. c La lettura dell’intero brano è stata eseguita con l’ausilio della luce di Wood. 

[114] 
[S]tatuimus a et ordinamus quod si allique terre, domus vel allie possessiones 
legabuntur vel donabuntur vel alliquo modo vel titulo transferebuntur 
in alliquam congregacionem, caritatem, collegium vel singularem personam, 
quod possessiones teneantur solvere et ad solvendum compelli debeant per 
magistratum communis Albingane ipsi communi fodrum, datica, collectas et 
exemptiones sicut solvebant et solvere tenebantur de ipsis illis qui eas alienaverint. 
Et hoc capitulum habeat locum tam ad preterita quam futura 295. 

a Qui, come in tutti i capitoli successivi, non è stata tracciata la lettera iniziale. 

[115] 
[Q]uilibet notarius civitatis Albingane vel eius districtus qui de cetero 
fecerit alliquod testamentum, codicilum vel ultimam voluntatem, teneantur 

——————— 

294 Il capitolo 113 è il primo dei diciannove aggiunti al termine della stesura originaria 
dello statuto, in tempi diversi; è riferito ad un episodio non altrimenti conosciuto della lotta tra 
il comune ed i marchesi di Clavesana, che avrebbero catturato e tenuti prigionieri Giacomo 
Bernissone ed i suoi figli; sembra evidente che, in seguito alla sentenza che poneva fine alle lunghe 
contese (ZUCCHI, pp. 45 sgg., PAVONI, pp. 356-362), il comune abbia dovuto, su pressione 
della parte contraria, inserire nello statuto questa norma favorevole ai marchesi. 

295 La norma riprende il cap. I 92 ed in particolare la nota che vi è stata aggiunta; non 
sembra possibile stabilire la priorità tra i due testi, che in ogni caso sono da riferire, come mano, a 
scribi diversi. 

– 372 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a, codicilantem vel donantem ut relinquat 
et dimittat alliquod de suo ad comprecionem et refectionem poncium civitatis 
Albingane et districtus, sub pena cuiuslibet notarii soldorum V quociens 
predicta non observaverit. Et insuper sub dicta pena teneatur infra dies XV 
quociens predicta non observaverit notificare masario vel constituto super 
operibus poncium legatum ut supra, sub dicta pena 296. 

a tastantem: così nel testo. 

[116] 
[T]enebor ego magistratus Albingane ponere ad consilium de mense 
madii de faciendo villam unam apud castrum Ligii, et de recuperanda iurisdicione 
et iuribus civitatis Albingane, et observare in predictis quod consilium 
ordinaverit 297. 

[117] 
[S]tatuimus et ordinamus quod si magistratus Albingane fuerit requisitus 
ab hominibus alicuius ville vel bulgi alicuius loci, sive a rectoribus villa-
rum ipsarum requisitus, teneatur dare guardias noturnas qui eas villas custodiant 
ad expensas illius ville, et semel in Albinganam veniant in qualibet 
edogmoda et accussent illos quos invenirent euntes contra formam capituli 
de guardiis noturnis; et puniantur inventi secundum formam eiusdem capituli, 
et medietas banni sit communis Albingane, alia medietas universitatis ville 

——————— 

296 Il contenuto di questo capitolo, rivolto alla raccolta di fondi per la ricostruzione e la 
manutenzione dei ponti, rientra nelle norme ricorrenti per secoli nella documentazione albenganese, 
dovute alla necessità di provvedere alla situazione idrica della piana, continuamente 
esposta alle piene del fiume; v. I 108-109 e n. rel. 

297 Alle villenove previste dalla stesura statutaria del 1288 si aggiunge con questo capitolo 
la proposta di edificazione di una ulteriore villanova presso il castello di Ligo, anch’esso caposaldo 
a lungo conteso tra il comune ed i Della Lengueglia, legati ai Clavesana. La villanova non 
venne evidentemente edificata, forse perché il castello di Ligo rimase senza più contestazioni, a 
partire dal 1323, parte del territorio comunale: v. ZUCCHI, pp. 66. 

– 373 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a accussis quas facient 
iuramento eorum, sicut custodibus civitatis. 

a Segue, depennato: accusanti. 

[118] 
[S]tatuimus quod nulla persona civitatis et districtus vel aliunde, cuiuscumque 
condicionis existat, audeat vel presummat ludere ad ludum tascillorum 
in civitate Albingane vel districtu, preterquam ad tabulas ad scacos; et 
qui contrafecerit, solvat et solvere debet, si inventus fuerit de die, soldos X; 
et si inventus ludere de note, soldos XX. Et quilibet possit acusarre et habeat 
medietatem condennacionis, et credatur acusatori et sacramento si fuit homo 
bone fame et condicionis et iudici videbitur, et teneatur privatus acusator. 
Et quilibet tabernarius et quicumque allius qui tenerit vel habuerit 
ludum in domo vel in ventus fuerit habere, vel quod alliqui ludant, solvat pro 
pena soldos X ianuinorum de die, et de note soldos XX, sive fuerit in domo 
sua sive conducta; salvo quod a vigilia sancti Tome apostoli usque ad Epiphaniam 
Domini per totum diem quibet possit ludere impune et tenere ludum 
in domo sine alliqua pena. 

Note marginali: sul margine esterno, disegno di scacchi. 

[119] 
[C]onstituatur omni anno procurator unus generalis rei publice civitatis 
Albingane, qui possit omnia et singula debita communis Albingane exigere; 
et que in ipsis debitis exigendis fecerit, valleant et comprobentur sicut si 
per a ipsum commune facta fuissent. Ita tamen res communis alienare non 
possit, nisi ex speciali mandato cunsilii, nec alliquid agere, transigendo, vendendo 
vel donando super rebus communis, nisi ex speciali mandato; sed solum 
habeat bona communis gubernare et debita communis infra scripto modo 
exigere, videlicet quod quilibet civis Albingane possit et teneatur deferre 
sive denunciare omnes debitores communis ex quacumque causa debitores 
sint, sive silicet sint debitores ex eo quod alliquid ement a communi et pre


– 374 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b cartulario communis; postquam vero ut supra denunciatum 
fuerit, procurator re publice facia c denunciatum citari infra dies IIIIor ut ei 
denunciacionem notificet, ut super ea magistratus eum iurare compelat de 
veritate / (c. LXXXVI r.) dicenda, et si debitum confiteatur vel de eo cunstet 
per testes vel allias probaciones ydoneas, quas iudex recipere possit summarie 
absque alliquo iudicii strepitu, tunc statuatur denunciato terminus octo die-
rum ad probandum se liberaturum esse; ultra quem terminum, nulla eius probacio 
admitatur, nixi iuste impeditus non probasset. § Sed compelatur precisse, 
sine alliqua excetione iuris vel facti, si se non probaverit liberatum solvere 
infra dies octo. § Nec possit allicuius debiti opponere cumpensacionem, 
si steterit per mensem a die quo solvere debuerit debitum communi quod se 
ipsum non deferat et postea fuerit denunciatus ut supra. Et si infla dictos 
dies octo non solverit, detineatur personaliter donec solvat; vel si haberi non 
poterit, mittatur procurator nomine communis et defendatur per magistratum 
in possessionem omnium bonorum eius, et ipsis bonis utatur et fluatur 
ad utilitatem communis, usque ad satisfacionem debiti. § Et habeat procurator 
a convicto ut supra, si deficeatur debitum et probatum fuerit vel etiam 
si cunfiteatur et infra terminum sibi statutum non solverit, soldos tres pro 
libra. § Si vero confiteatur et solvat infra terminum, habeat denarios II pro 
libra a communi de eo quod exigerit, reliqum vero perveniat ad manus massarii. 
Et si omnes debitores sibi modo quo supra denunciant d non exigerit, 
solvat partem communi soldos duos pro libra, quod sequens procurator ab 
eo exigat, et pro periurio habeatur, nisi apparuerit per eum non fecisse quo 
minus exigat, vel in hoc eum suum fecisse officium . Et iuret de suo officio 
bene et legaliter faciendo, quod quide e officium recipere teneatur, neque recusari 
non possit per eum qui electus fuerit, alliquo ingenio et alliquo capitulo 
non obstante. Et intelligatur semper quod res publica f civitatis Albingane 
habeat illa privillegia et beneficia que rei publice Romanorum sive fisco per 
iura communia conceduntur. 

– 375 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
per: in sopralinea. b Segue, depennato: in. c re publice facia: così nel testo. 
d denunciant: così nel testo. e quide: così nel testo. f Segue, depennato: romanorum. 

[120] 
[S]tatutum est et ordinatum pro utilitate publica quod alliqua persona 
civis vel extranea per se vel sub missam personam in civitate Albingane vel a 
dicta civitate infra versus mare, vel a ponte longo Arocie versus civitatem 
sive versus mare, nec a grareas sive iayras Arocie ubi est clusa molendini 
ospitalis infra versus civitatem, neque a domo de Miranda que fuit a quondam 
Bluneli Usurerii citra versus civitatem sive versus mare, non vendat nec 
emat alliqua ligna comburenda ad albitrium seu alliquo modo, condicione vel 
ingenio, preter quam ad pondus sive pensum. § Et teneatur quelibet persona 
que ligna duxerit vel habuerit ad vendendum dicta ligna vendere ut dictum 
est, et dare cuilibet emere volenti cantarium lignorum siccorum minutorum 
sive astelarum per denarios quatuordecim ianuinorum; cantarium autem viridum 
minutorum seu astelarum per denarios duodecim; cantarium vero strosorum 
grossorum viridum per denarios novem ianuinorum, stroxorum vero 
grossorum et sicorum per denarios undecim ianuinorum, et ab inde infra et 
supra per eandem rationem; et qui contrafecerit se non superiora vendere 
recusaverit sive nolluerit, perdat b pro banno pro qualibet somata sive fasse 
denarios VI, qui a contrafaciente auferantur incuntinenti, alliquo capitulo 
non obstante, et nichilominus perdat ligna, etiam ligna ipso facto sint accussantis. 
Et credatur cuilibet accusanti sub iuramento, si iudici apparebit. Et 
alliqua persona non posit per se vel allium dicta ligna vendere nec emere aliter 
precium supra dictum, sub pena predicta, que incontinenti ut dictum est 
auferatur, et inde possit quilibet accusare et ei credatur suo iuramento, si iudici 
aparebit. § Salvo quod supra dicto statuto et in qualibet eius parte possit 
cunsilium civitatis Albingane addere, minuere, corrigere et emendare ad eius 
liberam voluntatem. Et potestas seu magistratus teneatur cuntenta in dicto 
capitulo facere preconari per civitatem Albingane omni anno, quod capitulum 
legatur in parlamento. Et alliqua persona civis vel extranea que portet 
vel portari faciat ligna ad vendendum pro cumburendo, non possit nec c de-
beat intrare inter muros ipsius civitatis cum ipsis lignis in die sabati, nisi 
prius ipsa ligna vendidisset, quo casu licenter possit ipsa ligna portare sive 
ducere ad domum enptoris; et qui vel que contrafecerit, perdat ipsa ligna, 

– 376 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d, ne aliquis eius 
ignoraciam possit precondere 298. 

a Segue, depennato: quod. b perdat: corretto su perdas. c Segue, depennato: valeat. 
d semer: così nel testo. 

[121] 
[N]ullus civis vel distritualis civitatis Albingane vel eius homines vel ipse 
cum hominibus suis vel allienis modo alliquo presumat venire, ducere vel 
mitere cum almis ad civitatem Albingane vel districtum contra onorem et comodum 
et minoranciam communis et civitatis Albingane a et b eius c territorii 
vel districtus, et qui contra fecerit solvat et solvere cumpelatur per magi-
stratum Albingane a libris C usque libris mille in albitrio et voluntate magi-
stratus Albingane communis Albingane, et sit privatus omni beneficio et honore 
communis civitatis Albingane. Et inteligatur venisse, mississe et duxisse 
cum almis contra onorem et comodum et minoranciam communis Albingane, 
si venerit, miserit vel duxerit cum aliquibus armis; exceptis spatis, lanciis 
et cultello laterali, sine licencia magistratus Albingane. Si vero aliquis de ripe-
ria totius districtus Ianue et a iugis usque mare de aliqua parte venerit cum 
aliquibus armis predictis in civitate vel districtu seu territorio sine licencia 
dicti magistratus, solvat et solvere debeat dicto communi pro pena a soldis C 
usque in libris decem arbitrio et voluntate dicti magistratus, sive venertit 
cum predictis civibus d et districtualibus sive non; alie vero persone extranee 
vel que non sint de riperia predicta, portantes arma ut supra, puniantur arbitrio 
et voluntate magistratus Albingane, nisi haberent iustam causam deferendi 
arma predicta, arbitrio dicti magistratus. Et a predictis penis sint 

——————— 

298 La regolamentazione del commercio della legna da ardere fornisce ulteriori dettagli 
sulla topografia sia dell’interno della città, sia della piana. La vendita della legna doveva tenersi 
al sabato in un luogo fisso, cioè la barbacana che correva lungo le mura sud ed est all’interno di 
esse, dalla porta d’Arroscia alla porta castri. 

– 377 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a Segue, depennato: vel. b et: in sopralinea. c Segue, depennato: districtus. d Segue, 
depennato: sui. 

[122] 
[S]tatuimus et ordinamus quod omnes et singuli collectores decimarum 
de <c>ivitate Albingane vel districtu et in civitate Albingane et districtu, 
teneantur et debeant de cetero decimas sibi impositas colligendas bene et 
legaliter colligere, prout colligi consueverunt decime in Albingana et / (c. 
LXXXVI v.) districtu, et in illis rebus sive fluctibus de quibus consueverunt 
colligi ab antiquo, silicet a triginta annis proxime preteritis retro sive ultra. 
§ Siquis autem collector allicuius decime per se vel per allium ab alliquo districtuali 
Albingane decimam seu decimas nisi ut predictum est acceperit vel 
colegerit seu accipi vel colligi fecerit, solvat pro quolibet et qualibet vice sol-
dos XX, quos incuntinenti aufere teneatur, debeat et possit magistratus Albingane, 
alliquo capitulo non obstante. Et quelibet persona possit accusare 
quemlibet contrafacientem, et credatur cuilibet accusatori suo sacramento, 
si iudici videbitur, et habeat dimidiam banni et allia sit communis. Et nichilominus 
cumpellatur per magistratu ad restituendum illud quod plus acceperit 
vel tantundem illi a quo acceperint vel collegerint de suo proprio 
colligentis 299. 

[123] 
[S]tatuimus et ordinamus ad honorem et utilitatem omnium a crericorum 
quod alliquis civis sive distritualis Albingane non ofendat vel offendi 
faciat alliquam ecclesiasticam personam que se defendat privilegio crericali; 

——————— 

299 L’argomento delle decime in territorio di Albenga non è stato ancora studiato; questo 
capitolo ne regola la raccolta nell’ambito del comune, sottoponendola al controllo dei magi-
strati comunali. 

– 378 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

a omnium: in sopralinea. 

[124] 
[P]ossit potestas et magistratus civitatis Albingane unaa cum consulibus 
populli dicte civitatis munire et muniri facere atque munitas tenere turres vel 
domos sive turim vel domum cuiuslibet civis vel habitatoris Albingane et districtus 
in civitate Albingane vel districtu, quandocumque et quociens cum-
que ipsi magistratui et consulibus videbitur expedire; et quilibet civis vel habitator 
Albingane vel districtus a teneatur predictis domum suam sive turim 
vel quam habitaverit deliberare et tradere, deliberari et tradi facere muniendam 
tociens quociens per ipsos magistratum et cunsules fuerit personaliter 
requixitus, vel alter eorum alterius voluntate. § Siquis autem personaliter requisitus 
fuerit per predictos magistratum et cunsules vel alterum eorum voluntate 
et cunsensu alterius et negaverit verbo ta<n>tum dictam turim vel 
domum ipsis tradere et deliberare seu deliberari facere ut dictum est, perdat 
pro bano libras XXV, quas dictus magistratus ab eo incontinenti in pecunia 
vel rebus aufere teneatur, alliquo capitulo b non obstante, nulla fideiussione 
receta; et nichilominus ille qui talliter negaverit detineatur vel detineri de-
beat per magistratum, quousque turis vel domus deliberata fuerit magistratui 
supradicto vel in eiusdem magistratus virtute et bailia pervenerit et solverit 
penam predictam; ad quam turrim et domum habendam magistratus et cunsules 
teneantur modit c omnibus dare operam efficacem. Et si turis vel domus 
predicti taliter denegantis in virtute magistratus pervenerit sine opere, 
auxilio seu voluntate se denegantis, nichilominus cundenetur per magistratum 
in libris quinquaginta. § Si vero magistratus dicte civitatis unaa cum 
cunsulibus populli, cohadunato commune vel facta stremita, venerit ad turrim 
vel domum allicuius, vel saltim alter eorum iverit voluntate et cunsensu 
arterius occasione muniendi vel muniri vel muniri faciendi turim alliquam 

– 379 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d vel assendisset ut dictum est, et ex e ipsa domo vel 
turre ad versus magistratum, cunsules et alios qui cum ipsis essent, progecerit 
aliquem lapidem vel alliam rem ex qua percuti possit, teneatur magistratus 
dictam domum sive turrim dirruere et dirui facere ut dictum est, et taliter 
delinquentem personaliter punire auferendum f membrum albitrio potestatis. 
Si vero alliquo casu alliquis, sive civis sive extraneus, aliquam domum vel 
turrim allicuius alterius civis vel habitatoris civitatis Albingane et districtus 

– 380 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
g ipsos alliquam domum vel 
turim muniri per ipsos vel aliquem eorum et videtur magistratui et cunsulibus 
communis et populli Albingane pro utilitate publica dictas domos vel 
turres muniri facere pro communi, teneantur predicti cives ut predictum est 
predictis magistratui et cunsulibus deliberare dictas domos et turres miniendas 
h ad eorum liberam voluntatem; quod si facere recussaverit, puniatur ut 
supra, hoc salvo, quod magistratus et consules tures tales teneatur salvare 
illis quorum sunt, et ipsas etiam dictis turribus i et domibus defendere in 
sua proteccione et communis et populli Albingane suscipere et tenere. Et 
siquis dictam turrim tradere muniendam pro communi ut dictum est noluerit 
et se defenderet l proiciendo lapides vel alliud quod nocivum contra 
magistratum et cumsules sive commune, teneatur magistratus dictam turrim 
diruere ut dictum est. Si vero in aliquo casu predictorum alliquis 
proiecerit lapidem vel alliquid alliud nocivum, ut dictum est, et percuserit 
vel occiderit alliquem, puniatur secundum formam iuris et cappitullorum 
Albingane 300. 

a Segue, depennato: a. bSegue, depennato: dum ob. c modit: così nel testo. d Nel 
testo: intransset, corretto in intrasset. e Segue, depennato: illa. f auferendum: così nel testo. 
g Segue, depennato: in libris centum. h miniendas: così nel testo. i Nel testo: 
turrisbus, corretto in turribus. l Segue, depennato: pro. 

——————— 

300 Il testo di questo capitolo amplia e completa le norme sulle torri contenute nei cap. I 
72 e 73, e ne delinea maggiormente l’uso in caso di guerriglia urbana, conferendo ai magistrati 
cittadini ampi poteri per utilizzarle; il riferimento ai consules populi porterebbe ad attribuirlo a 
data posteriore al 1334, al pari del successivo cap. III 125 (v. sopra, pp. L-LI); altri riferimenti 
alle torri al cap. III 130. 

– 381 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
[S]tatuimus et ordinamus quod omnes et singule electiones officiariorum 
et omnium et singulorum communis Albingane, videlicet massariorum, 
IIIIor, rectorum villarum et officiariorum stanciarum et omnium alliorum 
et singulorum officiariorum dicti communis, quoquo nomine censeantur, 
ex ceptis consulibus et consiliariis, possint secundum quod placuerit 
consilio, non obstante quod fieri debent secundum formam alicuius capituli 
speciali. 

[126] 
[S]tatuerunt quod si cuntingant alliquam barcam sive alliquod lignum 
per infortunium maris apricaret ad ripam maris dictrictus Albingane, se per 
cursarios maris non possint impediri seu molestari occasione aliquarum laudum 
seu represaliarum, et omnes homines et persone existentes super dictis 
barca vel a barchis vel lignis, eodem beneficio paciantur in persona et rebus 
omnibus, nec teneantur aliqui de dictis barchis apricantibus ut supra ad solucionem 
allicuius gabele de aliqua mercantia que esset super dicta barcha, nisi 
ipsam mercantiam venderet, in quo casu teneatur solvere gabelam de eo quod 
vendiderint tantum. Et quilibet volens venire ad habitandum in Albingana 
vel districtu, seu facere alliquam apotecam in Albingana, in qua apoteca habeant 
merces que valeantur ultra libras CCC, licenter et impune possint venire, 
non obstantibus aliquibus laudibus seu represaliis, non obstantibus alliquibus 
capitulis in cuntrarium loquentibus. 

a Segue, depennato: barcham cum in Albingana vel districtu. 

[127] 
[S]tatuerunt et ordinaverunt quod de cetero quelibet a persona que fa-
cere voluerit sive faciet in Albingana vel / (c. LXXXVII v.) vel b fieri fecerit in 
Albingana vel districtu aliquod opus fornacis et vendere voluerit, teneatur 
et c debeat dare et det cuilibet civi Albingane miliare magonorum cottorum 
aput fornacem pro soldis vigintiquinque ianuinorum, et iapellas det miliare 
pro sordis viginti ianuinorum apud fornacem. Item cupos det apud fornacem 

– 382 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
d dictas quantitates per se vel submissam personam, 
sub pena soldorum viginti ianuinorum pro quolibet et qualibet vice qua contrafaceret. 
Et nulla persona possit vel debeat emere dictas res seu aliquam 
ipsarum ultra dictum precium, sub pena soldorum viginti ianuinorum pro 
quolibet et qualibet vice, et quilibet possit accusare quemlibet contrafacientem, 
et credatur suo sacramento, si iudici aparebit. § Et quod non possit 
vendi per aliquem vel alliquod opus fornacis alicui qui non sit de Albingana 
vel districtu et civis vel habitator Albingane vel districtus, sub pena predicta 
pro quolibet et qualibet vice. § Et nulla persona civitatis vel districtus Albingane 
vel extranea possit vel debeat extrahere alliquod opus fornacis extra di-
strictum Albingane, sub pena predicta et amissionis rerum. Et quilibet possit 
acusare et credatur sacramento, si fuerit homo bone fame, et habeat medietatem 
banni. Et officiales communis Albingane teneantur debito iuramenti inquirere 
contrafacientes et ipsos acusare, et nichilominus imponantur super 
predictis guardie private, et inteligatur quod opus fornacis inventum apud 
marinam sit extratum et penam incurrat ut in capitulo continetur, salvo si 
civis vel districtualis Albingane esset, qui probaret prene quod illud opus 
portare velet in alliqua villa Albingane pro suo usui. Item possint vendere 
cupos apud fornacem soldi LX pro quolibet miliari 301. 

a Segue, depennato: l. b vel vel: così nel testo. c Segue, depennato: dare. d Segue, 
depennato: s quan. 

——————— 

301 Le norme sul lavoro delle fornaci completano la regolamentazione già espressa in modo 
sommario nel cap. I 247, dove erano menzionati lateres sive magoni e copi; vengono aggiunte 
qui le iapelle (evidentemente le piastrelle) e la calce, con i prezzi relativi, indicati insieme alle 
quantità in cui veniva no commerciati i prodotti: il miliare per mattoni, piastrelle e coppi, e il 
moggio, che teneva trentadue “corbe”, ciascuna da 102 libbre, per la calce. Per disposizioni 
quasi identiche v. Savona, I 73. L’ampliamento delle norme precedenti aggiunto con il testo di 
questo capitolo fa pensare ad una espansione nell’attività delle fornaci; ciò sembra coincidere 
con il largo impiego del laterizio nelle costruzioni cittadine, che aumenta progressivamente dal 
XIII al XIV secolo. 

– 383 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
Nulla persona civis vel extranea audeat vel presumat cavare seu foveam 
facere iuxta paramurum seu iuxta barbacanas a, nec terram aliquam portare 
seu portari facere que sit iuxta paramurum vel iuxta barbacanas, sub pena 
pro quolibet et qualibet vice soldorum quinque ianuinorum; et quod officiales 
communis Albingane teneantur inquirere omnes contrafacientes et 
acusare teneantur quociens invenerint contrafacientes alliquos sub debito 
iuramenti. 

a Segue, depennato: sub pena. 

[129] 
Statuimus quod fiata a macelum novum quod sit communis Albingane 
ubi et secundum quod cunsilio communis Albingane placuerit. Nulla persona 
civis vel extranea audeat vel presumat facere vel fieri facere, vendere vel 
vendi facere carnes recentes crastoni, bovis, porci, troye, capre b, yrci, 
agneli vel pecudum in alliqua parte civitatis Albingane per ipsum commune 
facta et de quibus commune accipit pensionem, sub pena pro quolibet et 
qualibet vice soldorum V ianuinorum, salvo et resarvato quod omnes edi et 
agneli qui aportabuntur mortui a quibuscumque personis possunt vendi per 
ipsas personas aportantes tantum et non per aliquos allios cives Albingane 
vel districtus in quacumque parte c civitatis Albingane et salvo quod quelibet 
persona civis vel habitatris d Albingane possit fieri facere et occidi facere 
pro suo usu vel pro suo cunvivio unam vel plures bestias et similiter duo 
vel plures habitatores Albingane possit occidere et ancidi facere unam bestiam 
et ipsam dividere inter se sine aliquo banno 302. 

a fiata: così nel testo. b Segue, depennato: y. c Segue, depennato: ps. d habitatris: 
così nel testo. 

——————— 

302 La costruzione di un nuovo macello prevista da questo capitolo viene attuata molti 
anni più tardi, nel 1381, ed è documentata dall’epigrafe conservata nel Civico Museo Ingauno: 
Le norme sulla macellazione vanno ad aggiungersi a quelle enunciate nel cap. I 25. 

– 384 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
[Non] possit nec debeat alliquis civis vel habitator Albingane vel districtus 
seu aliqua allia persona vendere seu alliquo titulo alienacionis transferre in 
alliquem nobilem habentem iurisdicionem hominum domum vel turrim seu 
vacuum possitam in civitate Albingane vel in alliquo burgo vel castro seu villa 
districtus Albingane. Et siquis contra fecerit, puniatur in quinque soldis 
pro qualibet libra precii quo vendita esset, et venditio ipso iure sit nulla et 
nichilominus perdat domum vel turrim venditam. Et idem inteligantur in 
emptore. Et commune possit et debeat ipsam domum vel turrim venditam 
vendicare ac si perpetuo fuisset communis Albingane. Et potestas infra dies 
quindecim post introitum sui regiminis teneatur et debeat dictum capitulum 
preconizare faciat per civitatem Albingane, quod capitulum locum habeat in 
preteritis et futuris; salvo quod siqua venditio seu alienacio esset facta ab 
hinc retro, quod pena non vendite sibi locum, sed teneatur ipsam domum vel 
domos, turrem vel turres, vacuum vel vacua vendere alicui civi Albingane a 
non habenti iurisdicionem hominum pro illo precio quo extimabitur per bonos 
homines seu extimatores communis; et si venditionem facere b nolent, 
magistratus teneatur infra vunum c mensem compellere ipsum ad vendendum 
dictam domum, turrim vel vacuum; quod si facere recusaret, teneatur 
ipsam domum vel turrim destruere vel destrui facere infra mensem ex quo 
sibi fuerit denunciatum, sub pena librarum centum ianuinorum. 

a Segue, depennato: et h. b Segue, depennato: non. c vunum: così nel testo. 

[131] 
[U]t convenciones et pacta serventur hominibus de Toyrano commorantibus 
in burgo Sancti Spiritus et ut ipsarum convencionum perpetuo 
memoria habeatur, et ne probacionis copia ipsarum convencionum fortuitis 
casibus subtrahatur, statuimus et ordinamus quod tractatus facti in favorem 
ipsarum et approbati per cunsilium generale communis Albingane tempore 
nobilis viri domini Martini Lercarii potestatis civitatis Albingane et scripti 
per Iohannem Francum notarium M° CCC° XXXIIII indicione secunda, die 
vigexima sexta apprillis ponantur et scripbantur in volumine statutorum 
se a capitulorum communis Albingane et pro capitulis et statutis de cetero 

– 385 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
b civium dicte universitatis, in preno cunsilio celebrato et adunato ut 
moris est in dicto burgo per Obertum Filipum c rectorem dicti burgi hoc 
anno die vicesima marcii, habentes prenam bayliam et potestatem a dicto 
cunsilio, tractaverunt et mandaverunt et bannierunt, ad honorem et bonum 
statum communis civitatis Albingane et burgi et omnium civium ibi in dicta 
valle habitancium, ut infra. Primo enim tractaverunt et statuerunt quod tota 
terra communis sive communalia dictorum civium tam domestica quam salvatica 
que iacet et sita est in territorio et fine civium valis Thorani predictorum 
sit et stet et esse et permanere debeat bannita de cetero infra confines d 
cuntentos et scriptos in libro sive registro communis civitatis Albingane. Ita 
quod infra dictos cunfines nulla persona extranea que non sit civis Albingane 
boscare possit in dicta terra comunalia cum alliquibus bestiis tam grossis 
quam minutis, equa (e) contrafecerit solvat bannum infrascriptum, videlicet 
pro qualibet bestia bovina soldos quinque ianuinorum, pro qualibet bestia 
axinina soldos quinque ianuinorum, pro qualibet besta cavalina soldos quinque 
ianuinorum, pro qualibet ove et qualibet bestia lanuta usque in decem 

– 386 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
f capra et hoc g a tribus infra et a tribus 
ultra soldos viginti ianuinorum; et inteligatur a tribus ultra fore tropatum; 
item pro emenda tropati caprarum soldos viginti ianuinorum solvatur; 
in omnibus vero predicti<s> bestiis menutis lanutis sive capris, inteligatur 
de illis bestiis que non nutriuntur de lacte; quorum bannorum predictorum 
sit communis Albingane tercia pars, et allia tercia sit communis dicti burgi 
et allia tercia pars accusancium, qui duxerint vel accusaverint dictas bestias; 
et eodem modo et forma dividantur capre amisse forma presentis tractatus, 
que fuerint invente in dicta bannita, dividi debeant per partes supradictas 
ut superius dictum h est de bannis. Item tractaverunt et ordinaverunt quod 
nulla persona extranea que non sit civis possit i vel debeat facere vel incidere 
in dicta terra bannita alliqua ligna domestica vel salvatica l, exportare ex 
inde vel portari facere alliqua ligna in pena soldorum quinque ianuinorum, 
et dividatur dictum bannum ut supra. Item quod nulla persona civis Albingane 
seu cuis m valis Toyrani possit et debeat emere alliquas bestias ab alliqua 
persona extranea vel forensem in flaudem pro pascando et causa pascandi 
cum ipsis bestiis in dicta bannita vel alliqua eius parte, sub pena soldorum 
centum ianuinorum, quod bannum ab ipsa persona contrafaciente auferatur 
et dividatur ut supra. Et si denunciatum fuerit rectori dicti loci alliquam 
personam in predictis contrafecisse silicet emisse bestias ut supra contra formam 
predictam, teneatur et debeat et possit dictus rector suo officio inquire-
re veritatem tam per testes quam per iuramento, et quocumque modo melius 
sciverit et poterit, veritate reperta, punire et condennare illam tallem personam 
contrafacientem, aufferendo ab ea bannum predictum. Item quod alliquis 
mercator seu persona alliqua mercatrix non possit nec debeat pascare 
cum bestiis alliquibus, nec tenere bestias alliquas in dicta terra bannita vel 
alliqua eius parte, nisi dumtaxat n una die et una note, et qui cuntra fecerit 
solvat pro banno soldos viginti ianuinorum, salvo quod rector dicti loci qui 
pro tempore ibi fuerit possit ultra dictam diem et dictam notem suspendere 
terminum ipsi talli persone mercatrici seu mercatori habenti bestias in dicto 
territorio ad voluntatem et libitum ipsius rectoris. Item quod omnes persone 
extranee sive forestes tractentur et tractari debeant in terra predicta bannita 
et comunalia et in fine dictorum civium valis Toyrani in omnibus et per 

– 387 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
o. / (c. LXXXVIII v.) Item quod omnes homines forenses sive extranei 
non possint emere bannitam sive reditus et introytus et proventus bannite 
Podii Rotundi pro pascando et causa pascandi cum alliquibus bestiis suis vel 
allienis, non obstante alliqua concordia seu convencione que fuerit inter homines 
Toyrani et dictos cives valis Toyrani, quando ipsi cives velent emere 
dictam bannitam pro pascando cum suis bestiis, si contrafieret non valeat 
empcio sive vendicio. Item statuerunt quod omnes terre alliquarum personarum 
dicte universitatis dictorum civium et alliarum quarumcumque personarum 
site infra confines predictos civium predictorum que consueverunt stare 
communes et non sunt nec esse consueverunt laboratorie et agregate, sint et 
esse debeant bannite secundum quod supra statuerunt dictam terram comunaliam 
fore bannitam; et eodem modo solvatur bannum pro bestiis inventis 
ibidem et prout solvi debet in dicta terra comunalia et bannita. Item statue-
runt et ordinaverunt quod si p alliqua persona proibuerit vel vetaverit alliquam 
bestiam inventam in dictis terris tam de comunalibus quam de predictis 
bannitis allicui persone volenti ipsam ducere et presentare dicto rectore, 
amittat pro banno et pro quelibet persona vetans pro quelibet vice soldos 
centum ianuinorum, quod bannum solvatur et dividatur ut supra. Millesimo 
tricenteximo trigesimo quarto, indicione secunda, die vicesima sexta aprillis 
approbati fuerunt supra scripti tractatus, et autenticati per nobilem virum dominum 
Martinum Lercarium potestatem communis civitatis Albingane pro 
tribunali sedentem in capitulo ubi iux reditur, voluntate Iohannis Segnoraudi, 
Gandulfi Spelte, Iohannis Philipi et Guillelmi Anzatoris cunsulum dicte civitatis 
et ipsi cunsules cum auctoritate et decreto dicti domini potestatis, ad 
instanciam rectoris dicti bulgi et alliorum dicti loci bulgi requirencium nomine 
et vice dicte universitatis, ponentes in ipsis tractatibus et quolibet ipso-
rum suam et communis Albingane auctoritatem, laudantes et statuentes quod 
robur obtineatur perpetue firmitatis, salvo omni iure communi q Albingane 
et ius ipsius communis in alliquo non derogando; de quibus omnibus preceptum 
fuit mihi Iohanni Franco notario et scribe dicti communis ut faciam 
unum et plura instrumenta in laudem sapientis. Actum Albingane in capitulo, 
anno Nativitatis Domini millesimo, indicione et die vicesima sexta aprillis 
predictis. Testes Percival Cepulla Porcus, Guillelmus Cazorinus Peatus, Bernabos 
Pognana et Iohannes de Franchis de Pullio notarii rogati. 

Ego Iohannes Francus notarius sacri inperii et nunc scriba communis 

– 388 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
r communis extraxsi 
303. 

Tenor vero instrumenti dicte pecie terre talis est. 

Ego Obertus Muruellus de Toyrano vendo, cedo et trado vobis Bono 
Iohanni Moruello, Conrado Toyrano et Iohanni Macia sindicis, actoribus 
et procuratoribus universitatis hominum civium Toirani, ut de sindicatu et 
procuracione constat publico instrumento hodie facto manu mei Moruelli 
notarii infra scripti, hementibus nomine dicte s universitatis peciam unam 
terre inculte que appellatur Bandita Roveti, iacentem in territorio Toyrani, 
loco ubi dicitur Rovetum sive Picarum, cui supra totum coheret terra Aycardi 
Caressomi et cunsortum, que fuit Albesanorum ab una parte, fosatus Clapele 
et terra Guillelmi Lardaris et Iohannis eius fratris et heredum con-
dam t Roballdi Lardari et fosatus Concharum ab allia, fossatus Roveti et 
terra Conradi Toyrani et terra bandita communis Toyrani et terra heredum 
quondam Conradi Muruelli ab allia, inter has coherencias et allias sique sunt 
dicte terre sive bandite, vendo, cedo et trado vobis predictis sindicis et 
procuratoribus nomine predicte universitas u predictam terram sive bandiam 
cum omnibus ingresibus, exitibus et accessibus et omnibus alliis eidem terre 
sive bandie pertinentibus, libere et in alodio et liberam et absolutam ab 
omni debito et vinculo servitutis, precio librarum triginta ianuinorum, de 
quibus voco me quietum et solutum esse a vobis sindicis et procuratoribus, 
servitutibus supradictis; renunciando ex tunc non numerate sive non tradite 
pecunie precii non soluti spei future numeracionis, condicioni sine causa 
et omni alii iuri, reservato et exceptato a predicta vendicione partem quam 
habent heredes quondam Fecociorum in duabus peciolis terre positis in 
predictos confines, pars vero terre mea quam habeo in dictis duabus peciolis 
terre vobis predictis sindicis et procuratoribus nomine supradicto dono, 
et titulo donacionis ad presens inter vivos vobis concedo dominium vero et 
possessionem dicte terre sive bandie, vacuam et corporalem vobis predictis 
sindicis et procuratoribus nomine quo supra corporaliter cunfiteor tradidisse 
eam pro vobis et vestro nomine tenere et possidere quousque tenebo 
vel possidebo; hanc autem vendicionem per me et meos heredes et omnes 

——————— 

303 Questo documento fornisce la prima testimonianza della gestione di una comunità 
periferica del territorio di Albenga; ne risulta l’esistenza di un consigluio che affiancava il rettore, 
in questo caso per per l’elezione di procuratori. 

– 389 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
v 304. 

a se: così nel testo. b Segue, depennato: ci. c Segue, espunto: reco. d Segue, depennato: 
nulla persona extranea que non sit civis Albingane. e equa: così nel testo. 
f Segue, depennato: p. g Segue, depennato: et. h Segue, depennato: dictum. i Segue, 
depennato: possit. l Segue, depennato: s. m cuis: così nel testo, per civis. n dumtaxat: 
ta in sopralinea. o Segue, depennato: Item quod omnes persone extranee sive forenses 
tractentur et tractari debeant in terra predicta bannita et comunalia et in fine dictorum civium 
valis Thoyrani in omnibus et per omnia sicut dicti. p si: in sopralinea. q communi: così 
nel testo. r Segue, depennato: co. s dicte: sul margine interno. t Segue, depennato: 
Guillelmi. u universitas: così nel testo. v La c. LXXXVIIII è mancante. 

/ (c. LXXXX r.) In nomine sancte et individue Trinitatis. Otho quartus 
imperator et semper augustus universorum Cristi fidelium. Tam futura 
quam presens noverit etas qualiter dilectus et fidelis noster Ysenbardus Placentinus 
iudex et assessor Albinganensis civitatis una cum Otone de Castellino 
cive Albingane pro communi civitatis Albingane in frequentia principum 
curie nostre ad nostre maiestatis presentiam venerunt et debitam fidelitatem 
facientes cum hominio pro magnifico, ac fideli eorum servitio, quod et imperio 
exhibuerunt sibi ipsis ac toti communi civitatis eorum, pro quo suplices 
ac devoti postulaverunt amplioris gratie favorem accumulaverunt. Inde est 
quod ex concessa benignitate imperiali et pro supradictorum fidelium nostrorum 
humili petitione prefatos Albingane et totum commune civitatis eorum, 
ut de cetero fideliores permaneant Imperio, investimus de allodiis eorum, de 
bonis usibus, de libellariis, de possessionibus, de placitis et districtis hominum 
suorum, que nonc iuste habent vel imposterum habuerint vel legitime 
debent habere, eisque imperiali auctoritate privilegii nostri, salva per omnia 

——————— 

304 Sia l’atto del 1334, sia quello del 1268 qui trascritti non sono altrimenti noti; i numerosi 
toponimi della zona di Borghetto sono in parte identificabili. 

– 390 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Signum Othonis quarti Romanorum imperatois clementissimi 

Ego Curradus Spire episcopus imperiali aule cancellarius, vice domini 
Theodorici Coloniensis archiepiscopi et totius Italie archicancellarii recogno


vi. Acta sunt hec anno dominice Incarnationis Mmo XXC indictione XIII, regnante 
domino Othone quarto romanorum imperatore, anno regni eius XII, 
imperii vero primo a 305. 
a In nomine sancte - primo: di mano sei-settecentesca. 

(c. LXXXX v.) Fertur quod erat quidam res, qui fecit quadam scranam 
septem graduum, quorum primus erat lapide qui vocatur safirus, secundus 
erat de quodam alio qui vocatur spleciosus, tercius erat de quodam alio qui 
vocatur topacius, quartus erat de quodam alio qui vocatur a granata, quintus 
——————— 

305 Il privilegio di Ottone IV, certo originariamente esistente nell’archivio comunale, è 
copiato da A. PANERI, Descrizione della cittade e contado di Albenga, CBBG, ms. c. 23. 

– 391 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 306. 

a Segue, depennato: diamant. b Fertur - celestrini: di mano trecentesca. L’inchiostro è 
sbiadito: l’intero periodo è stato letto con l’ausilio della luce di Wood. 

Genua + 1606 die XXIII augusti tempore calamitatis et miserie. 
In hoc tempore comota fuit tota universitas comitatus Albingane contra civitatem, 
que universitas pretendit in reformatione statutorum criminalium 
facienda de ordine serenissimi senatus, habere duas tertias partes refformatorum, 
qui articulus concorditer coram illustrissimis Iohanne Baptistam Doria 
quondam Dominici et Cesare Iustiniano duobus ex gubernatoribus dicti serenissimi 
senatus, inter magnificos Petrum Baptistam Maresanum legum doctorem, 
Iohannem Mariam de Peloso, Petrum Iohannem de Fossato et Benedictum 
Barberam oratores civitatis Albingane et Iacobum Scotum oratorem 
eiusdem ex una, et Stephanum Alciatorem sindicum Alaxii, Iohannem An-
dream Vallecada de Burgeto et Honoratum Raynaldum de Ceriario sindicos 
burgorum et villarum dicte civitatis Albingane ex altera. quibus illustrissimis 
gubernatoribus huiusmodi negocium demandatum fuit ad reservam, ut ex 
decreto serenissimi senatus condito anno presenti, die XVIII dicti mensis augusti. 
Et ego Iacobus Scotus domini Thoma hoc notavi ut ceteris posteris 
nostris transeat in memoriam ut videri est in actis cancellarie magnifici 
Gulielmi Diana cancellarie et secretarii dicti serenissimi senatus a 307. 

a Genua - senatus: di mano seicentesca. 

Presens statutum fuit exhibitum et presentatum coram illustrissima dominatione 
excelse civitatis Ianue in causa illorum de Burgeto que fuit com


——————— 

306 La descrizione di una frase di tipo scientifico-arcano, della quale non è stato possibile 
in questa sede trovare altri esempi, attesta una tradizione forse da testi tardo antichi e cristiani. 

V. ad esempio HIERONYMUS, Commentarii in Isaiam, lib. 15, cap. 54, par. 11. 
307 Numerose lettere di Giacomo Scotto, istruzioni del comune per le sue missioni di 
ambasciatore e di sindaco, note di spese delle missioni, almeno dal 1602 al 1607, in ACA, I, 
Foliatia Consilii, 113, 114. 

– 392 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
a 308. 

a Presens - communis: di mano cinquecentesca. Il testo è svanito; si è fatto ricorso alla luce 
di Wood. 

——————— 

308 Per la causa del comune con gli abitanti di Borghetto nanti il magnifico Ambrogio 
Spinola v. ACA, I, Cause, 596. 

– 393 – 


INDICE DEI NOMI 
DI PERSONA E DI LUOGO 



Il numero romano rinvia alle parti dello statuto, il numero aabo ai capitoli. 


Oltre ai nomi di persona e di luogo, si indicano le cariche, magistrature e le professioni, raggruppate 
secondo le località di appartenenza. 
Per i toponimi, è stata indicata tra parentesi, in corsivo, la corrispondente località moderna, 


qualora identificabile. 



GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Alavenna, Aravenna (Aravenna, Albenga): I 
92, 109, 163, 237; III 9; eius pons: I 109, 
164; eius manici: III 9. 

Alaxia Cavagna: eius terra: I 163. 

Alaxium (Alassio): I 33, 36, 176, 237; III 45.

 
eius camparii: I 36; III 72. 

 
eius rectores: I 176. 

 
eius sindicus: c. LXXXXV. 

 
eius via: I 176. 

Albara: I 152; fossatum: I 24. 

Albesani, eorum terra: III 131. 

Albingana (Albenga)

 
abbas populi: I 15, 21, 32, 52, 73, 160, 190, 
210, 218-220, 228; III 12, 23, 25, 26, 72; 
eius consilium: I 220; eius domus: I 220. 

 
ambaxator: I 17, 21, 82, 112, 173. 

 
aquarerius communis: I 31.

 
archivum publicum communis: I 149, 227. 

 
arena maris: v. ripa maris.

 
balneum: III 15. 

 
bandererius: III 89. 

 
-barbacana: I 29, 115, 122, 123, 168, 237, 
242, 246, 248; III 10, 15, 16, 76, 120, 128. 

 
barbacana Cente: I 192. 

 
beudus, beudus molandini: I 39, 75, 105, 
111, 167, 241, 246. 

 
camparius, camparii: I 36, 37, 160, 208; III 
19, 22, 42, 72, 87. 

 
cannatores: I 167; III 92, 105.

 
capitaneus: v. rector villarum. 

 
capitularius, capitularii: proemio; II 95; III 
111; v. Bellotus de Belloto, Bonusvassallus 
de Lodano, Franciscus Ma1asementia, Guillelmus 
Necus, Iacobus Briga, Iohannes Contessa, 
Iacobus Zavaterius, Perciva1 Ferrus. 

 
capitulum, domus capituli communis: I 
234; III 131. 

 
carceres communis: II 33. 

 
caritas scoferiorum seu callegariorum: eius 
custodes vel ministri: I 92, 93; II 14. 

 
castrum: I 132, 246; III 10, 39.

 
cavalcata: v. exercitus. 

 
-caxia sive bancum communis: I 160. 

 
cimiterium: I 243. 

 
cintracus, cintricus: I 33. 

 
clapa, clapa piscium: I 25, 99, 99 bis. 

 
clavica: I 175, 241. 

 
claviger, clavigeri: I 3, 16, 17, 21, 22, 23, 
25, 32, 33, 36, 53, 102, 116, 133, 140, 160, 
211; II 1, 8, 10, 14, 37, 50; III 106, 107, 
119, 125. 

 
claviger villarum: I 15. 

 
collector decimarum: v. decimarius. 

 
collector ripe: v. riparius.

 
collegium scribarum: v. scriba. 

 
compagna, compagnia: proemio, I 2, 4, 5, 
6, 7, 74, 160, 219, 220; II 43. 

 
conestabuli: I 219. 

 
confaronerius, confalonerius: I 4, 228; eius 
consiliarii: I 228; eius bandererii: I 228. 

 
congregatio marinariorum: I 92.

 
congregatio Sancte Marie: eius custodes: I 
92, 93; II 14. 

 
consiliarius, consiliarii: I 13, 14, 17, 21, 22, 
25, 49, 50, 51, 54, 56, 61, 110, 113, 116, 
120, 151, 155, 160, 169, 170, 209, 223, 238, 
253; II 37, 96; III 82, 106, 112, 113, 125. 
consilium: proemio, I 2, 3, 4, 8, 13, 14, 15, 
16, 17, 21, 22, 24, 25, 35, 47, 48, 49, 50, 
51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 67, 
68, 69, 70, 71, 72, 73, 75, 80, 82, 83, 84, 
85, 89, 103, 105, 108, 110, 113, 115, 116, 
120, 136, 139, 141, 147, 151, 152, 153, 155, 
160, 165, 170, 173, 182, 192, 193, 194, 201, 
202, 207, 209, 210, 212, 218, 221, 223, 224, 

– 397 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

 
consul, consules: I 2, 4, 8, 17, 65, 73, 81, 
218; II 6, 37; III 1, 4, 125, 131; v. Gandulfus 
Spelta, Guillelmus Anzator, Iohannes 
Philipus, Iohannes Segnoraudus. 

 
consules populi: III 124.

 
curia: I 33, 64, 66, 80, 174, 186, 216; II 1, 
3, 8, 20, 22, 48, 54; III 4. 

 
custos camporum: v. camparius. 

 
custos nocturnus: v. guardia civitatis. 

 
custos privatus: v. guardia privata. 

 
custos: I 17. 

 
decimarius, collector decimarum: III 19, 122. 

 
districtus: I 1, 2, 4, 6, 8, 11, 12, 13, 15, 19, 
20, 25, 27, 31, 33, 43, 56, 59, 60, 63, 69, 72, 
74, 77, 78, 79, 81, 83, 92, 98, 103, 113, 116, 
117, 134, 149, 151, 152, 154, 159, 161, 166, 
171, 178, 180, 181, 193, 198, 202, 204, 207, 
208, 209, 210, 211, 213, 214, 216, 217, 223, 
224, 237, 247; II 10, 32, 33, 39, 99, 103, 
105, 106; III 33, 44, 45, 59, 95, 97 ,98, 99, 
103, 104, 113, 115, 121, 122, 124, 126, 127. 

 
domus Bocheriorum: I 39, 241; III 79.

 
domus Cepulle de Cepullis: I 29. 

 
domus Cepullorum: I 29, 39. 

 
domus heredum Nicolosii Piscis: I 105. 

 
emendator, emendatores: 17, 17, 47, 48, 
224; II 1; III 109.

 
episcopus: I 2, 3, 4, 7, 15, 118, 157; II 21, 
22; eius vicarius: I 157. 

 
executor: v. nuncius. 

 
exercitus: I 2, 4, 8, 79, 85, 113, 188, 210, 
228, 233, 237; II 20; III 8, 16, 23, 89.

 
extimator, extimatores: 124, 111, 180; II 
14, 28, 33, 42, 43, 73; III 22, 34, 130. 

 
featerius: I 54. 

 
fons: I 29, 39, 75. 

 
forum: I 19, 20, 28, 65, 213; II 33; III 62, 104. 

 
fossata: I 246. 

 
gabellarius, gabellerius, gabellator: I 28, 99; III 
92, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 102, 103, 105. 

 
guardacampus guardacampi: I 4, 228. 
guardia camporum: I 34; III 22, 42, 72. 
guardia civitatis: I 35. 
guardia nundinarum: I 89. 
guardia privata: I 17, 25, 29, 33, 93; III 3, 


69. 
insula (isola Gallinaria): I 33. 
iudex: proemio, I 2, 3, 4, 7, 8, 9, 11, 12, 
14, 22, 25, 33, 35, 38, 40, 43, 45, 47, 49, 
53, 55, 56, 57, 59, 60, 65, 84, 92, 99, 
99bis, 101, 112, 113, 114, 119, 120, 126, 
130, 134, 139, 146, 149, 169, 170, 173, 
188, 209; II 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 
13, 14, 16, 17, 18, 20, 23, 25, 28, 31, 32, 
35, 37, 38, 43, 54, 61, 67, 71, 72, 93, 107; 
III 1, 4, 12, 21, 22, 23, 26, 39, 42, 44, 80, 
82, 106, 107, 113, 118, III 119, 120, 122; 

v. Guillelmus de Petra, Robaudus, Ysenbardus 
Placentinus. 
iurisdictio, iurisditio: I 19, 20, 26; II 71, 
77, 89, 91, 105, 106, 120; III 2, 25, 29, 31, 
33, 62. 

 
legatus: v. ambaxator. 

 
macellum: I 25; III 99, 129.

 
magister in arte gramatica: I 218. 

 
magistratus: I 2, 4, 5, 6, 7, 13, 15, 17, 18, 

19, 20, 23, 25, 31, 33, 35, 36, 38, 39, 43, 
44, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 
58, 60, 64, 66, 67, 68, 69, 71, 72, 73, 75, 
77, 78, 79, 82, 83, 84, 92, 96, 98, 99, 100, 
103, 104, 105, 106, 108, 109, 110, 111, 
113, 115, 116, 118, 119, 120,134, 136, 
138, 144, 145, 147, 148, 152, 153, 154, 
155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 
163, 164, 165, 166, 169, 171, 172, 175, 
176, 177, 180, 181, 184, 186, 189, 190, 
191, 193, 196, 197, 206, 207, 208, 210, 
211, 212, 213, 216, 218, 219, 220, 221, 
222, 223, 224, 225, 227, 228, 229, 230, 
231, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 
240, 244, 245, 248, 250, 252, 253; II 1, 2, 
7, 8, 9, 10, 13, 14, 20, 28, 31, 32, 33, 34, 
35, 36, 38, 42, 47, 49, 50, 51, 53, 54, 59, 
61, 67, 69, 71, 81, 82, 86, 90, 91, 101, 

– 398 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

 
Malus Burghetus, Marbogletus: I 105; III 
15, 17. 

 
masarius, massarius: v. claviger. 

 
massarius defunctorum: I 236. 

 
medicus: I 218. 

 
miles potestatis: I 53, 130. 

 
molendinum hospitalis et communis: I 
185; III 9, 120.

 
murus: v. paramurus.

 
notarius, notarii: I 19, 171, 213; II 35. 

 
nuncius: I 4, 48, 53, 56, 59, 61, 62, 71, 87, 
89, 93, 99, 102, 131, 160, 224, 237, 250; 
II 2, 10, 31, 33, 79; III 6, 8, 16, 42, 103. 

 
officialis, officiarius: I 16, 17, 18, 26, 28, 
29, 31, 35, 38, 40, 45, 67, 100, 102, 105, 
140, 150; III 16, 22, 98, 125, 127, 128. 

 
officialis, officiarius stanciarum, pensarum: I 
25, 27, 28, 78, 99; III 2, 125, 128.

 
paramurus: I 29, 39, 175, 201, 203, 246; III 
69, 83, 127, 128. 

 
parlamentum: I 2, 4, 8, 15, 19, 20, 25, 35, 
38, 44, 105, 111, 116, 118, 120, 160, 169, 
171, 181, 190, 197, 224; II 2, 8, 38, 104, 
108; III 2, 6, 7, 22, 23, 25, 28, 29, 33, 37, 
40, 43, 44, 58, 64, 72, 76, 82, 89, 120. 

 
planum: I 2, 34, 180. 

 
platea: III 13, 74. 

 
platea communis: I 31, 142; III 40, 71, 89.

 
platea Sancti Michaelis: v. platea communis. 

 
ponderatores: v. officiales stanciarum. 

 
pons AIavenne: v. AIavenna. 

 
pons Arocie, Sancte Marie de Arocia, pons 
longus: I 39, 86, 87, 105, 237; III 120.

 
pons Arociorum: I 105, 108, 175, 177. 

 
pons Cente: I 39, 109, 164, 192; III 3.

 
pons Varaoni: v. Varaonum. 

 
pons longus: v. pons Arocie. 

 
pons, pontes: I 29, 177; III 115. 

 
populus: I 219. 

 
porta Arociorum: I 175; III 120.

 
porta castri: III 120.

 
porta Cepullorum, iuxta domos Cepullorum: 
I 29, 39, 105. 

 
porta TurIate: I 105, 167. 

 
porte civitatis: I 29, 203. 

 
portus: I 152, 244. 

 
posse: I 1, 2, 8, 33, 34, 60, 69, 137, 207; III 
22, 103. 

 
potestas: proemio, I 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 
11, 12, 13, 19, 21, 22, 23, 25, 28, 29, 31, 
33, 34, 35, 36, 38, 40, 47, 49, 51, 53, 55, 
56, 57, 59, 60, 65, 68, 69, 70, 71, 73, 74, 
75, 80, 84, 85, 86, 87, 89, 92, 95, 98, 99, 
99 bis, 101, 104, 105, 107, 108, 109, 112, 
113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 
126, 130, 131, 133, 134, 137, 138, 139, 
144, 145, 146, 148, 149, 150, 151, 160, 
161, 165, 166, 168, 169, 170, 171, 172, 
173, 176, 177, 180, 182, 188, 192, 194, 
199, 201, 202, 203, 207, 208, 210, 212, 
213, 215, 219, 221, 222, 223, 224, 225, 
226, 227, 232, 236, 241, 243, 247, 249, 
253; II 4, 5, 6, 7, 17, 20, 22, 25, 31, 36, 
37, 54, 61,101; III 1, 8, 12, 13, 21, 23, 26, 
27, 33, 34, 35, 37, 39, 41, 42, 43, 45, 61, 
66, 68, 77, 80, 82, 86, 91, 106, 107, 113, 
120, 124, 130; v. Ansaldus Auria, Egidius 
de Nigro, Guil1elmus Ventus, Iacobus de 
Gavio, Martinus Lercarius, Nicolaus Baraterius, 
Ogerius Scotus.

 
preceptor vil1arum: v. rector. 

 
preco: I 14, 35, 181, 224, 237; eius nuncius: 
I 237. 

 
procurator: III, 119; v. sindicus. 

 
puteus Auree: I 75, 175. 

 
puteus Turlate: I 39, 75. 

 
putei: I 29, 75. 

 
quarterium, quarteria: I 17, 49, 52, 66, 85, 
149, 160, 202, 227, 228 ,232, 237; III 8, 10. 

 
quarterium Sancti Syri: I 75. 

 
quatuor, IIIIor: I 21, 160, 165, 190, 220; 
III 72, 125. 

– 399 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

 
rationatores: I 17. 

 
rector: I 72, 133. 

 
rector, preceptor villarum: I 15, 116, 181; 
III 34, 42, 125.

 
rectoria: I 15, 116. 

 
ripa, ripa maris, arena maris: I 33, 35, 153, 
177, 217; III 65, 76, 126.

 
riparius, collector ripe arborum et antennarum: 
I 32, 33. 

 
rocius: v. nuncius. 

 
scriba, scribe: I 19, 20, 21, 22, 25, 32, 33, 
47, 48, 53, 54, 55, 102, 140, 149, 160, 173, 
181, 186, 190, 191, 195, 196, 213; II 1, 8, 
10, 20, 22, 32; III 4, 42, 44, 72, 107, 131; 
eorum collegium: I 213. 

 
scriba villarum: I 15. 

 
scrineum communis: v. archivum publicum 
communis. 

 
serviens, servientes communis: I 8, 215; II 43. 

 
serviens, servientes consulum: I 35. 

 
serviens, servientes iudicis: I 35. 

 
serviens, servientes potestatis: 135. 

 
sindicus, sindici: I 110, 173. 

 
tabellio publicus: v. scriba. 

 
tractatores: I 182. 

 
tributarii: I 17. 

 
trumbatores: I 35, 215. 

 
truyna Sancti Stephani: III 79. 

 
vicarius, vicarius potestatis: I 4, 209. 

 
villa, ville: I 15, 25, 49, 181, 237; II 24; III 
34, 106, 117, 127. 

Alciator: v. Stephanus. 

Andoria (Andora): I 249; eius posse: I 2. 

Ansaldus Auria, Aurie, potestas Albingane: 
proemio, I 2, 239. 

Antia: I 232. 

Antognanum, Anthognanum (Antognano, Albenga): 
I 105, 106. 

Anzator: v. Guillelmus. 

Aquelia (Laigueglia) I 2. 

Aquensis prepositus: v. Guglielmus. 

Aquila, castrum: I 179. 

Arllanum (Aregliano, Albenga): I 104. 

Armanus, comes de Gareesbuto: c. LXXXX r. 

Arnaldus Solimanus: eius terra: I 168. 

Arnaldus de Mari: eius terra: I 105. 

Arnaldus, frater: I 39. 

Arocia flumen (Arroscia): I 31, 86, 87, 105, 
168, 181; III 9, 120; vallis Arocie: III 214. 

Arocia: v. Ascherius, Ramundus. 

Arvilium (Arveglio): I 213; III 45. 

Ascherius Arocia: I 107; eius terra: I 105. 

Auria, Aurie (Doria), v. Ansaldus, Iohannes 
Baptista. 

Aycardus Caressomus, eius terra: III 131. 

Baapicius: v. Ogerius, Thomas Necus. 

Bagnasco (de): v. Iacobus. 

Balarani: eorum terra: I 104. 

Balaranus: v. Girbadus, Guido. 

Bandita Roveti: III 131. 

Baraterius: v. Nicolaus. 

Barbaria: II 31. 

Barbera: v. Benedictus. 

Bartholomeus: v. Nicolosius. 

Barucius: v. Vivaldus. 

Bassus: v. Bonifacius. 

Bavaria: v. Lodovicus. 

Becatius: v. Guillelmus. 

Bellita: v. Fulco. 

Belloto (de): v. Bellotus. 

Bellotus de Belloto, providus vir, capitularius: 
proemio. 

Bellotus: v. Girbertus. 

Benedictus Barbera, orator: c. LXXXX v. 

Berbixonum: I 207. 

Bernabos Pognana, notarius: III 131. 

Bernizono (de): v. Iacobus. 

Bertola Maçarellus: III 9. 

Beverellum (Beverello, Peagna): I 232. 

Blunelus Usurerius: III 120. 

Bocherii: eorum domus: I 39; eorum contrata: 
I 241. 

Bocherius de Bocheriis: III 9. 

Bochetius: v. Guil1elmus. 

Bonifacius Bassus dictus Grassus: I 221, 222. 

Bonifacius Ferrus, eius terra: I 105. 

Bononia (Bologna): 1218. 

Bontempus: v. Obertus. 

Bonus Iohannes Moruellus, sindicus et procurator 
civium Toyrani: III 131. 

– 400 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

Borbenna (Borbena, Peagna): I 232. 

Borgium (Borgio): v. Caput Borgii. 

Briga, v. Iacobus. 

Bugnonum (monte Bignone}: III 78. 

Bungrano: I 104. 

Burgus Sancti Spiritus, Burgetus (Borghetto 
Santo Spirito): proemio, I 212; III 129, 131; 
eius bannita: III 131; eius consilium: III 131; 
eius rector: I 131; eius tractatores, emendatores: 
III 131; v. Daniel Moruelus, Iohannes 
Andreas Vallecada, Iohannes Vasalus, Obertus 
Bontempus, Obertus Filipus. 

Caçolinus, Cazorinus: v. Guillelmus, Ugo. 

Calcinatus: v. pons Calcinatus. 

Calernum (Castellermo): I 101. 

Campora: I 105, 237. 

Capriolium (Capriolo, Peagna): I 105, 237. 

Caput Borgii (Capo di Borgio, Caprazoppa): 
I 33, 99, 101; II 71; III 22, 102, 103. 

Caput Dancium (Capo Danzo): I 24, 33, 212; 
II 71; III 34, 97. 

Caput Mele (Capo Mele): I 15, 33, 99. 101; II 
71; III 22, 97, 102, 103. 

Caressomus: v. Aycardus. 

Carlus, Carli: I 221, 222; v. Iacobinus, Iohannes. 
Manuel. Robertus. 

Casanova (famiglia): eorum terrucium: III 76. 

Castellino, de: v. Oto. 

Cato: III 104. 

Cauda: v. Iohannes. 

Cavagna: v. Alaxia. 

Cenexe (Cenesi): I 231. 

Centa flumen (Centa): I 175, 177,192; v. Albingana, 
pons Cente. 

Cepulla de Cepullis, f. Henrici: I 29; eius butea: 
III 79. 

Cepulla, eius terra: I 104. 

Cepulla: v. Cepulla, Guillelmus, Henricus, Iacobus, 
Odo, Percival, Robertus; eorum domus: I 
29, 39; v. Albingana, porta Cepullorum. 

Cepullinus, eius terra: I 105. 

Ceriarium: v. Cirialium. 

Cervaria: I 116. 

Cesar Iustinianus, gubernator senatus Ianue: 

c. LXXXX v. 
Ceva (Ceva), eius marchio: v. Nanus. 
Cirialium, Ciliarium (Ceriale): I 33, 103; v. 
Honoratus Raynaldus. 
Cixanum (Cisano): I 31, 148, 164, 237; III 

78; eius paramurus: I 148. 
Clapele, fosatus: III 131. 
Coascum, Coaschum, ville Coaschorum (Coa


sco): I 105, 206, 230, 237; III 78. 
Collegium, domus, hospitalis Sancti Laçari de 

Albingana: I 120, II 14; eius sindici: I 120. 
Coloniensis archiepiscopus: v. Theodoricus. 
Concharum, fosatus (Borghetto S.S.): III 131. 
Conradus Moruellus, terra eius heredum: III 

131. 
Conradus Toyranus, sindicus et procurator 
civium Toyrani: III 131; eius terra: III 131. 
Contessa, v. Iohannes. 
costa Guardie: I 24. 
Covo Duserberg: c. LXXXX r. 
Cravexana (marchio de) (Clavesana): v. Fran


ciscus, ManueI, Odo. 
Crovaira: v. Roca Crovaira. 
Cucularia, castrum Cucularie (Curenna): I 

155. 
Cuncolinus, dapifer: c. LXXXX r. 
Curradus, Spire episcopus: c. LXXXX r. 
DanieI Moruelus, tractator de burgo Sancti 
Spiritus: III 131. 
de Franchis: v. Iohannes. 
Diana: v. Gulielmus. 
Dillus, eorum terrucium: I 104. 
Doria: v. Ansaldus, Iohannes Baptista. 
Duserberg: v. Covo. 
Ebenardus archiepiscopus Saloburgensis: c. 

LXXXX r. 
ecclesia Beati Andree apostoli: I 234. 
ecclesia Sancte Cecilie (Albenga): I 192, 201. 
ecclesia Sancte Crucis (Alassio): I 27, 152, 

176; II 71. 
ecclesia Sancte Marie (Albenga): I 104; eius 
terra: I 104. 
ecclesia Sancte Marie, Sancte Margarite de 
Luxignano (Lusignano): I 31. 

– 401 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

veglio): I 231. 
ecclesia Sancti Fidelis (San Fedele d’Albenga): 
I 24. 

ecclesia Sancti Francisci fratrum minorum 
(Albenga): I 162, 199; eius opera: I 92, 93, 
94; III 82; eius cimiterium: I 162, 199; 
eius massarii: II 14. 

ecclesia Sancti Georgii de pratis (San Giorgio 

di Campochiesa): I 105. 
ecclesia Sancti Iohannis (Albenga): I 2, 3, 4. 
ecclesia Sancti Michaelis, Beati Michaelis ar


changeli (Albenga): I 2, 31, 35, 58, 142, 
161, 170; III 40, 79; eius archidiaconus: II 
22; eius opera: I 92, 93, 165; II 14; eius 
terra, I 104. 

ecclesia Sancti Petri, Sanctum Petrum (Al


benga): I 237. 
Egidius Falaca, domus eius heredum: I 31. 
Egidius de Nigro, potestas Albingane: I 198. 
Enricus: v. Vitalis. 
Falaca, v. Egidius. 
Faraudus: v. GuiI1elmus. 
Fecocii, eorum heredes: III 131. 
Ferrus: v. Bonifacius, Percival. 
Filipus, Philipus: v. Iohannes, Obertus. 
Finario (de): v. Rubeus. 
Finarium (Finale): III 92, 93, 104. 
Fossato, de: v. Petrus Iohannes. 
Franciscus Malasementia, nobilis, capitula


rius: proemio. 
marchio Cravexane: III 113. 
Francus: v. Iohannes. 
fratres minores, fratres minores sancti Fran


cisci: I 90, 91, 92, 93; III 82; eorum domus: 
I 29; eorum guardianus: I 94; eorum 
murus: I 29. 

frates penitentie qui sunt calegarii: I 200. 
fratres predicatores: I 90, 91, 92, 250; opera 

eorum ecclesie: II 92; III 82. 
Fravea, fossatuin (Lusignano): III 78. 
Fulco Bellita, eius terra: I 107. 

Gallinaria (isola Gallinaria): v. monasterium 

Sancti Martini de insula Gallinaria. 
Gandulfus Spelta, consul Albingane: III 131. 
Garbo: II 31. 
Gareesbuto, de: v. Armanus. 
Garrexium (Garessio): I 144; III 96; eius do


mini: I 144, I 179; v. Guercius. 
Garsum (Garso, Villanova): 124, 69, 230; eius 

molendina: II 95; III 78. 
Gavio (de) (Gavi): v. Iacobus. 
Girbadus Balaranus, eius terra: I 104. 
Girbertus Bellotus, eius terra: I 105. 
Granonus, eius terra: I 105. 
Grassus: v. Bonifacius Bassus dictus Grassus, 

Nicolosius. 
Guelfus: v. Ugo. 
Guido Balaranus: I 179. 
Guidus: v. Petrus. 
Guglielmus marchio Malaspina: c. LXXXX r. 
prepositus Aquensis: c. LXXXX r. 
Guilelmus Lardar, eius terra: III 131. 
Guillelmus Anzator, consul Albingane: III 131. 
Becarius, notarius: I 2. 
Bocherius, notarius: I 221, 222; eius terra: 

I 105. 
Cazorinus (Cazolinus) Peatus, notarius: 

III 131. 
Cepu1la: I 179. 
de Petra, iudex Albingane: proemio. 
Faraudus, eius domus: I 164. 
Necus, nobilis, capitularius: proemio; eius do


mus in Leyca: III 76; eius molendinum: I 105. 
Trencherius, eius terra: I 163. 
Ventus, potestas Albingane: I 179. 
Gulielmus Diana, cancellarius et secretarius 

senatus Ianue: c. LXXXX v. 
Henricus Cepu1la: I 179; eius filius: III 79. 
de Ravesbe, imperialis aule camerarius: c. 

LXXXX r. 

 
comes de...: c. LXXXX r. 
Honoratus Raynaldus de Ceriario, sindicus 
burgorum et villarum: c. LXXXX v. 
hospitalis Sancte Marie de ponte, pontis longi 
(Santa Maria di Pontelungo): I 92, II 14. 

– 402 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

nis (San Clemente): II 14. 
Iacaria, eius terra: I 105. 
Iacobinus Carlus: I 221. 
Iacobus Briga, providus vir, capitularius: proemio. 
-Cepulla: I 179. 
de Bagnasco: I 178. 
de Bernizono: III 113. 
de Gavio, potestas Albingane: I 179. 
Malasementia, notarius: proemio; I 238. 
Scotus domini Thomae, notarius, sindicus: 

II 112, c. LXXXX v. 
Zavaterius, providus vir, capitu1arius: proemio. 
Ianua (Genova): proemio; I 1, 4, 8, 36, 60, 63, 

66, 110, 166, 172, 207, 211; III 108, 113. 
capitanei eius communis et populi: I 212, 219. 
cives: III 31, 32. 
districtus: III 31, 121. 
potestas: III 31, 82. 
vicarii: III 121. 
Iapa Coelie (Chiappa, Garlenda): I 237. 
Iohannes Andreas Vallecada de Burgeto, sin


ducus burgorum et villarum: c. LXXXX v. 
Iohannes Baptista Doria quondam Dominici, 

gubernator senatus Ianue: c. LXXXX v. 
Carlus: I 221, 222. 
Cauda, eius terra: I 105. 
Contessa, providus vir, capitularius: proemio. 
de Franchis de Pullio, notarius: III 131. 
Francus, notarius et scriba communis Al


bingane: III 131. 
Lardar, frater Guillelmi: III 131. 
Macia, sindicus et procurator civium Toy-

rani: III 131. 
Maria de Peloso, orator: c. LXXXX v. 
Philipus, consul Albingane: III 131. 
Segnoraudus, consul Albingane: III 131. 
Vasalus, tractator de burgo Sancti Spiritus: 

III 131. 
Iustenice (Giustenice), castrum: I 2. 
Iustinianus: v. Cesar. 
Kalenda (Carenda, Albenga): I 104; III 76. 
Karinthia: v. Bernardus. 
Karolus, rex (Carlo d'Angiò), eius filii: III 82. 

Lardar: v. Guillelmus, Iohannes, Roballdus. 
Leiçanum: I 207. 
Leica, Leyca (Leca, Albenga): I 88, 104, 105, 


164, 206, 237; III 76. 
domus Pelatorum: I 105. 
Lercarius: v. Martinus. 
Ligum (Ligo): I 237; castrum: I 155; III 117. 
Lodano (de), v. Bonusvassallus. 
Lodanum (Loano): I 33; III 45. 
aqua: I 2. 
castrum: I 15. 
Lodovicus, dux Bavariae: c. LXXXX r. 
Lombardia, provincia Lombardie: I 1 23, 29. 
Lomello, comites de: I 171. 
Lormalli (loc. presso San Giorgio di Campo


chiesa): III 87. 
Luxignanum (Lusignano, Albenga): III 78; 

eius molendina: I 31, 105; III 78. 
Macagne, fossatum: I 2. 
Maçarasca (Bastia, Albenga): I 229. 
Maçarellus: v. Bertola. 
Maçarrum (Massaro, Albenga): I 237. 
Macia: v. Iohannes. 
Malacria: v. Odonus. 
Malasementia, Malasemencia, v. Franci Ia


cobus. 
Malaspina: v. Guglielmus. 
Manuel Carlus, f. Oberti: I 221, 222. 
Manuel marchio Cravexane: I 214, 239, 252. 
Marenca: v. plaça Marenca. 
Maresanus, v. Petrus Baptista. Mari, (de): v. 

Arnaldus. 
Martinus Lercarius, potestas Albingane: III 

131. 
Mele, v. caput Mele. 
Menezium (Menezzo, Vendone): I 101. 
Menoxie (Menosio, Amasco): I 231. 
Michetius: v. Obertus. 
Millarius: v. Nicolosius. 
Miranda (Miranda, Albenga): III 120. 
molendinum Suaree, Suarete (molino della 
Sciorea, Cisano): I 86, 87. 
molendinum abbatis: I 164. 
molendinum sancte Margarite: I 86, 87. 

– 403 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

monasterium, monaci Casularum (monastero 
di Casotto): II 14. 
mons Sancti Martini (Monte di San Martino, 

il Monte, Albenga): I 24, 34, 103. 
Morella (Morella, Albenga): I 162. 
Moruellus de Moruel1is (Moruellus), notarius: 

III 131. 
Moruellus: v. Bonus Iohannes, Conradus, Da


niel, Moruellus, Obertus. 
Nanus, dominus, marchio Ceve: I 238. 
Nechus: v. Necus. 
Necus: v. Guillelmus, Tomas. 
Neva flumen (Neva): I 31, 86, 87, 88, 105, 

180, 206. 
Nicolaus Baraterius, potestas Albingane: I 198. 
Nicolosius Bartholomeus: I 104. 
Grassus, eius ortum: I 105, 107; eius terra: 

I 107. 
Millarius, nuncius communis: I 237. 
Piscis, domus eius heredum: I 105. 
Niella Plocia, eius domus: I 164. 
Niella, dominus: I 179. 
Nigro (de): v. Egidius. 
Obertus Bontempus, tractator de burgo Sancti 

Spiritus: III 131. 
Filipus, rector burgi Sancti Spiritus: III 131. 
Micherius dictus Roncilius, eius terra: I 106. 
Moruellus de Toyrano: III 131. 
Ogerius, eius terra: 188. 
Suspectus, terra eius filiorum: I 104. 
Odo Cepulla, I 179. 
Porcus, I 179. 
Rasus, eius domus: III 78. 
Suspectus et frater, eorum domus: I 175. 
Odo marchio Cravexane: III 113. 
Odonus Balaranus, eius terra: I 104. 
Malacria, eius terra: I 105. 
Ogeracius, eius domus: III 78. 
Ogerius Baapicius, domus eius filiorum: III 78. 
Scotus, potestas Albingane: I 59. 
Ogerius: v. Obertus. 

Orcoita: v. Ramundus. 

Orzolium (Orsorio, Villanova): I 2. 

Otho quartus, imperator: c. LXXXX r. 

Oto de Castellino: c. LXXXX r. 

Paernum (Paerno, Peagna): I 105, 232, 237. 

Pançaratum (panno): III 101. 

Papa: I 176. 

Peatus: v. Guillelmus. 

Pedemonte: I 15. 

Pelati, eorum domus in Leica: I 105. 

Peloso, de: v. Iohannes Maria. 

Percival Cepulla Porcus, notarius: III 131.

 
Ferrus, nobilis, capitularius: proemio. 

Pernixe, eorum domus: III 78. 

Petra (Pietra): I 33; castrum: I 2. 

Petra (de), v. Guillelmus. 

Petrus Baptista Maresanus, orator: c. LXXXX v. 

Petrus Guidus, eius terra: I 88. 

Petrus Iohannes de Fossato, orator: c. LXXXX v. 

Picarum: v. Rovetum. 

Piscis: v. Nicolosius. 

Pizallus: I 206; v. Salvetus. 

plaça Marenca: I 33, 249. 

Placentinum (panno): III 101. 

Plebs vallis Arocie (Pieve di Teco): I 214; III 96. 

Plocia: v. Niella. 

Podii (Poggi, Albenga): I 104. 

Podius Rotundus, bannita (Borghetto S.S.): 
III 131. 

podium Sancti Dalmacii (Arveglio): I 231. 

Pognana: v. Bernabos. 

pons Calcinatus (ponte Calcinato, Cisano): II 
71; III 45,102. 

Pontremulum (Pontremoli): III 101. 

Porcus: v. Odo, Percival. 

Portus Mascus: I 152. 

prata: v. prata Sancti Georgii. 

prata, verçaria Sancti Georgii: 124, 105, 106, 
240; III 87. 

Provincia (Provenza): II 31. 

Pulium (Poglz): I 101, 207, 237. 

Raynaldus: v. Honoratus. 

Ramundus Arocia, eius terra: I 105.

 
Orcoita, eius braida: I 107. 

– 404 – 


GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 

GLI STATUTI DI ALBENGA DEL 1288 
. 
Rasus: v. Odo. 
Ravesbe: v. Henricus. 
Regno: II 31. 
res publica Romanorum: III 119. 
Rimerdarium (Remerdaro, fossato): I 106. 
Riperia (Riviera): I 33; III 13. 
Roballdus Lardar, terra eius heredum: III 131. 
Robaudus iudex:, eius domus apud Sanctm 


Fidelem: III 76. 
Robertus Carlus: I 221, 222. 
Cepulla: I 179; eius molendinum: III 9. 
Suspectus, eius terra: I 163. 
roca Clovaria (Rocca Crovara, Villanova): I 

86, 87. 
Romani: v. res publica Romanorum. 
Rovetum sive Picarum (Monte Piccaro, Bor


ghetto S.S.): III 131. 
bandita: III 131. 
-fossatus: III 131. 
Roxina: I 232. 
Rubeus de Finario: III 9. 
Sallica (Salea, Albenga): I 104, 237; III 78. 
Saloburgensis ecclexia: v. Ebenardus. 
Salvetus Pizallus, eius terra: I 105. 
Sancta Crux: v. ecclesia Sancte Crucis. 
Sanctus Calocerus, v. ecclesia Sancti Caloceri. 
Sanctus Fidelis (San Fedele, Albenga): I 237; 

III 76. 
Sanctus Lazarus: v. collegium Sancti Lazari. 
Sanctus Petrus: v. ecclesia Sancti Petti. 
Sardenia (Sardegna): I 31 
Scotus: v. Iacobus, Ogerius. 
Segnoraudus: v. Iohannes. 
Serre (Alassio): I 2; III 34, 45. 
Sigestrum (Sestri): I 33. 
Solimanus: v. Arnaldus. 
Sorleonus Aimericus, eius terra: I 105. 
Spelta: v. Gandulfus. Spira: v. Curradus. 
Stephanus Akiator, sindicus Alaxii: c. LXXXX v. 
Suarea: v. molendinum Suaree. 
Suspectus: v. Obertus, Odo, Robertus. 

Theodoricus, Coloniensis archiepiscopus: c. 
I LXXXX r. 

Thomas Necus Baapicius: I 198. 

Toranum: v. Toyranum. 

Torcellum, Turricellum (torrente Torsero): I 
24, 194, 237; III 78. 

Toyranum, Toranum (Toirano): I 33, 36, 210, 
211, 237, 253; III 34, 35, 131.

 
camparii: I 36; III 72. 

 
castrum: I 2. 

 
homines I 2, 210. 

 
rectores: I 15, 210. 

 
ripa: proemio.

 
terra bandita eius communis: III 131. 

 
valis: III 131. 

Toyranus: v. Conradus. 

Trencherius: v. GuiIlelmus. 

Turricellum: v. Torcellum. 

Ugo Caçolinus: II 95; eius terra: I 106.

 
Guelfus, eius pratum: I 105. 

Uncium (Onzo), castrum: I 101, 221. 

Usurerius: v. Blunelus. 

Valiranum (Bastia, Albenga): I 24, 88, 105, 
164, 206, 229, 237; III 78; pons: I 24. 

Vallecada: v. Iohannes Andreas. 

vallis Arocie (valle Arroscia): I 214. 

Varaonum: I 109; III 9. 

Vasalus: v. Iohannes. 

Vendonum (Vendone): eius vallis et homines: 
I 221. 

verçaria, verçarium: v. prata. 

Vesaleo (Vessalico): I 2. 

via de Alaxio: I 176. 

Villa Franca: I 194, 237. 

Villa Nova (Villanova): I 15, 36, 69, 80, 86, 87, 
230, 237, 251; II 71; III 45, 102; murus: I 70. 

Vintimilium (Ventimiglia): I 33. 

Vitalis Enricus, notarius: II 95. 

Vivaldus Barucius, eius ortum: I 105. 

Ysenbardus Placentinus, iudex: c. LXXXX. v. 

Zavaterius: v. Iacobus 

Zucarellum (Zuccarello): I 101, 214. 

– 405 – 


I N D I C E 

I N D I C E 

L’organizzazione dell’autonomia cittadina. Gli statuti di 
Albenga del 1288 
di Vito Piergiovanni » VII 

Gli statuti del 1288 e il governo comunale tra Due e Trecento 
di Josepha Costa Restagno » XXXV 

Fonti e bibliografia » LVII 

Gli statuti di Albenga del 1288 
a cura di Josepha Costa Restagno »1 

Indice dei nomi di persona e di luogo » 395